Şerê Cîhanî yê Duyem

Şerê Cîhanî yê Duyem an jî Cenga cîhanî ya duyem, şerê duyem ê mezin a sedsala 20an de yê ku li hemî cîhanê çêbûye. Ev şerê ku di navbera 1939 û 1945an de rûda ye. Ev şer 1ê îlona 1939ê bi êrîşa Almanyayê bo Polonyayê destpê kiriye. Şerê Cîhanî yê Duyem şerekî tevayî bû ku rasterast zêdetirî 100 mîlyon mirovên ji zêdetirî 30 welatan tê de beşdar bûn.

Şerê Cîhanî yê Duyem
Şerê cîhanî (2) serdema dîrokî
Dema destpêkirinê	1 îlon 1939
Dema bidawîbûnê	2 îlon 1945
Beşdar	Axis Powers Hêzên Hevpeymaniyê yên Şerê Cîhanî yê Duyem Almanyaya Nazî Awistralya Keyaniya Yekbûyî Taywan
Hejmara miriyan	73.000.000 ±13000000
Pêk tê ji	Pacific War Eastern Front Battle of the Atlantic Battle of Britain Normandy landings Battle of the Bulge Operation Flashpoint Mediterranean and Middle East Theater of World War II Middle East Theater of World War II Battle of Aachen Battle of the Scheldt Operation Barbarossa Attack on Pearl Harbor Bloody Sunday Big Week Battle of Madagascar Battle of France Military occupation of the Slovak Republic Third Battle of Kharkov
Şerê Cîhanî yê Yekem serdema di navbera du şeran de  aftermath of World War II Trente Glorieuses Şerê sar Şerê Cîhanî yê Sêyem
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Şerekî bêhempa

Beşdarên sereke yên şer hemû şiyanên xwe yên aborî, pîşesazî û zanistî avêtin pişta hewildana şer û bi vê yekê ferqa di navbera çavkaniyên sivîl û leşkerî de pûç kirin. Balafiran di pevçûnê de rolek mezin lîstin. Bi vê yekê îmkana bombebarana stratejîk a navendên nifûsê hate peyda kirin û du çekên nukleer ên ku - di dîrokê de heya niha tenê du caran hatine avêtin - di şer de hatine bikar anîn.

Şerê Cîhanî yê Duyem di dîroka mirovahiyê de pevçûna herî kujer bû; di encamê de 70 heta 85 milyon kes hatin kuştin, bi piranî sivîl. Bi deh mîlyonan ji ber jenosîd (Holokost di nav de), birçîbûn, komkujî û nexweşiyan mirin. Piştî têkçûna hevalbendiya Axis, Almanya û Japon hatin dagir kirin, û dadgehên tawanên şer li dijî rêberên Alman û Japonî hatin kirin.

Sedemên şer

Sedemên Şerê Cîhanî yê Duyem têne nîqaş kirin, lê faktorên alîkar di nav wan de Şerê Îtalo-Etiyopyayê yê Duyem, Şerê Navxweyî yê Spanyayê, Şerê Sino-Japonî yê Duyem, pevçûnên sînorê Sovyet-Japonya, rabûna faşîzmê li Ewropayê û bilindbûna tansiyonên Ewropî ji Şerê Cîhanê yê Yekem ve. Bi gelemperî tê hesibandin ku Şerê Cîhanî yê Duyem di 1'ê îlona 1939an de, dema ku Almanyaya Nazî, di bin serokatiya Adolf Hitler de, Polonya dagir kir, dest pê kir. Înglistan û Fransayê di 3ê Îlonê de li dijî Almanyayê şer îlan kirin. Di bin Pakta Molotov-Ribbentrop a tebaxa 1939an de, Almanya û Yekîtiya Sovyetê Polonya parçe kiribûn û li seranserê Fînlenda, Estonya, Letonya, Lîtvanya û Romanya wek "qadên bandora xwe" destnîşan kiribûn. Ji dawiya 1939an heya destpêka 1941an, di nav rêzek kampanya û peymanan de, Almanya piraniya parzemîna Ewropa zeft kir an kontrol kir, û bi Îtalya û Japonya re (paşê bi welatên din re jî) hevalbendiya Axis ava kir. Piştî destpêkirina kampanyayên li Afrîkaya Bakur û Afrîkaya Rojhilat, û hilweşîna Fransa di nîvê sala 1940an de, şer di serî de di navbera hêzên Axa Ewropî û Împeratoriya Brîtanî de berdewam kir, digel şerê li Balkanan, Şerê hewayî yê Brîtanya, Blitz ya Keyaniya Yekbûyî, û Şerê Atlantîkê. Di 22ê hezîrana 1941an de, Almanya pêşengiya hêzên Axisa Ewropî kir da ku Yekîtiya Sovyetê dagir bike, lewma Eniya Rojhilat vekir, ya ku bû mezintirîn şanoya şer a bejahî di dîrokê de.

