Bikarhêner:Ghostintears/sandbox

Silemani denûsirêt îbrahîm paşay baban le 14 yi tşrînî duwemî sallî 1784da şarî silêmanîyi dameziranduwe û paytextî mîrinşînekeyi le qellaçwalanewe gwastuwetewe bo silêmanî.

Şarî silêmanî lepaş rraperînî azarî 1991ewe frawanbûn û pêşkewtinêkî berçawî bexowe bîniywe û êsta wek yekêk le şare hêmin û xawênekan le 'êraqî êstada benawbange. bew hoyewe le zorbeyi parêzgakanî dîkeyi 'êraqewe xellkêkî zor rûyan têkrduwe û buwe be penageyi ew hawllatîyaneyi ke le xwaruwî 'êraq û nawçekanî nawerrastewe rû dekene ew şare.

Silêmanî zanikoyekî gewreyi heye ke be zanikoyi silêmanî nasirawe. be dûrîyi 60 kîlometir le şarî silêmanîyewe, bendawî dûkan heye ke yekêke le bendawe gewrekanî 'êraq. silêmanî be hawînehewarekanî wekû hawînehewarî eḧmedawa, serçnar, bendawî dûkan, sertekî bemo, kunemasî, ezimirr û qeredaẍ û çendîn hawînehewarî dllrrfênî dîkeş benawbange.

Em şare le rêrrewî damezirandin û peresendin û pêdaçespandinî xoyda le korrî şarstanêtî û pêşrrewîda komellêkî zor le nûser û şa'îrî başî bo mêjû hêşitotewe. lewane (nalî, meḧwî, pîremêrd, goran, mewlana xalîdî neqşbendî, salm, kurdî, emîn zekî beg, fayeq bêkes, zêwer, tofîq wehbî, welî dêwane, kak eḧmedî şêx.. htd) û sedan nûser û şa'îrî tirîş.

Mêjû

300px|wênok|çep|wêneyi çend mamostayekî yekemîn xwêndingeyi seretayî le silêmanî le sallî 1924

Şarî silêmanî le 14 yi tşrînî duwemî sallî 1784 lelayen îbrahîm paşayi baban ewe awedanikrawetewe. îbrahîm paşa baban şarekeyi be nawî bawkîyewe, silêman paşa, nawnawe. silêmanî cgeleweyi debête paytextî mîrinşînî baban, leheman katda debête mellbendêkî bazirganî û roşnbîrî nawçeke. şêwezarî soranî le nawçekeda pere destênê û debête zimanî xwêndin û nûsîn. paş rûxanî mîrinşînî baban lesallî 1851 we lenawçûnî dewlletî 'usmanî le cengî cîhanîyi yekem, şarî silêmanî dexirête ser komarî 'êraqî emirro. le sallî 1922 ta 1924 şarî silêmanî paytextî dewlletekeyi melîk meḧmûd buwe.

Şarî silêmanî cge leweyi lanikeyi roşnbîr û têkoşeran buwe, mellbendî hellgîrsanî çendan şorrş û raperrînîş buwe le mêjuwî kurdistanda.

Bepêyi rojnameyi jîn le sallî 1955 panî ruwî şarî silêmanî 20 mîliyon û 250 hezar metire û jmareyi danîşitwanî degate 60 hezar kes û nzîkeyi 7 hezar xanuwî tiyadaye. le şeş gerrekî serekî pêkhatuwe ewanîş kanî askan, goyje, mellkendî, serşeqam, çwarbax, dergezên gerrekî cûlekanî caranîş ke êsta xirawete ser gerrekî serşeqam.

Babanîyekan û silêmanî

ber leweyi binemalleyi babanîyekan bîr le drustkrdinî şarî silêmanî bikenewe, îmaretekeyan le nawçeyi qellaçwalan bû, legell berfrawan bûnî îmareteke, cmucullî awedanikrdinewe û binyatinanî şarstanî le nawçekeda destî pêkrd, le serdemî fermanrrewayî babanda milmilanê û tundutîjîyi le nêwan farsekan û 'usmanîyekanda hebû, şwênî cugrafiyaî qellaçwalanîş leber nzîkî le sinûrî êranewe, şwênêk bû bibwe metirsî şerr û pêkdadanî nêwan leşkrî fars û 'usmanîyekan boye heryeke le (nadr şa û sulltan meḧmudî yekem) le hewllî eweda bûn îmaretî baban be layi xoyanda rabikêşn, kêşmekêşî nawxoyş le nêw binemalleyi babanîyekan û îmarete kurdîyekanda bo kursî û desellat ewendeyi dîke metirsî leser nawçeke drust krdbû, emeş wayi krd meḧmud paşayi baban sallî (1781)î zayinî bîrî lewe krdewe nawendî berrêwebrdinî siyasî le qellaçwalanewe bigwêzêtewe bo şwênêkî tir, boye serayi ḧkumetî le nzîk gundî mellkendî drustkrd, dwatir îbrahîm paşayi baban le sallî (1783)da fermanrrewayî îmaretekeyi grte esto û destîkrd be drustkrdinî şarî silêmanî ta le sallî (1784)da le drustkrdinî şarî silêmanî kotayî hat, le heman sallda babanîyekan paytextî îmaretekeyan gwastewe silêmanî.

le sallinameyi (1955)î silêmanîda ke le (rrojnameyi jîn) da billawkrawetewe hatuwe: îbrahîm paşayi baban xoyi ḧukmdarî şarî qellaçwalan buwe, leber naxoşî û tengîyi şwêneke û le tirsî hêrşî dujmin betaybetî le nadr şayi ḧukmdarî êran ke gelê car wîstuyetî hellmet berête serî destibeserî bikat, be naçarî şar û şwênî hellsurranî karubarî wllatekeyi gwastewe em şwêne ke êsta şarî silêmanîye.

