Tirî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

* [[TirîyêTiriyê reqan]]

Em Kurd pirî caran dema dikak (zeryewat) anjî fêqîyanfêqiyan dixwin, tiştê herî kêrhatî û derman naxwin û tavêjin. Yek ji van jî TIRÎ ye. Dema em tirî dixwin tûvil (qaşil) û dindikên (sîsik , tov, bizir) wî tavêjin û naxwin. Di rastîyarastiya xwe de dermanê hemi derdan qaşil û bizrê wî ye. Xasma (taybet) tirîyêtiriyê reş, (an jî mêwrîj, mûrîj-mewîj).

TirîyêTiriyê reş bi serê xwe wek dermanxanekê ye û ew jî xelata xweristê ye. Hewceye tirî bi qaşil û sîsik ve bê xwarin. Kesên diranên wan dest nadin, bila sîsika wê nehavêjin, di sîrkutê, an jî bi awayek din biherişînin, jibo kevçîyek sîsik du kevçik mast an jî hingiv tev bikin û bixwin.

Ji dara tirî re mêv tê gotin. Tirî fêqîyafêqiya wê mêwê ye. Ji mêwekê pir qurm (navteng) û çik derdikevin. Ji wan jî rîşî derdikevin, ew rîşî aloke ne, xwe di daran dialînin û heta bi 30 mitroyan jî bilnd dibin. Mêw pela xwe diweşîne.Pelên wê bi gelenperî pênc parçe ne, û kesk in. Kulîlka wê di navbera çar û şeş girêkan li hember pelan vedibin. Jibo kulîlkên wê bibin fêqî, hewceye germahî ji16 derecan kêmtir nebe. Di navbera 18-21 derecan de kulîlk dibin toz û %50 ji wê tozê dibin libên tirî. Tê gotin ku bi hizaran cûreyên tirî hene. Lê qasî 100 cûreyan çandinîyaçandiniya wan tên kirin. Tirî bi rengên xweve sor, reşmor, zer û spî ne. Hinek bi sîsik û hinek jî bê sîsik in. Li gor hewcedarîyêhewcedariyê jibo xwarin, doşav, pestiq, mewîj û benîyanbeniyan tên çandin.

Welat û dîrok: Welatê tirî Mezopotamya ye. Lê hinek dibên “Anatolî, Asya biçûk û Kafqasya ye”. Lê li her deverê çîhanê tê çandin û lê hêşîn têt. Dîroka wê ji 7000 salan berjortire. Ji 5000 salan wir de çandinîyaçandiniya wê û rezvanîyarezvaniya wê tê kirin.

Di medenîyet û mîtolojîyênmîtolojiyên kevnar de wek senbola bereketê dihat pejirandin. Sermîyandar û mîrên berê li ser xwesteka hekîmên xwe jibo tenduristî û başxebitandina mejî bi kar tanîn. Di pîrtûkên gerokên wek “Xenophon, Pîlîne, Strabon” de qala rezvanîyarezvaniya li Mezopotamya hatîye kirin . 2400 sal berê ji van deveran û ji Trabzonê jibo Wenedîkê şarab dihat şandin. Her weha şeraba Îranî û Misrê jî piranîyapiraniya wan ji Mezopotamya diçûn. Di dema me de tirî bi pir cûreyan tê xebitandin. Fêqî, pel, dindik ava mêwa wê, xwelîyaxweliya mêwa wê, di endûstirîyênendûstiriyên derman, kosmetîk, boyax û hwd tê xebitandin.

Li gor pispor û lêkolînvanan “Tirî bi serê xwe dermanxane“ ye. Li Kurdistanê bi qasî heftê cûreyên çandinîyêçandiniyê hene. TirîyênTiriyên herî navdar ê deverên Herzincan, Harpût, Malatya, Bêsnî, Entab, Mêrdîn, Amed, Herdîş û GelîyêGeliyê Tîyarê ne. Bê goman ev tenê yên Kurdistana Bakur in. Rojhilat, rojava û başûr jî ne jê kêmtirin.

Li ser lêkolînên Zanîngeha Qeyserî ya biokîmya, Aysun Çetîn dibêje: “Mişk ji alîyêaliyê biyolojî de, ruhberê herî nêzîkî mirova ne. Me li ser 80 mişkan sîsika tirîyêtiriyê reş ceriband. Di encamê de derket holê ku tirîyêtiriyê reş jibo xweşkirina (tedawî ) penceşêrê pir bi fayde ye. Kesên kemoterapî û radîoterapî dibin, divê rojê fincanek mewrûjên reş ên bi dindik (hewceye dindik baş bên cûtin) an jî gûşîyek tirî bixwin”.

Di dindika tirî de madeyên bioflavonotît û proantîokîyanîdîn heye. Ew ji vîtamîn C 20 caran û ji vîtamîn E 50 caran bihêztir antî oksîdan e. Di bedena mirov de ji mûyê serî, heta nenûkên pîyanpiyan bi reh û mûrehan ( rehên mûyane ) dagirtîye.

Dema ew bixetimin, xwîn tê nagere û ew dever pûç dibe, dimire. Dindka tirî wan mûrehan (damarên wek mûyên zirav) vedike û pêşîyapêşiya hemi nexwşîyannexwşiyan digire. Deverên nexweş jî dikewîne.

Cara yekem ev tişt di 1947an de li Fransa di Zanîngeha Bordeaux de ji alîyêaliyê Profesorê Tibê, kîmyager Jack Masquelier ve hatiye tesbîtkirin. Li gor lêkolîn û ceribandinên li Fransa (1985) yên li ser 92 nexweşên di bin qontirolê de, 28 rojan serê kes 300 mîlîgram sîsikên tirî hatîye dayîn. Van dindikan % 50 êşa beden, kirampfên (ji nişka ve hişkbûna reh û jîyan) dema razanê û mûhrîbûnên dikevin ber çavan kêmtir kiriye.

