Wîkîpediya

Wêjeya kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Avestaboy (gotûbêj | beşdarî)
52.687 guhartin
Min ji bo peyva folklor zargotin nivîsand û girêdana wê peyvê jî nivîsand. Her wiha min ji bo peyva qebûlkirin peyva pejirandin nivîsand.
Etîket: Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Jiju (gotûbêj | beşdarî)
1045 guhartin
Guhertoya 709723 ya Avestaboy (gotûbêj) şûnde kir
Etîket: Betal bike
Rêz 3:
 
== Wêjeya kurdî a gelêrî ==
Wêjeya gelêrî, [[wêjeya devkî]], zargotina kurdî an jî [[zargotin]]folklor ku wek taybetmendiyên xwe yên anonîm û kolektîf di nav civakê de tê afirandin û dîsa di nav şert û mercên civakê de bi nifşên nû re tê veguhastin, di çanda civakekê an jî heremekê de roleke gelekî bingehîn dilîze.<ref>Necat Keskin, ''Di Çarçoveya Teoriya Performansê De Nîrxandina Vegotınên Gelêrî'', International Journal of Kurdish Studies Vol.2 /1 ( January 2016 )</ref> Wêjeya gelêrî an jî devkî yek ji beşên zargotinêfolklorê ye ku zargotinfolklor bi xwe beşeke zanistê ye. [[Mele Mehmûdê Bazîdî|Mela Mehmûdê Bazîdî]] yekem kes e ku li ser folklora kurdî xebatan kiriye. Wî ev karên xwe bi hevkarî û alikariya [[Alexandre Jaba|Alexandere Jaba]] (1803-1894) kiriye.<ref>Necat Keskin, ''Pirsgirêkên Giştî Yên Xebatên Folklora Kurdî û Çend Pêşniyaz'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/1 Winter 2017</ref> Xebatên zargotinafolklora kurdî, dikare were gotin ku, her çiqasî di asta berhevkirinê de bin jî xebatên analîz, şirove û berawirdiyê jî hêdî hêdî derdikevin pêş. Berhevkarên girîng yên folklora devkî ya kurdî, nivîskarên wekî [[Zeynelabidin Zinar]], [[Ordîxanê Celîl]], [[Celîlê Celîl]], [[Celîla Celîl]], [[Heciyê Cindî]], [[Eskerê Boyîk]], [[Hîlmî Akyol|Hilmi Akyol]], [[Rohat Alakom]] û hinek kesên din in.<ref>Avdo Karataş, ''Folklor û Afirandina Nivîskî'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/1, Winter 2017</ref>
 
Ji bo edebiyata devkî Celîlê Celîl wiha dibêje<ref name=":2">Hasan Karacan , Rasim Başar, ''Di Kilamên Evdalê Zeynikê de “hezkirina jîyanê û daxwaza mirinê”'', International Journal of Kurdish Studies, 1/2 ( July 2015 ) http://dergipark.gov.tr/download/article-file/90136</ref>:
Rêz 28:
[[Biwêj|'''Biwêj''']] (bi zazakî ''tabîre~îdyome''), pêkhatineke ji gelek peyvan e û yekîtiyek e, lê wateya wan ên giştî nikarin yekser ji wateya endamên wan yek bi yek were girtin. Ango formekî taybet yê gotinên bi hev re tên bikaranîn. Wekî mînak, dema xisareke mezin bigîje kesekî, biwêja "agir bi navê ketin" tê gotin.
 