Berderkî sera

Mîrekanî baban legell drustkrdinî şarî silêmanî cêgeyekiyan terxan krduwe bo baregayi berrêwebrdinî deselatekeyan nasirawe be sera. pêdeçêt bîrkrdinewe le drustkrdinî em seraye le encamî ewewe hatibêt dwayi damezirandinî ḧkumetî dewlletî melîkinşînî bo pêgeyi îdareyi fermangekanî liywayi silêmanî ew kate amadekrabêt. em seraye le sallî 1926–1928 lenaw senterî şarî silêmanî drustkrawe ke pêkhatuwe le dû nhom û 43 jûr, çendîn car karî çaksazîyi tiyada krawe bo sûdwergirtin le nîşitecêbûn û berrêwberayetîyi fermangekanî şar. paşan terxan krawe bo pêgeyi îdarîyi polîs û qaymqamiyet êsta lelayen parêzgayi silêmanî û berrêwberayetîyi şwênewarî silêmanî bo gerraneweyi şêwaze resenekeyi nojen krawetewe bo mozexaneyekî mêjûîyi û siyasî û neteweyî şarî silêmanî û şanaziyekanî rabrduwî em şareyi têda deparêzêt.

Cugrafiya

şarî silêmanî dekewête nêwan hêllî panî (34 – 36) ple leser hêllî kemer û hêllî drêjî (45 – 46) ple le rojhellatî hêllî grînwîcî goyi zewîyewe, wate dekewête başûrî rojawayi kîşwerî asiya û rojhellatî kurdistanî başûrewe. silêmanî le bakûrî rojhellatewe be zncîre şaxî ezimirr (1700m), goyje (1525m) û qeywan dewre drawe, le başûrîşewe be çiyayi beranan (1373m) û le rojhellatîşewe deşitî şarezûr destpêdekat ke drêjîyekeyi 45km û panîyekeyi 15km. le rojawaşewe şaxî taslluce gemaroyi dawe. şarî silêmanî 853m le astî ruwî deryawe berize û awu hewakeyi be deryayi nawerrastewe karîgere û le zstanda sard û baranawîye û hawînîşî wşk û germ û bêbarane, ciyawazîyekî zorîş le nêwan plekanî germayi şew roj û werizekanî sallîda bedî dekrêt.

Aw û hewa

350px|wênok|çep|silêmanî le werizî beharda

aw û hewaî nawçeyi silêmanî be zorî le aw û hewayi nawçeyi deryayi nawerrast eçêt teniya nawçekanî çemçemall û deşitî kelaryan lêderçêt. pleyi germayi hawîn egate (39) pleyi sedî û eger berew xorawa bibîtewe ta (24)nzim ebêtewe. eme be şêweyekî gşitîye bellam hendêk sall beriztirîn pleyi germa le hawîn da sinûrî (45) pleyi sedîş ebezênêt. bayi le her çwarlawe bo dêt. caran le dwanze mangî sallda heşit mang baranî tiya debarî bellam êsta wek beşêk le diyardeyi germ bûnî zewî mawe û rêjeyi baran barînî tiya kem botewe. têkrrayi gşitî baran barîn le sallêkda le nêwan (400-ـ600milm). bêguman le nawçe şaxawîyekanî parêzgayi silêmanîda egate 1000 milm û hendêkcar ziyatirîş.

şarî silêmanî 853m le deryawe berize. her le naw şarî silêmanî da berizî û nzimî û grdollkeyi zor hen (heware berize, grdî 'elî nacî grdî gerrekî endaziyaran, grdî serçnar we grdekanî tir) emane be şwênî beriz daenrên bellam silêmanî kon wek degerizên û çwarbax û kanêskan û serçnar û serşeqam ta berew xware bêtewe her dû çemî tancero û qliyasan nmûneyi nawçe nzimekanî silêmanîn. ciyawazî nêwan lutkeyi goyje û dewruberî çemî qliyasan 878m ebêt. wate goyje nzîkeyi 1km le başûrî silêmanîyewe beriztire ke eme ciyawazîyekî zore û gelêk kar ekate ser aw û hewa û peydabûnî reşeba. aw û hewayi şarî silêmanî pleyi germa le hawînî 1820da wek geşitiyarî benawbang (mîster rîç) le dwayi niywerroda grtuyetî le rojî 17î temuzda (35) pleyi sedî buwe, bêguman êsta aw û hewakeyi germtire û xoyi eda le 45 pleyi sedî. le zstanda le bekrecoyi nzîk silêmanî têkrra (3, 5) pleyi sedîye. bellam le nawçe şaxawîyekan be taybet dwayi befrbarîn û le çleyi zstan da çend pleyek dête jêr sfrewe.

tewjmî pallepestoyi hewa û pleyi germa pêçewaneyi yektirin. wate heta pleyi germî beriztir bêtewe (ba) yaxud (hewa) ekşê û boşayî tiya peyda ebêt û qursayi kem ebêtewe, bewe tewjmeke kem ebêtewe boye germa karîgertirîn şite leser palle pestoyi hewa her emeşe wayi krdwe silêmanî be şarî reşeba binasirêt. hewayi silêmanî (şêdar) nîye çunike dûre lederyawe.

