Çiyayên Zinarî
Çiyayên Zinarî, (bi inglîzî: Rocky Mountains) jî wekî Rocky tê zanîn, çiyayekî mezin û mezintirîn pergala çiyayên li Amerîkaya Bakur e. Çiyayên Zinarî bi qasî 3.000 mi (4.800 km)[1] li dûrahiya xêzek rasterast ji beşa herî bakur a rojavayê Kanadayê heta Nû Meksîkê ya li başûrê rojavayê Dewletên Yekbûyî dirêj dibin. Li gorî pênaseyên cihêrengên di navbera Kanada û Dewletên Yekbûyî, termînala bakurê Kolombiyaya Brîtanî ve Rêzeya Termînala başûrê Çemê Liard û rojhilatê Xendekê ye, an jî li zozanên bakurrojhilatê Rêzeya Brooks û Çiyayên Brîtanî rû didin. Peravên Deryaya Beaufortê di navbera Çemê Canning û Çemê Firthê li seranserê sînorê Alaska û Yukonê ye.[2] Xala wê ya herî başûr nêzikî devera Albuquerque ye, ku li tenişta Rio Grande û bakurê Çiyayê Sandia-Manzano ye. Ji ber ku beşa herî rojhilat a Kordîlera Amerîkaya Bakur e, Zinarî ji Rêzeya Kaskadê û Sierra Nevada ya tektonîkî ciwantir cuda ne, ku her du jî li rojava dûr in.
| Çiyayên Zinarî The Rockies (en), Les montagnes Rocheuses (fr), | |
|---|---|
| |
| Dirêjayî | 4828 km |
| Cih | Kanada û Dewletên Yekbûyî Kolombiyaya Brîtanî |
| Zincîreçiya | Kordilera Amerîkaya Bakur |
| Koordînat | 39°07′04″Bk 106°26′43″Ra / 39.11778°Bk 106.44528°Ra |
| |
Etîmolojî
biguhêre
Navê çiyayan wergerandina navek Algonquian a Amerîdî ye, bi taybetî bi zimanê Cree wekî as-sin-wati, bi wateya "çîyayê zinarî" ye. Yekem behsa navê wan yê niha ji aliyê Ewropayê ve di kovara Jacques Legardeur de Saint-Pierre de di sala 1752an de bû, ku ji wan re digotin "Montagnes de Roche".[3][4]
Erdnîgarî
biguhêreÇiyayên Zinarî bi beşa herî rojhilat a Kordîlera berfireh a Amerîkaya Bakur e. Ew bi gelemperî wekî ji Çemê Liard li Kolombiyaya Brîtanî dirêj dibin û têne li başûr ber bi Çemê Pecosê, herwiha şaxek ji Rio Grande ya li Nû Meksîkê ve tê destnîşan kirin.[5] Pehniya Kevir ji 110 heta 480 km diguhere. Çiyayên Zinarî li navenda Amerîkaya Bakur xwediyê lûtkeyên herî bilind in. Çiyayê herî bilind a rêzê Çiyayê Elbert e, ku bi qasî 4.401 metroyan li ser asta derya ye. Çiyayê Robsonê li Kolombiyaya Brîtanî bi qasî 3.954 metroyan xwediyê lûtkeya herî bilind a Kevirên Kanadayê ye.
Qiraxa rojhilatê ya zinaran bi awayekî dramatîk li ser Deştên Navxweyî yên Amerîkaya Bakur, di nav de Çiyayên Sangre de Cristo yên Nû Meksîk û Kolorado, Rêzeya Eniyê, Rêzeya Çemê Windê û Çiyayên Big Horn ên Wyoming, Rêzeya Absaroka - Beartooth û Beriya Çiyayê Rocky ya Montana û Rêzeya Clark a Alberta bilind dibe.
Rêzeya Çiyayên La Sale yên navendî yên zinaran di nav sînorê Utah û Kolorado, Çiyayên Abajo û Çiyayê Henry yên Başûrrojhilatê Utahê, Rêzeya Uinta ya Utah û Wyomingê, û Rêzeya Tetonê ya Wyoming û Idahoyê hene.
Kevirên li Çiyayên Zinarî berî çiyayan ji aliyê hêzên tektonîk ve bilindkirin çêbûne. Kevintirîn kevirê Precambrian a metamorfîk bingeha parzemîna Amerîkaya Bakur pêk tîne. Di heman demê de argîlîta sedimentî ya Precambrian jî heye, ku ji 1.7 milyar sal berê vedigere. Di dema Paleozoîk de, rojavayê Amerîkaya Bakur di binê deryayek hûrik de, ku gelek kîlometre kevirên kilsînî û dolomît vedihewand.[5]
Geştiyarî
biguhêre
Her sal deverên sehne yên Çiyayên Zinarî bi mîlyonan geştiyar dikişînin.[6] Zimanê sereke yên Çiyayên Zinarî îngilîzî ye. Lê di nav zimanên spanî û yên xwecihî de jî beşên zimanî hene.