[[Mamik|'''Mamik''']] (''tiştanok'', bi soranî ''metel'', bi zazakî ''canerûge~çibenoke''), ew pirs in ku bi şêwazeke veşartî tên vegotin û her wiha ji bo ku heyîînên veşartî yên di wan de bên dîtin, mamik wek ew pirsên ku zêhna mirov dişuxulînin tên pejirandinqebûlkirin<ref>Kenan Subaşi, Vegotina Hêmayî î Metaforîk di Mamikên Kurdî de, The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 1/1, Summer 2016</ref>. Mamik, gotinên li hevkirî ne û wek qalibekê tê pirsîn. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin mamik wek ''Mamikê min ê mamanî ... çi ye?'' dipirsin. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin tiştonek dibêjin ''Tişteka min heye ... çi ye?''<ref>kurdigeh.com, ''Mamikê min ê mamanî''. <nowiki>http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=3&aid=18</nowiki></ref> Mînakek yek ji mamikan: ''Qesreke sipî a bêderî, melayek tê de bêserî? (hêk)''<ref>Subaşı, Kenan; “''Vegotina Hêmayî û Metaforîk di Mamikên Kurdî de''”, The Journal of Mesopotamian Studies, C: 1/1, Havîn 2016, r. 71-90. <nowiki>http://www.academia.edu/28702612/VEGOTINA_HÊMAYÎ_Û_METAFORÎK_DI_MAMIKÊN_KURDÎ_DE</nowiki></ref>
 
Wateya peyva [[Efsane|efsaneyê]] ji efsûnê tê û ew jî di wateya sêr û [[Mîtolojî|mîtoloji]]<nowiki/>yê, lê di dewsa gotegot û fablan de jî tê bikaranîn. Ji aliyekî ve jî mijara destanî ve jî têkiliya wê hene, lê cudahiya destanê ji efsaneyan ev e ku destan cureyek wêjeyê ya menzûm e, lê efsane dibe ku weke pexşan be an bi şêweya çîrokê hatibe gotin<ref>Edip Polat, ''Di Çend Pexşanên Kurmancî De Evînên Efsanewî'', Tez.</ref>. Di nav kurdan de efsaneya herî navûdeng [[şahmaran]] e.
Rêz 37:
 
{{Jêgirtin|Jixwe Tîtanên ku di xurafeyên yewnanan de hene ku rojhilatî ne, ew çi bin. Hûtên heftserî yên di çîrçîrokên kurdan de jî ew in. Em dikarin bibêjin ku xurafeyên kurdan, ji ber ku rojhilatî ne, ji yên din kevintir in û bêguman îlhama xwe jî, ji wan negirtine. Çêdibe ku di navbera wan de hin wekhevî hebin. Lê belê ne ku kurdan jî ta ji demên pêşî bi hin tiştan bawer nedikirin. Helbet Kea, Rea, Hîra, Apollon, Mînrew û Zeûsê wan jî hene. Lê belê ya girîng ev e ku divê mirov vana ji xurafeyên kurdan der bixe, têxe bin çavnêriya zanistê.}}
Li Kurdistanê beriya hatina [[Şano|şanoya]] ewrûpî yek ji mînakên kevneşopiya kurdî ya performansê ''[[Mîr Mîran]]'' an ''Mihrîcana Mîrê Şaş'' e. Lî [[Başûrê Kurdistanê|başûr]] û [[Rojhilata Kurdistanê|rojhilatê Kurdistanê]] di destpêka biharê, [[Newroz]]<nowiki/>ê de dihate îcrakirin. Ji bo vê mihrîcanê qonaxên keyaniyêqraliyetê dihatin avakirin û kolanên [[Silêmanî|Silêmaniyê]] dihatin xemilandin û xelk li ser kolanan disekinîn ku qralê xwe yî nû bibînin. Waliyê fermî ya bajêr, ji xeynî azadkirina xulaman û kuştina mirovan desthilatdariya wî tesdîq dikir û bi vê tesdîqê gelek cûre lîstik dihatin lidarxistin. Lê di 1922an de ev mihrîcan ji aliyê [[Brîtanya (girav)|Brîtanyayê]] ya mêtinger hat qedexekirin<ref>Mahroo Raşidîrostamî, ''Destpêka Şanoyê li Başûrê Kurdistanê'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 2 (2014), rûpel 130.</ref>.
 
