Enzîm: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine |
|||
Rêz 1:
{{çavlêgerandin}}
[[Wêne:Activation2 updated ku.svg|thumb|350px|right|Enzîm asta enerjîya çalakkirinê ya reaksîyonê kêm dike]]
Line 13 ⟶ 12:
Enzîm [[makromolekul]]ên taybet in. Enzîm bi piranî ji [[proteîn]] pêk tên. Erka enzîmê, katalîze kirina reaksiyonê ye. Enzîm asta enerjîya çalakkirinê ya reaksîyonê kêm dike û reaksiyonê dilezîne. Ji ber vî taybetmendiya enzîmê, dema reaksiyon pêk tê tîna hawirdorê xaneyê zêde nabe û tu xetera germahiyê li xaneyê çê nabe. Enzîm bi xwe tevî reaksiyona kîmyayî nabe, ango di destpêka reaksiyonêde mêjara enzîm çiqas be, di dawiya reaksiyone jî ew qas enzîm bêyî ku kêm be an jî biguhere ji reaksiyonê derdikeve. Reaksiyonên kîmyayî bê enzîm jî çê dibin. Lê bi enzîm reaksiyon bi dehmîlyonan qat leztir dibe. Bi kurtasî em dikarin bibêjin, di laşê mirov de reaksiyonên enzimî bi gelemperî di germahiya 35-39° C yê de bi awayek gelek lezgîn çê dibin.
[[wêne:Holo enzîm ku.png|thumb|350px|right|Enzîmên yekbûyî ji proteîn û kofaktorê pêk tê]]
Her çiqas hin enzîmên ji [[ARN]]yê(Asîda rîbonukleî) çêbûyî hebin jî (rîbozîm), enzîm bi gelemperî ji proteîn pêk tên. Proteînên bi şeklê [[teşaya sêyemî]] enzîman çê dikin. Proteînê enzîman [[proteînên gogî]] ne. Hîn enzîm tenê ji proteîn pêk te, ev enzîm wekî [[enzîmê sadê]] bi nav dibe. Hin enzîm jî li gel proteînê, madeyên neproteînî jî li xwe digire, ev enzîman jî wekî [[enzîmên yekbûyî]] tên bi nav kirin. Beşa neproteînî ya enzîmê wekî [[kofaktor]] bi nav dibe. Dibe ku kofaktor ji madeyên organîk an ji yên înorganîk çêbûyî be. Hesin(Fe<sup>2+</sup> ), Sifir(Cu<sup>2+</sup> ), Magnezyûm(Mg<sup>2+</sup> ), Manganez(Mn<sup>2+</sup> ), Nîkel(Ni<sup>2+</sup> ), Zink(Tûtya)(Zn<sup>2+</sup> ) û hwd. madeyên înorganîk ên kofaktorin. Eger di pêkhateya enzîmê de li gel beşa proteîn, [[vîtamîn]] an jî hin molekulên organik cih bigire, ev beşa organîk a enzîmê wekî [[koenzîm]] tê bi nav kirin. Pêwist nîn e ku koenzîmek an jî kofaktorek tenê bi yek enzîmek hevgirtî be. Wekî mînak bi sedan enzîmên curbecur koenzîma [[NADH]] ê bi kar tînin. Beşa proteînî ya enzîma yekbûyî ya bi kofaktor re negirêdayî, wekê apoenzîm bi nav dibe. Apoenzîm a bi kofaktor re girêdayî wekî holoenzîm tê bi nav kirin.
== Taybetmendiya Enzîman ==
[[
▲[[WÊNE:Enzîm ku.png|thumb|300px|right|Ji boy enzîm li ser reaksiyonê bandor bike, divê navbera rûxara enzîmê û a madeyên di reaksiyone de lihevhatîbûn hebe]]
Her enzîmek tenê li ser reaksiyonek an jî madeyek bi bandor e. Ji boy enzîm li ser reaksiyonê bandor bike, divê navbera rûxara enzîmê û a madeyên di reaksiyone de lihevhatîbûn hebe.