Bazar û qeyserîyekanî şar

hendê kar û pîşe wek asingerî, collayî, mutabiçiyetî, çerxî mû rstin, xerrek, kargeçêtî, wetiraqçî, çexmaxisazî, şîrgerî, msgerî, xumçêtî, zîn û kopan heye ke her le zuwewe le şarî silêmanîda krawe û giringîyan pê drawe.

le drustibûnî silêmanîyewe berderkî sera û dewruberî nawendî şarî silêmanî buwe, boye dukan û bazarr ziyatir ew naweyi grtotewe mêcerson le geşitekeyda bo nawçeyi silêmanî le sallî 1908 basî xanî 'ecem û xanî ẍefûr aẍa û qeyserî wesman paşa û qeyserî neqîb ekat, wate le pêş hatinî mêcersonewe em xan û qeyserîyane le silêmanî hebûn, êsta teniya qeyserî neqîb wek xoyi mawe bellam xan û qeyserîyekanî tir nemawn û şwênekaniyan êsta dukan û bazarre, le dwayi emanewe ke silêmanî frawan buwe û şeqamî tiya drustkrawe le ser şeqame serekîyekan û senterî şar û gerrekekanda be sedeha dukan û bazarrî tiyada drustkrawe. xan û qeyserîyekanî silêmanî le seretayi sedeyi rabrdûda emane bûn:

nawî şwên	zaniyarî
qeyserî wesman paşa	wesman paşayi kurrî ḧeme paşayi caf drustî krduwe û le sallî 1974 da sûtawe û êsta cêgakeyi bazarrêkî gewreyi lê drustkrawe.
qeyserî neqîb	şêx mstefayi neqîb kurrezayi kak eḧmedî şêx drustî krduwe û ta êstaş mawe.
qeyserî şêx meḧmud	le sallî 19166 drustkrawe le şwênî meydanî brinceke beramber ḧemamî sûret, êsta şwênewarî nemawe.
qeyserî ẍefûr aẍa	layi mezadxanekewe buwe, rûxawe û êsta şwênekeyi dukan û bazarre.
xanî ẍefûraẍa	şwênekeyi êsta krawete bazarrî meḧwî beramber xaneqayi meḧwî.
xanî 'ecem	le nzîk mezadxanekewe buwe le nawbazarr û êsta şwênekeyi krawe be dukan û bazarre.
xanî 'ebidullla drêj	'ebidullla drêj
xanî ḧacî se'îd aẍa	xoyi drustî krduwe û mullkî xoyi û dû brayetî.
xane sûtaw	qadrî kerîm dayen drustî krduwe û êsta bazarrêkî gewreyi le şwênda krawe be nawî bazarrî xaneqa (bazarrî cgere) we.
xanî rsûmat	mullkî ḧemeaẍayi brayi ḧacî se'îd aẍa buwe.

Şwêne gşitî û mêjwîyekan

çayxaneyi şe'b

çayxaneyi şe'b her le seretawe mellbendî kobunewe û ḧewaneweyi xwêndewaran û hunermendan û nûseran buwe. seretayi drustibûnî çayxaneyi şe'b egerêtewe bo sallanî penca û westa şerîfî çayçî serperşitî krduwe. 'umer şerîf xawenî çayxaneyi şe'b le bareyi seretayi drustibûnî çayxaneyi şe'bewe bem core dwa: le seretada westa şerîfî bawkm çayçî desgêr buwe paşan bîrî le dananî çayxaneyek krduwe û nawî nawe çayxaneyi şe'b sebaret beweyi ke bo çayxaneke nawî şe'bî lênrawe westa 'umer wtî: le sallanî zûda bînake utêlêk buwe nawî şe'b buwe her boye em naweş le çayxaneke nra.

Sîtî sînema

sîtî sînema le sallî 2008 le şarî silêmanî drûstkra ke take sînemaî modêrine le 'êraqda. lem sînemaye nwêtirîn fîlmekanî cîhan pexş dekrên ke ewanîş fîlmekanî (boks ofîs)n ke pêkdên le nwêtirîn 10 fîlmî holliyûd.

Mozexaneyi silêmanî

300px|wênok|çep|mozexaneyi silêmanî

Mozexaneyi sIlêmanî le (14î temmuzî 1961) damezirawe sereta le xanûyekî biçûkî gerrekî şorrşda bû, le sallî 1980 gwastirayewe bo em bînayeyi êstay.

Yekem berrêweberî mozexaneyi silêmanî xwalêxoşbû (rrefîq fetḧulla) bû. mozexaneyi silêmanî parçe asewarî serdeme ciyawazekanî kurdistan û mîsopotamiya lexo degrêt. leser astî 'êraqda be duwem mozexane dadenrêt.