 
 
Jixeynî ''Mîr Mîran'', [[Kosegelî]] (''Gaxand''), ''[[Bûka Baranê]], [[Bûkella]] (Kûkla), [[Sersal (folklor)|Sersal]],'' lîstik û temsîlên ''Newroz''ê jî di nav gel de dihat/tê dîtin. Her wiha şanoya kurdî bi “dengbêjî û çîrokbêjiyê” ve jî dîsa xwedî formên netewî ye<ref name=":27">Çetoyê Zedo, ''[https://cetoyezedo.blogspot.com/2017/07/metnen-sanoya-kurdi.html Metnên Şanoya Kurdî].'' (30.07.2017)</ref>.
Line 69 ⟶ 67:
 
== Wêjeya kurdî a nivîskî ==
Di wêkjeya devkî û nivîskî de wê destanên kurd ên weke Rûstemêrûstemê zal, şahmaran, destana kawayê hesinkar<ref>[Destana Kawayê Hesinger, destan, 2009, Han, Berlin. ISBN 978-3-942735-01-8 Destana kawayê hesinger pirtûka nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref> û her wusa bi dehan destan û çîrokên kurdî wê derkevina li pêş. BI zêdeyî kurdan giranî daya bi devkî û dengbêjên kurd wê destanan wê jiberbikin û wê weke ku ew bûya ji destpêkê heta dawî wê bi awayekê levkirî wê vebêjin. Wêjeya kurdî a devkî wê, bi dengbêjan re wê were parastin. Dengbêjên kurd û dayikên kurd wê erkek netewî wê, di wê warê de wê bênina li cih. Mamikên ku wan bi devkî ji zaroyên xwe re digotin wê pişt wan re wê bidom in bi keç û lawn wan re. Çîrokên keçelok wê, weke ku Nivîskarê kurd Abdusamet Yigit heta nûha çar cildên wê yên stûr weşandina wê, di wan pirtûkên pirr zêde stûr de wê, ew çanda vegotinîya çîrokên keçelok wê, bê rijandin li nivîsandin û bê parastin. Nivîskar Abdusamet Yigit wê, di pirtûka xwe ya bi navê keçelok de wê, bahse gelek rewşên jîyane civakî a civake kurd bi awayekê şenber bikê. Di navaroka cilda duyem a pirtûka çîrokên keçelok, wê hem weke rêza pirtûkeka ku ew di dewama cilda yekem a pirtûkê de bê. Lê wê bi serê xwe jî wê xwediyê wateyekê bê. Navaroka pirtûkê, ji gelek beşên piçûk û mazin wê pêkwere. Di vê cilda duyem a pirtûkê de wê dîmenekî giştî a jîyane civake kurd a demn kevn jî wê bi xwe re wê bînê ser ziman. Serborî, dîrok, efsûnkarî, û hwd wê ji gelek aliyan ve wê di pirtûkê de wê bi zimanekî hesan û dewlemend wê were ser ziman.
 