Line 22 ⟶ 21:
Gelemperiya enzîmên herisandinê([[dehandinê]]) bi dualî kar dikin. Wekî mînak hem [[hîdrolîz]] hem jî di [[dehîdrasyona]] laktozê de heman enzîm, enzîma [[lakaz]] kar dike.
[[Wêne:Lactose hydrolysis ku.svg|thumb|350px|left|Enzîmên dehandinê bi dualî kar dikin|]]
== Navlêkirina Enzîman ==
Line 58 ⟶ 45:
| [[Deoksîrîbonukleaz]] || Asîda deoksîrîbonukleî([[ADN]])yê didehîne.
|}
Navên hin enzîman ne bi paşgira '''''-az''''' , lê bi paşgira '''''-jen''''' an jî '''''-în''''' bi dawî dibe. Enzîmên pasîf bi paşgira '''''-jen''''' ,heman enzîma çalak jî bi paşgira '''''-în''''' bi nav dibe. Wekî mînak;
{| class="wikitable"
Line 71 ⟶ 57:
| [[Kîmotrîpsînojen]] || [[Kîmotrîpsîn]] || proteînan didehîne.
|}
Hin caran enzîm navê xwe ji reaksiyonê jî digirin. Wekî mînak;
Enzîmên dehandinê, enzîmên hilmijê, enzîmên fotosentezê û hwd.
== Lihevkirina Enzîm û Substratê ==
{{multiple image
| width = 100
| direction = vertical
| image1 = DOM Security Lock and Key.JPG
}}
Di der barê li hevkirina enzîm û substratê de du teorî heye. Bi Îngîlîzî navê teoriya yekem modela ‘lock and key’,a duyem jî wekî modela ‘induced fit’ tê bi nav kirin.▼
▲Di der barê li hevkirina enzîm û substratê de du teorî heye. Bi Îngîlîzî navê teoriya yekem modela ‘lock and key’,a duyem jî wekî modela ‘induced fit’ tê bi nav kirin.
▲[[wêne:DOM Security Lock and Key.JPG|thumb|250px|right| Li gor vî teoriyê, enzîm dişibe kocê û substrat ji dişibe kilîdê]]
=== Modela koc û kilîd ([[Lock and key]]) ===
Ev model ji aliyê zanyarê Alman Emil Fischer(Emîl Fîşer) ve di sala 1894 de hatiye pêşniyarkirin. Li gor vî teoriyê rûxarên enzîm û substartê wekî mîna koc û kîlîd li hev tên. Li gor teoriyê, enzîm dişibe kocê û substrat ji dişibe kilîdê. Mezinahî, firehî, qalindî,dirêjî û rûxarê kilîdê li gor kocê be wê gavê koc vedibe. Ango tenê kilîda(substrata) li gor rûxara kocê(rûxara çalak a eznzîmê) li hev tên.
▲[[wêne:Lock and key enzyme mechanism.svg|100px]]
=== Modela ‘[[Induced Fit]]’ ===
Line 93 ⟶ 79:
== Hin Hokarên Ku Li Ser Xebata Enzîman Bibandor In ==
Hin hokar(faktor) li ser leza reaksiyonên enzîmî bi bandor in. Van hokarên li jêr,ên sereke ne.
Tîriya enzîmê, tîriya substratê, bandora germahiyê, bandora pHê, bandora tîriya berê, bandora aktîvator û înhîbîtoran, bandora xwêy û avê
Line 104 ⟶ 89:
[[Wêne:Tîrîya enzîm wêne.png|thumb|350px]]
Di xala e0 de mêjera substrat ji ya enzîman zêdetir e, loma hemû substart bi enzîm re girêdayî nin ne û leza reaksiyonê kêm e. Di navbera e0 -e1 ê de her ku diçe mêjera enzîmê zêde dibe û hin pirtir substrat bi enzîman va tên girêdan û reaksiyon leztir dibe. Di xala e1 de hemû substrat bi enzîman ve girêdayî ne, êdî substratên serbest nema ye. Di vî xalê de leza reaksiyonê digihîje asta herî bilind(V<sub>max</sub> ). Ji xala e1 ê pê ve êdî enzîm bi substrat ve nayê girêdanê, enzîmên zêde di qada reaksiyonê de serbest dimînin.