Ramada silêmanî

Ramada silêmanî 840 hemîn hotêlî ew grupeye - ke çendîn bwarî geşitiyarî le xo degrêt - 71 jûrî têdaye ke 12 yan swîtin û yekêkîşiyan bo ((VIP)) ye herweha melewange û fîtinês û sawna û ḧemam turkî û jûrî hellm û jûrî seholl û şêlan û kafê û mînî barr û rîstorant û parkî otomîl le xo degrêt.

Dare sûtaweke

Daresûtaweke bew gorrepane dewtirêt ke dekewête nawcergeyi şarî silêmanî û le seru mzgewtî gewrewe dest pêdekat ta şeqamî qenat, cge leweyi şwênî westanî pasî çend hêllêke le şarekeda û çendîn pîşewerî îşî dest û konefroşî têda kobwetewe. herçende le êstada be hîç şêweyek (dar) lew meydaneda nafroşrêt, bellam her be nawe konekeyewe benawbange û nasirawe, tenanet le pêşî pasekan nusirawe (dare sûtaweke).

Mêjuwî şwêneke

hawllatiyanî dêrînî şarî silêmanî le gêrraneweyi mêjuwî ew meydaneda, bas lewe deken ke ew şwêne deşitayî buwe û le nawcergeyi şarewe dûr buwe û dwatir krawete bax û dwayi ewe bwe be meydanî froşitinî dar. azad mḧemmed (54 sall), dukandarêkî naw dare sûtawekeye, bas lewe dekat ke ta seretayi sallî şestekan daresutaweke (deşit) bwe û hîçî têda nebuwe, dwatir piyawêk ew şwêneyi krdwe be bax û le karêzî mecîdbegewe awî bo dehêna ta kotayî sallî şestekan ke baxeke nema û komellîk dar froş hatine cêgake.

azad wek xoyi dellêt malliyan lew nawçeye bwe û wtî: «darekan le şarbajêrewe beserpşitî ajellewe dehênran û le meydaneke beşêweyi mezad defroşran û her darêkî be 10 fls mezad dekra».

Şarî roşnbîrî

Şarî silêmanî be rayi hendêk le xellkî kurdistan be şarî roşnbîrî denasirêt. ewan wa dezanin ke ew berfrawanîyeş bo dewrî baban û damezirandinî şar û maweyekîş le sallanî dewlletî 'usmanî degerrêtewe, ke hemû mela û zanakan şa'îr û nûser bûn û rollî mzgewt û ḧucreş kem nebuwe lew bwareda, sê kuçkeyi baban, nalî û salm û kurdî qutabḧaneyi şî'rî baban drûstdeken û eger ew qutabixaneye le ruwî nawerrokewe gelêk dîmenî le edebiyatî emirroyi kurdîda nemabêt, ewa formî edebiyatî kurdî emirro ewa her berpêşçûnî formî ew edebeye, ew zareyi pêyi denûsirêt her ew zareye, zorbeyi gewrenûseranî ew serdeme wek: nalî, salm, kurdî, mewlana xalîd, mela 'ebidulllayi bêtuşî, şêx marfî nodêy, seyd eḧmedî neqîb, şêx ḧsênî qazî, ḧacî mela eḧmedî dêlêje, mḧemmed feyzî zehawî, cemîl sdqî zehawî, mela sallḧî ḧerîq, sallḧ efendî ahî, tayer begî caf, welî dêwane, 'elî berdeşanî, zêwer mela 'ebidullla, eḧmed muxtar caf, mela 'ezîzî muftî, pîremêrd, bêxud, cemal 'îrfan û çendîn nûser û şa'îrî dwayi sallî pencakan bûn be beşêkî grîng le edebî kurdî hawçerx le kurdistanda. herçend hendêk lemane le nêwyekda behoyi tesewfewe nakokiyan le nêwanda hebuwe ke diyartirîniyan şêx marfî nodê ke buwe dujminî sersextî mewlana xalîd. ledwayi raperrînî beharî sallî 1991 çend hunermendî benawbangî tir le silêmanî hellkewtin ke rolliyan bwe le şepolî nwêyi edebî kurdîda, lewane: merywan wriya qan', bextiyar 'elî, berizan hestiyar, goran babe 'elî, ziminako burhan qan', mḧemmed mukrî, qubadî celî zade û çend nawêkî tir. em bware berfrawane êstaşî legellda bêt silêmanî têyda pêşenge û hemîşe ew nûser û şa'îrane rollî berçawyan le bzutineweyi kurdayetîşda hebuwe û bûnete dayinemoyi şorrşekan, yekêkî tir le ew şitaneyi ke silêmanî be şarî roşnbîrî nasandwe eweye ke yekem çapxane ke le kurdistan kewtibêtekar le silêmanî bwe, yekem rrojnameyi kurdî le kurdistan derçûbêt her lesilêmanî buwe.