Çanda nivîskî ya kurdan, li gor çandên cîranan, ji ber ku jiyana nivîskî dereng ketiye nava rojeva kurdan, bandora xwe zêde li ser çanda devkî ya kurdan nekiriye<ref name=":1" />. Berhemên kurdî yên bi çar zaravayan hatine nivîsandin piştî [[Îslam|îslamiyetê]] hatine berhemandin<ref name=":8" />. Herçiqas xanedaniyên kurd ên mîna [[Rewadî]] (845 - 1222), [[Dewleta Hesnewiyan|Hesnewî]] (942 – 1015), [[Şedadî|Şeddadî]] (952 – 1072), [[Merwanî]] (983 – 1085), [[Hezarhespî|Fedlewî]] (1156 – 1424) û [[Dewleta Eyûbiyan|Eyyûbî]] (1172 – 1287) hatibe avakirin û di dîroka îslamê de navdar bûne jî berhemên kurdî ji serdemên wan nemaye yan jî hîç nebûye<ref name=":9">[[Abdurrahman Adak]], "''Kürtler Dil ve Edb. Maddesi''" , [[Ensîklopediya Îslamê ya Weqfa Diyanetê ya Tirkiyeyê|Îslam Ansk]]. https://www.academia.edu/30994719/Kürtler_Dil_ve_Edb._Maddesi_İSLAM_ANSİK._ISAM_.pdf</ref><ref>Hevpeyivîna Mem Wêranî bi Necat Zivingî, rudaw.net: ''Fakat Baba Tahir'den 16’ncı Yüzyıl’a kadar Kürtçe eser bilinmiyor. Her ne kadar Kürt devletleri olarak Rewadî (845 - 1222), Hesnewî (942 – 1015), Şeddadî (952 – 1072), Merwanî (983 – 1085), Fedlewî (1156 – 1424) ve Eyyûbî (1172 – 1287) olmuşsa da, Kürtçe, yazı ve edebiyat dili olamamıştır. Kürt yazar ve bilginler Arapça ile yazmıştır.''http://www.rudaw.net/turkish/interview/02072016</ref>. [[Melayê Cizîrî]] (1567/68-1640), yekem helbestvanê kurd e ku bi terzê wêjeya klasîk a rojhilatî, dîwaneke bi kurdî aniye holê.<ref>Abdurrahman Adak, ''Dîroka Edebiyata Kurdî'', Weş. Nûbihar, Stenbol, 2013.</ref> Destpêka wêjeya modern a kurdî bi [[Hecî Qadirê Koyî]] (1815 – 1897) dest pê dikê<ref name=":23">[[Dilazad Art]], ''Nêrîneke Giştî Li Ser Edebiyata Nûjen Ya Kurdî'', Heftenameya BAS. (ji candname.com, 01/05/2017). http://candname.com/nerineke-gisti-li-ser-edebiyata-nujen-ya-kurdi/</ref>.
Line 144 ⟶ 142:
{{gotara bingehîn|Wêjeya kurmancî}}
[[Wêne:Statue_of_Kurdish_poet_and_writer_Ahmadi_Xani_in_Sulaymaniyah,_Kurdistan,_Iraq.JPG|thumb|150px|Wêjevanê kurd, yê herî navdar [[Ehmedê Xanî]]]]
Li gorî gelek lêkolînerên kurd<ref name=":11">Ebdulreqîb Yûsuf (Wer. Elî Şêr), ''Şaîrên Klasîk ên Kurd'', Weşanen [[Jîna Nû (kovar)|Jîna Nû]], (Çapa Yekemîn, 1988) <nowiki>ISBN 91970927-89</nowiki> ISBN: '''91970927-89.''' http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/1R4TA7LVEQ.pdf</ref> û biyanî<ref name=":12">[[Thomas Bois|Th. Bois]], [[Vladîmîr Mînorskî|V. Minorsky]], [[D.N. McKenzie|D.N. Mc Kenzie]], ''Kürtler ve Kürdistan'', [[Doz Yayınları|Doz Yay.]] (Çapa 2., 2004) (Tirkî) http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/D1X8AB43TY.pdf</ref> [[Elî Herîrî]] yekemîn wêjevanê [[kurmancî]] ye, heta niha berhemên Elî Herîrî negihîştibû dema me<ref name=":14">[[Zeynelabidin Zinar|Zeynelabidîn Zinar (Kaya)]], ''Nimûne Ji Gencîneya Çanda Qedexekirî,'' Çapa Pêşî 1991 (Weşanxane li ser kitêb tune ye) ISBN 91 830 0622 7. [http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/94ZG7VUYBC.pdf]</ref> lê îro çend helbest û menzûmeya bi navê ''[[Borê Qer]]'' tê zanîn<ref name=":9" /> û her wiha ew bi helbestê xwe ya “Têt”, di nav gel de navdar e<ref name=":18">Hüseyin KOYUNCU, ''DI HIN DÎWANÊN KURDÎ DE BANDORA TESEWÛFÊ'', ZANÎNGEHA BÎNGOLÊ ENSTÎTUYA ZIMANÊN ZINDÎ ZIMAN Û WÊJEYA KURDÎ (Teza Lîsansa Bilind, 2014)</ref> û [[Ehmedê Xanî]] di ''[[Mem û Zîn]]'' a xwe de wî wekî şaîrekî kurd nîşan kiriye<ref name=":15">[[Ehmedê Xanî]], ''[[Mem û Zîn]]'', Gun Yay. (1968). http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/L1RH7FSBYD.pdf</ref>. Lê tarîxa ku ew jiyaye ji aliyê gelek vekolîner ve hatiye gotûbêjkirin; di demên dawî de tê pejirandinqebulkirin ku ew di sedsala 16emîn de jiyaye<ref name=":11" /><ref name=":12" />.
 
