|
[[Wêne:Abbasid Caliphate most extant.png|thumb|400px|Xelîfetiya ebasî]]
'''Ebasî''' xanêdana di [[750]]an de [[xelîfetî]] ji [[umeyeyan]] standî bû û xelifetî heta [[1258]]an di destên xwe de girtî bûn. Navê ebasî ji [[Ebas bin Ebdulmutelib]], yek ji apên [[MihemedMuhemmed|MihemedMuhemmed pexember]], de hat girtî bû.
== Demezrandin ==
[[Ebû Muslim Xoresanî]] di [[747]]an li [[Merw]]/[[Xorasan]] Ebû'l-Ebas, yek ji mîrovên apê MihemedMuhemmed pexember Ebas, wek [[Xelîfe]]ye nû d zanîn. Ew tevgera ji aliya xelkên îranî ji bo arîstokrasiyan [[Umeyeyan]] hatî bû der xistin. Di kargera umeyeyan de li kêleka [[Ereb]] xelkên îranî wek sinifa dûyem diman. Bi dawî [[750]]an de Ebasiyan di [[750]]an de Umeyeyên di serdariya xelîfe [[Merwan II]] de li nêzî [[çemê Zapê]] bin xistin û xelîfetî dest xwe xistin.
Ji pê vê bin ketinê re yek ji mîrzayên Umeyeyan û gel rêviya [[Endulus]], [[Spanya]], kuder ku wî di [[756]]an de [[Ebdurehman I]] [[Emîrata Kordobayê]] sazandî bû.
EbûEbûl l-Ebas di [[754]]an de mir. Birayê wî [[elEl-Mensûr]], kî ku gorî hinan wek damezrênerê Ebasiyan tê dîtîn, Ebû Mûslim di [[755]]an de hat kuştin da û dewlet wek keyatiya îraniyanÎraniyan demezrand. Di çar salan de wî di [[762]]an de [[Bexdad]] şundaşûnda ava kir û paytext ji [[Şam]]ê de bira wê der.
== Demên herî rind ==
Hembera van berzaxan Ebasiyan di [[sedsala 9'an]] û 8'an de rewşeke nuwazeya aborî û çendayî dîdî bûn dîdî bûn. Klasîka mezin [[Hezar û yek şev]] di wan deman de hat nivisandî bû.
Ji pê mirina Harûn Reşîd re [[809]] kargerî navbera du lawên wî [[elEl-Emîn]] (Bexdad) û [[elEl-Memûn]] ([[Merw]]) hat parva kirin. Lê di [[813]]an de [[elEl-Memûn]] bi tenê derbaza xelifetîye bû. Wî encax di [[819]]an de paytexta xwe bira Bexdad û heta mirina xwe [[833]]an li wir ma.
== Rûxîn ==
Ji pê [[elEl-Memûn]] re [[elEl-Mutesim]] (833-842) xelifetî dewam kir. Di [[sedsala 9'an]] de Ebasiyan artêşeke ji dîlan de pêk dihatî, Memlûkan, saz kirî bûn. Dema [[elEl-Mutesim]] de paytext hat ji Bexdadê de birîna [[Semerqend]]. Lê ji pê vê bûyere re li Bexdadê [[Bûwayhîd]]an karger dest xwe xist. Êdî di wê demê şunda Bûwayhîdan xelifetî bi temamî qontrol dikir û wan ku kî dixast ew vebuhta xelifetîye dikirin. Heta [[Selçûqî]]yan di [[1055]]an de bi serdariya Tûxrûl Beg Bexdad dagir kir kargeriya Ebbasiya di destên wan de ma. El-Muqtefî ([[1136]]-[[1160]]) û [[enEn-Nesir]] ([[1180]]-[[1225]]) otorîteya Ebasiyan peyda kir jî, vê carê jî dagirkirina [[Moxol]]an dest pê kir.
Di [[1258]]an de Moxolan bi destên [[Hûlagû]] Bexdad dagir kir û xelîfe el-Mustesim îdam kirin da û xelifetiya Ebasiyan hilweşandin. Lê el-Mustensir, apê xelifeyî paşîn el-Mustesim, rêviya [[Qehîre]] û li wir bi piştgirtiya [[siltan]]ê [[Memlûkan]], [[Baybars]], wek xelîfeye nû da zanîn. Lê êdî li ser kargerîye tu bandora Xelîfe tune bû. Tenê el-Musteîn ([[1406]]-[[1414]]) demeke kut [[1412]]an de dijeke polîtîk stand.
| 