Medya û rojnamegerî

le silêmanîda deyan dezgayi çap û billawkrdineweyi têdaye û çendîn rrojname û govarî lêwe derdeçêt û jmareyekî zorîş rradiyo û televîziyon û setelaytî têda pexş dekrê, lem şareda çendîn grûpî şano û mosîqa û nîgarkêş û hunermendî şêwekar heye û cge le zanikoyi emirîkî û zanikoyi silêmanî çend zaniko û peymanga û qutabixaneyi biyanî têdaye. em şare prre le hollî çalakî û berdewam berinameyi hemecorî hunerî û roşnbîrî têdaye. çendîn gerrîdeyi berîtanî û biyanî le ktêb û bîreweryekaniyanda amajeyan be zîndwêtî em şaredawe û be şarî cwanî û xoşewîstî nasirawe. lem şareda jnan rollî diyar û berçawyan heye le dam wdezga û damezirawekanda be taybetî le rêkxirawekanî komellgeyi medenîda. azadî raderbirrîn û zîndwêtî karucule lem şareda sîma û xesllet û pênaseyi silêmaniye. silêmanî leser astî 'êraq behoyi şwênî cugrafiyewe, bepak û xawêntirîn şar nasirawe.

Kertî xwêndin

Zanikoyi silêmanî

280px|wênok|çep|zanikoyi silêmanî

Zanikoyi silêmanî bo yekemcar lesallî 1968 damezira, kampbî serekî zaniko ekewête şarî silêmanî yewe le herêmî kurdistan. le seretada tenha sê kolêj hebûn, bellam sallanî duwatir jmareyi kolêjekan beşêweyekî berçaw ziyadî krd le encamî dawakarîyiyekî zor bo xwêndinî balla le herêmî kurdistan.

Lesallî 1981 rjêmî faşîstî 'êraq em damezirawe ekadîmîyeyi ragwast bo şarî hewlêr we nawekeşî gorrdra bo «zanikoyi sellaḧedîn». lesallî 1992 carêkî tir zanikoyi silêmanî damezirêndrayewe leencamî hewll û koşşî zorî roşnbîran û zanistxwazanî kurd û xellkî dllsozî şarî silêmanî û zaniko carêkî tir krayewe le rêkewtî 14î tşrînî yekemî 1992.

Emirro zanikoyi silêmanî 25 kolêjî heye ke têyda xwêndkaran birrwanameyi bekaloriyos bedest ehênin le çendîn bwarî ciyaciyada.

Zanikoyi emirîkî le êraq - Silêmanî

Zanikoyi emirîkî le 'êraq – silêmanî (be înglîzî: The American Universitiyi of Iraq – Sulaimani) zanikoyekî ehlîyi qazanc newîste ke xwêndinêkî frawanî hunere lîbralliyekan leser şêwazî emirîkî pêşkeş dekat bo hemû xwêndkare şaystekan bê gwêdane întîma û bineçeyan.

Zanikoyi emirîkî 'êraq, silêmanî ke dekewête silêmaniyewe û le sallî 2006 lelayen encumenî emîndaranekeyewe destî pêkrd û le tşrînî yekemî 2007 da dergakanî walla krd. zanikoyi emirîkî 'êraq, silêmanî çwar bwarî psporrî zanikoyî û yek programî masterî berrêwebrdinî kar û korse îbiglîziyekan û pîşeyiyekan le rêyi peymangayi geşepêdanî pîşeyiyewe pêşkeş dekat. herweha zanikoke programêkî zimanî înglîzî berdewamî heye bo xwêndkare wergîrawekan ke pêwîstiyan be rahênanî ziyatir heye le înglîzî da pêş destpêkrdinî korse ekadîmiyekan.

Amarî danîşituwan

Mîster rîç ke sallî 1820 hatote silêmanî wata (26)sall paş drustkrdinî şareke, jmareyi danîşitwanî be de hezar kes xemillandwe dwayi ewe ellêt: silêmanî (2000) mallî îslam. (130) malle culeke (9) mallî diyanî kldanî, 5mallî ermenî tiya buwe, koyi mallekan ekate (2144). eger hermallêk be pênc kes dabinêyin ekate (10720) kes..

• Be gwêreyi sallinameyi 'usmanî sallî 1907 jmareyi danîşitwan (8027) musllman û (360) na musllman ke ekate (8963) kes.

• Serçawekanî tir le sallî 1913 da jmareyi danîşitwanî hemû nawçeyi silêmanîyan be (51600) kes danawe ke (48600) yan musllman û (900) yan diyan û (2100)yan cûleken. jmareyi danîşitwanî şarî silêmaniyan be (26000) kes danawe, le wane (24825) kes musllman û (1000) kes cûleke û (175)diyan.

• Le serdemî înglîzda be gwêreyi rrojname pêşkewtin sallî 1920 jmareyi nawçeke be (62722)kes daenê. danîşitwanî şarî silêmanî be de hezar kes danawe.

• Sallî 1925–1926 silêmanî xoyi brîtî buwe le 13–14 hezar kes. dwayi ewe le katî ḧukmetî 'êraqda û le sallî 1927 we serjmêrî destî pêkrd: 1927- 1937- 1947- 1957- 1965 - 1976-1988

• Jimareyi danîşitwanî şarî silêmanî le sallî 1947 da be gwêreyi tomarî resmî (23475) kes buwe.

• Sallî 1957 brîtî buwe le (48812) kes.