=== Tîriya Substratê û Leza Reaksiyonê ===
[[Wêne:Tîrîya substratê.png|thumb|400px|right]]
Line 118 ⟶ 98:
b) Eger li qada reaksiyonê de mêjera enzîmê sabît be û mêjera substartê bên zêdekirin,vê gavê leza reaksîyonê zêde dibe lê pişt re leza reaksiyonê sabît dimîne. Di xala R yê de hemû enzîm bi substratan ve tên girêdanê. Êdî bi têra xwe enzîm tune ye, substrat li qada reaksiyênê bên zêdekirin jî rastê enzîman nayê, loma leza reaksiyonê naguhere.
=== Germahiya Dorhêlê û Leza Reaksiyonê ===
[[Wêne:pileya germahi.png|thumb|400px|right]]
Ji boy berdewamiya reaksiyonê, divê enzîm û substrat li hev biqelibin û navbera wan da [[bendên kîmyayî]] yên qels ava bibe. Enerjiya tînê bandor li ser [[enerjiya kînetîk]] a molekulan dike. Eger tîna dorhêla reaksiyonê bên zêdekirin, germahiya dorhêlê jî zêde dibe. Gava germahiya qada reaksiyonê zêde dibe, îcar enerjiya kînetîk a molekulan jî zêde dibe. Molekul bi saya vî enerjiyê li dorhêla reaksiyonê bi leztir tevdigerin û li hev diqelibin.
Di laşê ajalên [[xwîngerm]]( [[balînde]] û [[guhandar]]) de enzîm di germahiya 35-40°C de herî baş bi çalak in. Ev asta germahiyê ji boy enzîman wekî [[germahiya optîmum]] tê bi nav kirin. Ji boy hemû zîndeweran germahiya optîmum ne yeksan e.
Line 138 ⟶ 115:
Tînîgirî(kapasîteya tîn girtinê) ya avê zêde ye, av guherîna germahiya hawirdorê teraz dike û rê dide enzîman da ku di nav germahiya optimum de kar bikin. Bi vî awayê, enzîm li hawirdorek aram, bandor ji guherîna germahiya hawirdorê nagire û çalaktir dibe. Li gelek deverên Kurdistanê,Kurd dema havînê hin xurekan li ber tavê hişk dikin û ji boy rojên zivistanê enbar dikin. Îsot, masî, goşt, firingî(bacanê sor), bacanê reş, bastêq, mewij, tu,hejîr çortan hin ji zadên hişkkirî ne. Ji ber kêmasiya avê, di nav van xurekan da tu bakterî an jî kufik çê nabin. Eger hin bakterî xwe li ser xurekên hişkkirî bigirin jî, enzîmên bakterî ji ber tunebûna (kemasiya) avê çalak nabê, loma bakterî li ser xurek zêde nabin û tehma xurek naguhere û xurek genî nabe.
=== Li Ser Çalakiya Enzîman Bandora Madeyen Înhîbîtor û Aktîvator ===
[[Wêne:Comp_inhib_ku.svg|thumb|350px|right]]
Ji boy kontrolkirina leza metabolîzmaya xwe, divê çalakiya enzîma zîndewerê di bin kontrola zîndewer de be.