Mirovên ji çar aliyên cîhanê serdana wan deveran dikin ku bimeşin, kamp bikin an jî bi werzîşên çiyayî re mijûl bibin.[6][7] Di demsala havînê de, mînakên balkêşên geştyarî ev in:
Li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê:
- Parka Neteweyî ya Yellowstone
- Parka Neteweyî ya Glacier
- Parka Neteweyî ya Grand Teton
- Parka Neteweyî ya Çiyayê Zinarî
- Parka Neteweyî ya Sand Dunes û Parastina Mezin
- Qada Recreation Neteweyî Sawtooth
- Gola Flathead
Li Kanadayê rêza çiyayên parkên neteweyî wisa ne:
- Parka Neteweyî ya Banfê
- Parka Neteweyî ya Cesperê
- Parka Neteweyî ya Kootenayê
- Parka Neteweyî ya Gola Watertonê
- Parka Neteweyî ya Yohoyê
Parka Neteweyî ya Glacier li Montana û Parka Neteweyî ya Gola Waterton ya li Alberta bi hevdu re sînordar in û bi hev re wekî Parka Aştiyê ya Navneteweyî ya Waterton-Glacier têne zanîn.
Di zivistanê de, kaşe balkêşiya sereke ye, bi dehan deverên kaşe û seyrangehên Çiyayên Zinarî.
Li tenişta Çiyayên Kolombiya yên li parêzgeha Kolombiyaya Brîtanî seyrangehên sereke yên wekî Panorama û Kicking Horse û herwiha Parka Neteweyî ya Çiyayê Revelstoke û Parka Neteweyî ya Glacier hene.
Zinarên li Kolombiyaya Brîtanî gelek parkên parêzgehê ya herî mezin û herî berbiçav Parka Parêzgeha Çiyayê Assiniboine, Parka Parêzgeha Çiyayê Robsonê, Parka Parêzgeha Çiyayê Zinarî ya Bakur, Parka Parêzgeha Kwadacha Wilderness, Parka Parêzgeha Çiyayê Stone û Parka Parêzgeha Gola Munçoyê hene.
Binêre
biguhêre
- Çiyayên Zinarî yên Erebî
- Çiyayên Zinarî yên Kanadayê, li Kolombiyaya Brîtanî û Alberta
- Erdnîgariya Çiyayên Zinarî
- Telûkeyên Rêzeya Çemê Bayê
- Lîsteya lûtkeyên çiyayên Çiyayên Zinarî
- Çiyayên Zinarî yên Piçûk, rêze çiya li bakur-navendî ya Montana
- Zilamê çiyayî
- Herêma binalpî ya Çiyayên Zinarî
- Çiyayên Zinarî yên Başûr
Çavkanî
biguhêre- ^ "Rocky Mountains | Location, Map, History, & Facts". Encyclopedia Britannica (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 2 tîrmeh 2020.
- ^ Madole, Richard F.; Bradley, William C.; Loewenherz, Deborah S.; Ritter, Dale F.; Rutter, Nathaniel W.; Thorn, Colin E. (1987). "Rocky Mountains". Bi Graf, William L. (edîtor). Geomorphic Systems of North America. Decade of North American Geology. Cild 2 (Çapa Centennial Special). Geological Society of America (roja weşandinê 1 kanûna paşîn 1987). rr. 211–257. doi:10.1130/DNAG-CENT-v2.211. ISBN 9780813754147. Roja gihiştinê 22 hezîran 2021.
- ^ Ak rigg, G.P.V.; Akrigg, Helen B. (1997). British Columbia Place Names (Çapa 3). Vancouver, BC: UBC Press. r. 229. ISBN 978-0-7748-0636-7. Roja gihiştinê 2 îlon 2015.
- ^ Mardon, Ernest G.; Mardon, Austin A. (2010). Community Place Names of Alberta (Çapa 3). Edmonton, AB: Golden Meteorite Press. r. 283. ISBN 978-1-897472-17-0. Roja gihiştinê 2 îlon 2015.
- ^ a b Gadd, Ben (1995). Handbook of the Canadian Rockies. Corax Press. ISBN 9780969263111.
- ^ a b Şablon:USGS
- ^ "Rocky Mountain National Park". National Park Foundation (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 4 çiriya pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 tebax 2017.
Xwendina bêhtir
biguhêre- Baron, Jill (2002). Rocky Mountain futures: an ecological perspective. Island Press. ISBN 1-55963-953-9.
- Newby, Rick (2004). The Rocky Mountain region. Greenwood Press. ISBN 0-313-32817-X.
Girêdanên derve
biguhêre- Wêneyên ekoherêmê Kolorado Rockies Forests li bioimages.vanderbilt.edu ( guhertoya modema hêdî )
- Li ser bioimages.vanderbilt.edu ( guhertoya modema hêdî ) wêneyên ekoherêma Daristanên Rockî yên Bakur ên Navendî
- Wêneyên ekoherêma Daristanên Rockî yên Başûr ên Navendî li bioimages.vanderbilt.edu ( guhertoya modema hêdî )
- Sunset on Top of the Rocky Mountains, CO, Civaka Dîrokî ya Pennsylvania Girêdana arşîvê 2016-11-07 li ser Wayback Machine