Xelî silêmanî be zaraweyi babanî le zimanî kurdî qse deken. zaraweyi mukriyanî zaraweyeke ke le nawçekanî pîranşar û mehabad (mukriyan) le kurdistanî rojhellat da qseyi pê dekrê.

Danîşitwan le sallî 1998

Sallî 1998 şarî silêmanî begwêreyi sallinameyi ew salle bem core buwe:

• Jimareyi danîşitwanî şarî silêmanî xoy: (548, 747) kes.

• Jimareyi danîşitwanî sinûrî parêzgayi silêmanî: (1, 127, 226) kes.

• Jimareyi xêzan le naw şarda: (110, 360).

• Jimareyi xêzan le sinûrî parêzgayi silêmanî: (217, 220) xêzan.

• Jimareyi gerrekekanî şarî silêmanî: (58).

• Le dwayîn amarda jmareyi danîşitwanî em parêzgaye be (1, 917, 936) kes mezende krawe.

Şwêne geşitiyariyekan

Seyrangayi serçnar

Serçnar yekêke le gerrekekanî şarî silêmanî, dekewête rojawayi şar. caran behoyi lawazî kereseyi hatuçowe û kemî danîşitwanî şar, serçnar ciyabû le beşekanî tirî silêmanî û dezanra lekwêwe bo kwê destpêk û kotayiyetî, emirroke serçnar têkell buwe û ledewriya çendîn gerrekî tir drust bûn wek: şehîdanî serçnar, grdî serçnar,.. htd. we herweha serçnar beyekêk le hawînehewarekanî 'êraq dejmêrdrêt behoyi bûnî awî hellqullawî jêr grd û berizayiyekanî. zor le mêje serçnar utêl û şwênî ḧewaneweyi lêdrust krawe bo geşitiyaran. şwênêkî fênik û xem rewên buwe bo xellkî silêmanî û dewruberî, ke takû emirroş kotayî heftan xellkanêkî zor ruwî lêdeken bo seyran. serçnar çendcarêk nojenikrawetewe û sîmayi naw seyrangakanî destkarîyi krawn û xoşkrawe.

Hawîne hewarî dukan

Bendawî dukan le xor awayi şarî silêmanî be dûrî [70] km û leser zêyi biçûk drust krawe, ke brîtî ye le deryaçeyekî mezn û birrî [6٫8 mîliyard m3] aw gl dedatewe, em deryaçeye bote nawçeyekî geşitiyarî serinc rakêş û geşitiyaran le zor nawçewe ruwî tê deken, otêlêkî gewreyi be nawî [mîrall] û komellêk kabîneyi coraw corî lê binyad nrawe, geşitiyaran le her çwar werizî sall geşitî bo deken.

Bax û parkekanî şar

Wêne:Sharaf Khan Bidlisi Statwe at Slemani Pubilic Park.jpig

250px|wênok|çep|bînayi utêlî silêmanî pallas

Baxî gşitî

Baxçeyi gşitî le konda nebuwe. ta serdemî eḧmed paşayi baban ke ḧakmî silêmanî buwe çwar baxî drustkrd, êsta ew çwarbaxe bûn be gerrekêk le gerrekekanî silêmanî. ca leber eweyi awî silêmanî zor buwe û prr buwe le kanî û karêz cge le awî şiywekan û zêrabekan ke berew xwar bûnetewe, emane hemû sûdiyan lê wergîrawe bo bax drustkrdin.

• Emaneş nawî ew baxanen ke hebûn û ewanî tirîş ewanen ke lem dwayiyeda drustkran:

• Baxî pure beg: le gerrekî goyje nzîk sabunikeran û jûr mzgewtî hemzaẍa, mallî şa'îrî gewreyi kurd pîremêrd lewêdabû.

• Tuwî melîk: le bakûrî şarî silêmanî, le sallekanî sî û çlî sedeyi rabrdû (ḧewzêkî gewre) yi hebû le behara pr ebû le aw, lewew pêş dar û drextî le berabû, xellk le behara eçûne ewê bo seyran. em nawçeye mullkî şêxan bû. le katêkda drustkra ke şêx meḧmud ḧukmdar bû, boye nawnra tuwî melîk.

• Baxî şêx letîf (şêx letîfî danisaz) le layi mallekeyi xoyana le gerrekî dergezên, prrbû le darî berdar û ḧewzêk be fwarewe le nawerrastiya êstaş hendê şwênî mawe be barîkî drextî sêw û helluje û hermê û henar û qox û gêlas û behê û hencîrî tiya bû.

• Baxî ferecî heme mirad le dergezên nzîk be karêzî daykî paşa de donm zewî bû. be mullk hî ('ezimî begî baban) bû, le hawîna teniya ew baxe hebû ke be tenîşit mallî 'ezimî beg xoyewe bû, xellkî şar pol pol boyi ehatin. êsta şwênekeyi qutabixanew xanuwe.

• Baxî mecîd beg: le bakurî şarî silêmanî. şwênî bînayi zanikoyi silêmanî û nexoşxanekanî friyakewtin û gşitî‌ye.

• Baxî kanî doman le xwar gerrekî serşeqamewe bû.