Zîndewer bi sê awayê çalakiya enzîman dike bin kontrolê;
Hin molekul wekî molekulên eyarker(regulator) tên bi nav kirin. Molekulên leza çalakiya enzîmê zêde dikin, wekî [[aktîvator]](çalakker) ,ên leza çalakiya enzîmê kêm dikin jî wekî [[înhîbîtor]](nehêldar) tên bi nav kirin. Leza çalakiya reaksiyonên enzîmî bi çalakiya înhîbîtor û aktîvatoran tên eyar kirin. Guherîna germahiyê û pHê jî wekî înhîbîtor bandor li ser enzîman dike, lê ev guherîna hawirdor ji boy gelemperîya enzîman heman bandorê dike û ji boy cureyek enzîm taybet nîn e. Bi zêdebûna germahiyê an jî pHê ya reaksiyonê, pêşî çalakiya enzîm kêm dibe, paşê enzîm denature dibe loma reaksiyon bê enzîm dimîne.
Line 161 ⟶ 135:
=== Di Jîyana Rojene De Bikaranîna Enzîman ===
Enzîm di nav xaneyên zîndeweran de tê çêkirin, lê li dervayê xaneyê jî reaksiyonan çalak dike. Enzîm ji xaneyên [[riwek]],ajal an jî ji bakterî û qarçik(kuvark) tên tovkirin. Bi taybetî di warê pîşesaziyê de bi meyandina bakterî û qarçik gelek enzîm tên bi dest xistin. Enzîm ji boy karê pîşesaziyê û karê zanistiyê wekî [[katalîzor]] tên bi kar anîn. Di pîşesaziyêde bikaranîna enzîman, wekî teknolojiya enzîman bi nav dibe.
▲-Penêr, bîra, mey, sihik bi meyandinê çê dibin. Enzîmên bakterî û qarçikan şîrê dimeyîne penêr, ava tîriyê dimeyîne meyê û sihikê, ava cehê dimeyîne bîrayê.
▲-[[Hevîrtirş]] cureyek qarçikên yekxaneyî ye. Gava hevîrtirş li hevîrê nanê tên zêdekirin, enzîmên hevîrtirşê reaksiyona hilmija bêoksîjenê leztir dike û gaza karbondîoksîtê di nav hevîr de tov dibe, hevîr tirş dibe û peqilkên gaza karbondîoksîdê hevîrê hiltîne, bi vî awayê nan dipişpişe.
▲-Di pîşesaziya nîşayê de,enzîmên bi navê amîlaz, amîloglukozîdaz û glukoamîlaz nîşayê diguherîne doşava glukozê. Enzîma bi navê glukozîzomeraz, glukozê diguherîne doşava fruktozê. Bi vî awayê ji nîşaya bêtehm, glukoz û fruktoza tehmşîrîn tên bi test xistin. Ev glukoz û fuktoz wekî [[şekirê învert]] bi nav dibe. Bi gelemperî ev şekir pîşesaziya xwarinan da tên bi kar anîn.
▲-Enzîmên bi navê amîlaz, zaylanaz,selulaz û lîgînînaz di pîşesaziya kaxizê de tên bi kar anîn.
Enzîmên bi navê proteaz û amîlaz di nav deterjanan da tê bi kar anîn. Bi alîkariya vî enzîmê lekeyên ji ber proteîn û nîşayê çê bûyê,ji cilan bi hesanî tên paqij kirin.
== Çavkanî ==
▲-Di pîşesaziya bîofuelê(sotemeniya raste rast ji zîndewer tê bi dest xistin) de selulaz ji boy parçekirina [[seluloz]]ê tê bi kar anîn. Ji selulozê etanol tên bi dest xistin.
{{çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
▲[[https://www.britannica.com/science/enzyme]]
▲[[http://www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/cfb/enzymes.htm]]
▲[[https://drive.google.com/open?id=0Bzsfm3UK07LzR1p0NExTV2I4S0k]]
▲[[https://www.khanacademy.org/science/biology/energy-and-enzymes/introduction-to-enzymes/a/enzymes-and-the-active-site]]
▲[[Kategorî:Biyolojî]]
| |||