Di {{girêdan|cenga Çaldiranê|en|Battle of Chaldiran}} de ku di sala 1514an de di navbera tirk û îraniyan de pêk hat, kurd, di Kurdistana navendî de hemû bûn yek û di nav çarçeva Dewleta Osmanî de texlîtek ji mafê netewî wergirtin<ref name=":9" /><ref name=":12" />. Eva han jî tesîr kir li ser hin zana û alimên kurdan ên wek Elî Herîrî<ref>[Êlî Herîrî, roman 2011, Han, Berlin. ISBN 978-3-942735-16-2 pirtûka bi navê Êlî herîrî ya nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref>, [[Melayê Cizîrî|Melaye Cizîrî]]<ref>[Melayê Cizirî, dîrok, tirmeh-2013, Han, Berlîn, ISBN 978-3-940997-34-6 pirtûka bi navê Melayê Cizîrî ya nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref>, [[Feqiyê Teyran]]<ref>[https://ku.wikipedia.org/wiki/Feqiyê_Teyran_(pirtûk) Feqiyê teyran/Abdusamet Yigit] </ref> û heta gihîşte Ehmede Xanî û [[Mela Hesenê Bateyî|Bateyî]], ku heta bi kurmancî helbest û çîrok binivîsin<ref name=":11" />.
Line 195 ⟶ 193:
 
===== Çeşnên din ên wêjeyî =====
Çeşnên wêjeyî yên mîna [[Ceriban (wêje)|ceriban]], [[Rexneya wêjeyî|rexne]], [[bîranîn]] û hwd. di gelek kovarên wêjeyî de mîna [[Hawar (kovar)|Hawar]], [[Ronahî (kovar)|Ronahî]], [[Roja Nû (kovar)|Roja Nû]] û [[Riya Teze (rojname)|Riya Teze]] hatin weşandin û nemaze bîranîn û [[Ceriban (wêje)|ceriban]]<nowiki/>ên nivîskaran dawiyê wek, pirtûk hatin berhevkirin. KurdzanKurdolog [[Thomas Bois]] di pirtûka xweye ''The Kurds'' de, ku di sala 1966an [[Libnan]]<nowiki/>ê de bi zimanê [[Zimanê îngilîzî|îngilîzî]] çap bûye, dibêje ku, li [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyetê]] [[Emerîkê Serdar]] û [[Ordîxanê Celîl]] nivîskarên ewil in, ku dest bi rexnekirina wêjeya kurdî kirine<ref>[[Thomas Bois]], ''The Kurds'', Published by Khayat Book & Publishing Company (1966, Beirut)</ref>. Di bîst salên dawî de di qada ceribanê de gelek berhem hat dayîn: ''Kulîlkên Hinaran'' a [[Mehmed Uzun]], ''Kultur, Huner û Edebiyat'' a [[Firat Cewerî|Firat Cewerî,]] ''Rewşa Romana Kurdî'' ya [[Medenî Ferho]] yek ji wan in. Her wiha gelek bîranînên nivîskar û helbestvanan jî hatin weşandin wekî mînak ''Bîranînên Min'' a [[Osman Sebrî]] û ''Mikurî'' ya Emerîkê Serdarî.
 
 
=== Wêjeya soranî ===
Ji "https://ku.wikipedia.org/wiki/Wêjeya_kurdî" hatiye standin.