• Baxî gewre û bogene: emîş her mullkî ('ezimî begî baban) bû le xwar şarî silêmaniyewe.

• Baxçeyi gşitî: le rastîda her em şwêne bû ke be tewawî pêyi butirê (baxçe). ekewête roj awayi silêmanî nzîk (senterî parêzgayi silêmanî). yekem baxçeyi mîrîye û katêk ke mecîd ye'qubî le sallekanî (1937-1939) muteserîfî silêmanî bû drustî krd ke ewsa ewperî şar bû, wata hîç xanû bîna lew layewe nebû bêguman em baxçeye bo razandineweyi şareke û geşit û cwanî serdanî jn û piyaw rojanî (çwarşemme taybet bû bo jnan) be 'eba û peçewe ehatin bedaxewe behoyi nalebarî asayşewe zor destkarî kraw zorî lê kemkrayewe û darekanî ebirrran, bellam êsta geşawetewe.

Şarewanî silêmanî lem sallaneyi dwayiyeda fermangeyi baxçekanî betaybet pêk hêna bo drustkrdinî baxçe le nawşara. ew fermangeyeş jmareyekî zorî baxçeyi drust krdwe serperşitiyan ekat le jûr hemûyanewe parkî azadî ke lewew pêş leşkrgayi ḧukmet bû (ḧamîye) bû. ekewête beşî jûruwî şar. jmareyekî zorî tir baxçeyi biçûk hen le naw şareke ke hemû razawe û cwan û rêk û pêkin hendêkiyan be nawî ew kesaneyi biyanî û xoyiyewe nawnrawnike xizimetiyan pêşkeş krduwe. wek (baxçeyi uliv palma) serek wezîranî swîd ke bedestî naḧez şehîd kra û baxçeyi cewahrî ke be nawî şa'îrî gewreyi 'ereb mḧemmed mehdî elcewahîrî dostî dêrînî kurd û baxçeyi fereydun 'lî emîn û gelêkî tir.

Spor

200px|wênok|çep|logoyi yaneyi werizşî silêmanî

Le pêş damezirandinî yaneyi werizşî silêmanî le seretayi sallî 1956 le zorbeyi gerrekekanda tîpî ehlî (mîllî) hebuwe. yarîgayekî topî pê ke be çîmenî sewz û ptir le (20, 000) bîst hezar kes degrêt, leser tazetirîn şêwe nwê krawetewe leser bûdceyi ḧkumetî herêmî kurdistan, we êsta be kobûneweyi hemû yarîgakan le çwarçêweyi (mel'ebeke) da nawnrawe «komellgayi yaneyi werizşî silêmanî» le gerrekî çwar bax.

Yaneyi werizşî silêmanî yaneyekî topî pêyi pîşegerî 'êraqiye. le sallî 1956da damezirawe, yaneke le xulî bijardeyi 'êraq yarî dekat.

Kesaytîyekanî şarî silêmanî

120px|wênok|çep|şêx meḧmûdî ḧefîd

120px|wênok|çep|ḧepsexanî neqîblegel eweş çendîn kesayetî diyarî tir ke twaniyuyane dengî xoyan bigeyenin be wllatanî drawsê..!

Şarî silêmanî le rêrrewî damezirandin û peresendin û pêda çespandinî xoyda le korrî şarstanêtî û pêşrrewîda komellêkî zor le nûser û şa'îrî başî bo mêjû hêşitotewe. bo serdemî baban û damezirandinî şar û maweyekîş le sallanî dewlletî 'usmanî hemû mela û zanakan şa'îr û nûser bûn yan hemû şa'îr û nûserekan mela û zana bûn. bo paş ew serdemeş mzgewt le bexşînî şa'îr û nûser nekewt û qutabixaneyi tazeş gelêk bilîmetî bexşî û mellbendêkî weku zanistî waykrd ke zor le nexwêndewaran biçne rîzî şa'îran.

• nalî (1800–1873), honrawenûs.

• sallḧ aẍayi poşak (2000-mawe)٫ runakbîr.

• salm (1800–1866), honrawenûs.

• meḧwî (1830–1906), honrawenûs.

• mustefa zîhnî paşa (1838–1911) efserî gewreyi dewlletî 'usmanî.

• ḧacî mela se'îd kerkûklî zade (1866–1937), wezîrî yasa le le şanşînî kurdistan le dewlletî 'usmanî.

• mstefa yamulkî (25î kanûnî duwemî 1866–25î ayarî 1936), wezîrî perwerde le şanşînî kurdistan le dewlletî 'usmanî.

• pîremêrd (1867–1950), honrawenûs û rojnamewan.

• şêx meḧmûdî ḧefîd (1878 – 9î abî 1956), melîkî kurdistan (1922–1924)

• mḧemmed emîn zekî beg (1880–1948), mêjûnûs, siyasetmedar.

• tofîq wehbî (1891–1984),zimaninas, û siyasetmedar û honrawenûs.

• şêx nurî şêx sallḧ (1896–1958) rojnamewan û honrawenûs.

• goran (1904–1962), damezirênerî honraweyi nwê, honrawenûs.

• îbrahîm eḧmed (1914–2000), romaninûs, honrawenûs û wergêrr.

• mḧemmed qudisî (1919–1947) efser le supayi komarî kurdistan.