Pêşveçûna şer

Japonya, ku armanca wê serweriya Asya û Pasîfîkê bû, di sala 1937 de bi Komara Çînê re şer kir. Di Kanûna 1941 de, Japonê bi êrîşên hema hema li dijî Asyaya Başûr-rojhilatê û Pasîfîkê Navîn êrîşî herêmên Amerîkî û Brîtanî kir. Ev yek êrîşek li ser fîloya Amerîkî li Pearl Harbor bû ku di encamê de Dewletên Yekbûyî şer li dijî Japonya ragihand. Hêzên Axisa Ewropî ji bo hevgirtinê li dijî Dewletên Yekbûyî şer îlan kirin. Japonya di demek kurt de piraniya rojavayê Pasîfîkê girt, lê pêşkeftinên wê di sala 1942an de piştî windakirina şerê krîtîk a Midwayê hatin sekinandin; paşê, Almanya û Îtalya li bakurê Afrîka û li Stalingradê li Yekîtiya Sovyetê têk çûn. Di sala 1943an de şikestinên sereke - di nav de rêzek şikestinên Alman li Eniya Rojhilat, êrişên Hevalbendan ên Sîsîlya û axa Îtalî, û êrişên Hevalbendan li Pasîfîkê - însiyatîfa hêzên Axis têk birin û ew neçar kirin ku li hemî eniyan paşvekişînên stratejîk bidin. Di sala 1944an de, Hevalbendên Rojavayî Fransaya bindestê Almanyayê dagir kir, di heman demê de Yekîtiya Sovyetê windahiyên xwe yên axisê ji nû ve bi dest xist û berê xwe da Almanya û hevalbendên wê. Di salên 1944 û 1945an de, Japonya li parzemîna Asyayê rastî paşveçûn hat, dema ku Hevalbendan Hêza Deryayî ya Japonî seqet kirin û giravên girîng ên rojavayê Pasîfîkê girtin.

Encamên şer

Şerê li Ewropayê bi rizgarkirina herêmên ji aliyê Almanyayê ve û bi dagirkirina Almanyayê ji aliyê Hevalbendên Rojavayî û Yekîtiya Sovyetê ve bi dawî bû, bi ketina Berlînê ji aliyê leşkerên Sovyetê, xwekujiya Hitler û teslîmbûna bê şert û merc a Almanyayê di 8ê gulana 1945an de. Piştî redkirina Japonya ji teslîmbûna li ser şertên Daxuyaniya Potsdamê (26 tîrmeh 1945), Dewletên Yekbûyî yekem bombeyên atomî avêtin ser bajarên Japonî Hiroshima di 6ê tebaxê de û Nagazakî di 9ê tebaxê de. Ji ber êrîşeke nêzîk a li ser Komgirava Japonî, îhtîmala bombeyên atomî yên din, û ragihandina şerê ya Yekîtiya Sovyetê li dijî Japonyayê, di êvara dagirkirina Mançuryayê de, Japonya di 10ê tebaxê de niyeta xwe ya teslîmbûnê ragihand û di 2ê Îlona 1945an de belgeyeke teslîmbûnê îmze kir.

Şerê Cîhanî yê Duyem lihevhatina siyasî û avahiya civakî ya cîhanê guherand. Neteweyên Yekbûyî ji bo xurtkirina hevkariya navneteweyî û pêşîlêgirtina pevçûnên paşerojê hate damezrandin ku hêzên mezin ên serketî - Çîn, Fransa, Yekîtiya Sovyetê, Keyaniya Yekbûyî û Dewletên Yekbûyî - bûne endamên daîmî yên Encûmena Ewlekariyê. Yekîtiya Sovyet û Dewletên Yekbûyî wekî superhêzên hevrik derketin holê ku qonaxek ji bo Şerê Sar yê nêzî nîv sedsalê dirêj kirin. Li dû wêrankirina Ewropî, bandora hêzên wê yên mezin kêm bû û ev bû sedema dekolonîzasyona Afrîka û Asyayê. Piraniya welatên ku pîşesaziyên wan zirar dîtibûn ber bi başbûn û berfirehbûna aborî ve çûn. Yekbûna siyasî û aborî, nemaze li Ewropayê, wekî hewldanek ji bo pêşîlêgirtina dijminatiyên pêşerojê, bidawîkirina dijminatiyên beriya şer û avakirina hestek nasnameya hevbeş dest pê kir.