Dîsa li Firansa ceribandinên li ser kesên di bin qontirolê de rojê 200 mîlîgiram dayîna sîsikên tirî (5 hefteyan), di encamê de derketîye holê ku nexweşîyênnexweşiyên çavan mîyop (nêznedîtin) yên tişt li ber çavên wan diçilvilin, yên ji ber ronahîyêronahiyê çavên wan diqirmiçin, yên di dûrbînîyêdûrbîniyê de arêşeyên wan hene, di nexweşîyênnexweşiyên din yên çavan de, nexweşîyênnexweşiyên wan kewîyane û hatine ser qewlê xwe yê berê.

Li gor lêkolînên van salên dawîn hatinekirin, pispor û lêkolînerên Amerîkî, Ewropî û Japonî dibên:”Kesên tengasîyêntengasiyên jibîrçûyînê dikêşin, kesên arêşeyên wan yên rehan û mûrehan hene, yên ku kurîşkên stuh û rûyên wan zêde dibin, kesên çermên (rû) wan dibehin û ne zinde ne, yên xwe di alîyêaliyê zayendî (şehwet seksî) de têrneker dibînin, kesên arêşeyên dil heyî û qirîza dil derbas kirî, kesên rîzîkoya qirîza dil heyî, kesên ji ber sedemên kalbûnê arêşeyên dîtinê heyî, kesên di bedena wan de peçivîn (werimîn) û alerjî heyî, kesên zixtê (tansîyon) wan bilind, yên bi hêsanî xwîn ji bedena wan tên û laşê wan şîn dibin, kesên ji sedemên xwînê destistan (felc) bûyî, nexweşên şêkir, kesên warîz ( peçivîn û şînbûna rehên lingan) û hemorît heyî, divê dindikên tirî bixwin. Ji ber ku sîsika tirî hemi pirsgirêkên rehan û mûrehan dikewîne ( xweşdike ,tedawî dike) û rê li ber hêmi nexweşîyannexweşiyan digire.

Kêrhatî: Sîsika tirîyêtiriyê reş . Sîsika tirî antîoksîdanek herî bihêz e. Di bedenê de xisarên ji alkol û cigarê tên kêm dike. Xwînê çêdike, pêşîyapêşiya bêxwînîyêbêxwîniyê digire. Xwînê paqij dike. Çerm xweşik dihêle û pîrbûnê (kalbûnê) bi direngî dixe. Çerm bi hêz dike.

TirîyêTiriyê bi sîsik: 1- PêşîyaPêşiya helîyana hestîyanhestiyan digire. 2- Xwedîker e. 3- Beden û zêhnê bi hêz dike. 4- Di bedenê de avêtina madeyên xisardar pêk tîne. 4- Zixta bilind dadixe. 5- Jibo kewîna brînên aşik (mexde) , gastirît ( tirşbûna aşikê), mêlak (kezeb-cerg), xalik (fatereşk) ê dibe alîkar. 6- Qebizê hiltîne, ji kewîna bawîbûnê re dibe alîkar. 7- Dil bi hêz dike, xwînê paqij dike. 8- Vereşîn (xelihîn) û tirşbûna aşikê li cem jinên pêgiran (dugîyandugiyan - hemil) disekinîne. 9- Dibe alîkarê avêtina kevir û xîzên nava gûlçîsk (gurçik) an. 10- Rehan (Damar) vedike, brînên wê dikewîne. 11- Jibo nexweşîyênnexweşiyên çavan û şevekorê çavêşê, gazindeyên çavan yên ji kompîtûr û televîzyonan tên. 12- Jibo warîsan û peçivînên li beden. 13- Jibo kewandina nexweşîyênnexweşiyên ji dev, qiriq û sersing tên, dibe alîkar û hwd..

Karanîn: 1- Çaya belga mêwê- 2- Ava mêwê. 3- XwelîyaXweliya mêwê. 4- Ava tirî. 5- Macûna sîsika tirî. 6- Sîrka tirî. 7- Xweşava mewrîjan. 8- Dims, pestîq, benî, mewrîj, şerab û hwd.

5- 5- XwelîyaXweliya mêwê: Wan çiqên we rûdayî nehavêjin, bisojin û hilînin. Li gor hewcedarîyêhewcedariyê 3-4 kulm ji wê xwelîyêxweliyê bikin nav tenekek avê û niv seetê bikelînin. Bila hinekî bimîne, paşê biparzinin û jibo xura serî û kapekê serê xwe pê bişon. Hûn dikarin wê avê jibo kuxuk, alûgûhîşk (alok), qirikêşê jî xerxere bikin.

6- 6- Ava tirîyêtiriyê reş wek şîrê dayikan e . Di lîtrek ava tirî de 800-900 kalorî heye, ew jî bedêla xwarin û vexwarina nîv rojê ye.

7- 7- Heke rojê 3 qedehên ava tirîyêtiriyê negihiştî (xam) du hefteyan li serhev bê vexwarin, wê kevirên nav gurçikan bihelîne. Heke zikêş û serêşê çêbike, jibo telafîyatelafiya wê qedehek ava hinaran anjî lîmonê vexwin.

9- 9- Macûna sîskên tirîyêtiriyê reş: Dindikên tirî di sîrqut an jî bi awayek din bi herişînin. Jibo her kevçîyek bizir 2 kevşîyênkevşiyên mast an jî hingiv tevlê bikin û vexwin. Jibo nexweşîyênnexweşiyên me li jor got bi kêrhatî ye. Heke jin, bûk an jî keçên xame, yên pistan (memik) biçûk mehekê li ser hev bixwin, wê pistanên wan pê mezin bibin.