• eḧmed herdî (1922—2006), honrawenûs.

• ḧepsexanî neqîb (1891–1953) siyasetmedar û xêrxwaz.

• muḧemed sallḧ dîlan (1927–1990), mosîqajenêkî diyar û honrawenûs.

• ziminako burhan qan' (ledaykbûn 1978), rojnamewan û rûnakbîr.

• enwer qeredaẍî (1946), mosîqajen û awaz danerêkî diyar.

• diyarî qeredaẍî (1967), goranîbêj.

• şehab şêx nurî (1932–1976) siyasetmedarî kurd le 'êraq.

• cemal nebez (ledaykbûn 1933), zimaninas.

• meḧmud 'usman (ledaykbûn 1938), siyasetmedar.

• şêrko bêkes (ledaykbûn 1940), honrawenûsî serdem.

• mḧemmed ḧacî meḧmûd (le daykbûn 1953), siyasetmedar

• newşîrwan mstefa (ledaykbûn 1944), siyasetmedar.

• 'usmanî ḧacî marf (ledaykbûn 1954)siyasetmedar, skrtêrî ḧzbî komonîst.

• friyad fazl 'umer (ledaykbûn 1950), profîsor le zanikoyi frî berlîn.

• rrizgar mḧemmed emîn (ledaykbûn 1958), dadwer.

• bextiyar 'elî (1960) roman nûs û rûnakbîr.

• berhem sallḧ (ledaykbûn 1960)siyasetmedar, serok wezîranî pêşuwî herêmî kurdistan.

• merywan wriya qan' (ledaykbûn 1966), rûnakbîr.

• çoman herdî (ledaykbûn 1974) honrawenûs, wênekêş.

• dktor rêbwar fetaḧ (nasirawîşe be rêbwar merywanî) (ledaykbûn 1957)nûser, şarezayi rojhellatî nawerrast.

• danaz'ebidulreḧman (ledaykbûn 1981) nuser wşa'îr û hunermend

• şwan kemal (ledaykbûn 1967) hunermend û peykersaz

Kesayetîyi biyanî ke le şarî silêmanî jiyawn

• îlî banîster sewn nasiraw be mêcer sewn yan mêcer son

• gogol cand mkurcî nasiraw be ẍefûr hîndîyi yan ẍefûre reş 1894–1980

Gerrekekanî şarî silêmanî

hewareberize lubinan sîtî ezimirr goyjeyi nwê xebat azadî îbrahîm eḧmed (silêmanî) bextiyarî karêzewşk serwerî fermanberan hawkarî debaşan hewarî taze mecîd beg tuwî melîk 'elî kemal şehîdan

daroẍa goyje mamostayan (silêmanî) qazî mḧemmed (silêmanî) îskan (silêmanî) silêmanî nwê grdî coge mellkendî şêxan bekreco qeretoẍan kanî askan grde xirre kanî kurde hewarî şar sardaw kelekin ḧacî sûre derde dê zaniko kanî ba raperrîn

şorrş selîm beg debaşan surên karhêze wşk 'elî nacî aşitî hewarî şar tavge 'ewall roj sîtî dîlan sîtî beranan qule reysî mela dawd badînan baxan bêseranî

endaziyaran beranan zergete kanî spîke serçnar çwarçira kenesûre kanî gome bextiyarî hendrên şêrwane hekarî

bextiyarî nwê herawaz (grdî serçnar) qliyasan zergeteyi kon mame yare, rojhellat sawan, rojhellat sabunikeran, dargazên bazirganî tancero, ziminako

culekan şarewanî serşeqam weys çwarbax awbarîk germiyan şêx mḧêdîn zêrrênok qalawa

muşîrawa abillaẍ rizgarî kargeken lala zar zerdaw ullûbe gundî ellmanî yek gundî ellmanî dû kurd sîtî kurdisat şarî goyje qrrge raperrîn kelewanan ḧaciyawa kendekewe gullebax îbrahîm paşa

Pêşanga

• şeqamî salm-silêmanî
  şeqamî salm-silêmanî
• hunermendî şarî silêmanî 'edinan kerîm
  hunermendî şarî silêmanî 'edinan kerîm
• dîmenî deryaçeyi dukan-silêmanî.
  dîmenî deryaçeyi dukan-silêmanî.
• allayi kurdistan le parkî azadî.
  allayi kurdistan le parkî azadî.
• dîmenêkî şar.
  dîmenêkî şar.
• şarî silêmanî
  şarî silêmanî
• dîmenêkî şarî silêmanî
  dîmenêkî şarî silêmanî
• silêmanî le werizî zstanda
  silêmanî le werizî zstanda

Emaneş bibîne

• parêzgayi dhok

• parêzgayi silêmanî

• parêzgayi hewlêr

• dhok

• rraniye

• kurdistan

• narrezayîyekanî 2011î başûrî kurdistan

• herêmî kurdistan

• hewlêr

Serçawekan

• Mallperrî silêmanî

• Mallperrî zanikoyi silêmanî

• Rêberî kurdî

• Berrêweberayetî hatuçoyi silêmanî

• Parêzgayi silêmanî

• Kurdisat TV

• Zanikoyi silêmanî