Xane: Cudahiya di navbera guhartoyan de

[[Wêne:Biological cell.svg|thumb|250px|[[Endamok]]ên xaneya eukaryotî: <br>(1) [[Dendikok|Navikok]]<br> (2) [[Dendik|Navik]]<br> (3) [[Rîbozom]]<br> (4) [[Vezîkul|Vezîkol]]<br> (5) [[Retîkûlûma endoplazmî ya girûzî]]<br> (6) [[Heybera Golgî]]<br> (7) [[kakûtê xaneyê]]<br> (8) [[Retîkûlûma endoplazmî ya hilû]]<br> (9) [[Mîtokondrî]]<br> (10) [[Vakuol|Vakool]]<br> (11) [[Sîtoplazma]]<br> (12) [[Lîzozom]]<br> (13) [[Sentrîol]] ]]

Zanyarê brîtanî [[Robert Hook]] di sala 1665an de, cara ewilî ji bo xane terma cell bi kar anî. ''Cell'' bi îngîlîzî tê wateya malik an ji odeya biçûk. Her çiqas Robert Hook tiştên di bin mîkroskobê dîtibû wekî xane (''cell'') bi nav kiribû jî, a rast ew ne xane bûn, lê çavikên vala bûn. Ji ber kuko xaneyên Hook ne zindî bûn, Hook tenê dîwarên xaneyan kuko ji [[seluloz]]ê çê bûyî dîtibû.

[[Antonie van Leeuwenhoek]] (1632–1723) zanyarek Holandî bû. Ê kuko cara yekem hebûna [[bakterî]] û zîndewerên hûrik û [[yekxane]]yî bi mîkroskobê dîtiye Leeuwenhoek e. Ev zanyar bi qasî 500 heb mîkroskob çê kir. Mîkroskobên wî, tiştan bi qandî 250 caran mezintir dikir. Di dîroka zîndezanî (biyolojî) de mîkrobiyologê pêşîn Leeuwenhoek e. Xebatên wî di pirtûka bi navê ajalokan (''animalcules'') hatibû weşandin.

Ji ser xebatên Robert Hook û Antonie Van Leeuwenhoek nêzik ê 200 salan paşê, Riweknasê (zanyarê botanîk) alman, Mathias Jakob Schleiden (1804-1881) di sala 1838e de daxuyand kuko hemû [[riwek]] ji xaneyan pêk tê. Salek bi şûn de, sala 1839an de zanyarê alman, Theodor Schwann (1810-1882) ragihand kuko hemû ajal ji xaneyan çê bû ne. Her kuko zanînên der barê xaneyê zêde bûn zanyaran teoriya xaneyê derpêş kirin. Di serî de ev teorî ji 4 bendan pêk dihat. Lê gava kuko derheqê xaneyê de sal bi sal zanînên nû kombûn, ''Teoriya Xaneyê'' jî guherî û hîn bendên nû lê hatin zêdekirin.

== TeoriyaBîrdoziya (teorî) xaneyê ==

# Xane yekeya binyatî ye zîndewran e kuko tê de hemû karên zindewariye tên bi rê ve birin.

# Bi gelemperî, pêkhateya kîmyayî aya hemû xaneyan wekhev in

Piraniya xaneyan ewqas biçûk in kuko bi çavên tazî nayên dîtin. Xaneya herî gir, a hêştirme ye. Ev [[balinde]] ji hemû balinde yên din girtir e. Hêka[[Hêk]]<nowiki/>a wê bi qasî du kîlogram e. Ji ber kuko hêka hêştirme ji xaneyek pêk tê xaneya wê jî girantirîn û mezintirîn xaneyên gerdûnê ye. Her çiqas, xaneyên ajalan, xaneyên riwekan û xaneya bakteriyan ne dişibin hevdu û ji hev cuda bixuye ji, hemû xaneyan xwediyê hinek binyadên hevbeş in.

* Hemû xaneyan bi [[Parzûna xaneyê|parzûnek]] dorpêçkiriye.

* Di nav sîtoplazmayê an ji di hundirê navikê hemû xaneyan de [[Asîdên nukleî|Asîdên nukleyî]], [[ADN]] (Asîda deoksîrîbonukleîdeoksîrîbonukleyî) û ARN (Asîda rîbonukleîrîbonukleyî) hene

== CureyênCorên xaneyan ==

Li gor hebûn an jî tunebûna navikê, du birr (curecor) xane heye:

Hemû bakterî û arkebakteriyan xwediyê xaneya prokaryotî ne. Di zimanê Greek de wateya pro, pêşî, wateya karyon ji navik e. Xaneya bê navik wek [[xaneya navikdirustî]] (prokaryotî) tê bi nav kirin. Zîndewerên bi xaneya prokaryotî, yekxaneyî ne. Ango tu zîndewerên [[firexaneyî]], prokaryotî nîn in. Di xaneyên prokaryotî da xeynî [[rîbozom]] tu endamok tune ye. Reaksiyonên biyokîmyayî di nav sîtoplazmayê de çê dibin. Ji ber kuko xaneyên prokaryotî bê navik in, asîdên nukleînukleyî, ADN û [[ARN]] li nav sîtoplazmayê de cih digirin. Xaneyên prokaryotî ji ên eukaryotiyan piçûktir in.

Hinek cureyên fungusan yekxaneyî ne, lê piraniya wan firexaneyî ne. Fungusê [[kufik|kofik]], fungusê [[meya]], fungusê [[jeng]]ê yekxaneyî ne. Karok (qarçik) ên bi kumikkomik firexaneyî ne.