Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Created by translating the section "Demographics" from the page "Ottoman Empire" Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê |
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Created by translating the section "Culture" from the page "Ottoman Empire" Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê |
||
Rêz 387:
Piştî sedsala 18-an, Împaratoriya Osmanî bi eşkere piçûk dibû, ji ber ku Rûsyayê zextek giran kir û ber bi başûrê xwe ve berfireh bû; Misir di 1805-an de bi bandor serbixwe bû, û Ingilîzan paşê ew bi Qibris re girt. Yewnanîstan serbixwe bû, û Sirbîstan û herêmên din ên Balkanan ji ber ku hêza neteweperestiyê li dijî emperyalîzmê dikişand, pir nerehet bûn. Fransiyan Cezayîr û Tûnis girtin. Ewropî hemî difikirîn ku împaratorî mirovek nexweş e ku bi lez kêm dibe. Tenê Almanan arîkar xuya dikirin, û piştgiriya wan bû sedem ku Împaratoriya Osmanî di sala 1915an de tevlî hêzên navendî bibe, bi encamê ku ew di sala 1918-an de wekî yek ji wendahiyên herî giran ên Şerê Cîhanê yê Yekem derketin. <ref>Naci Yorulmaz, [https://www.google.com/books/edition/Arming_the_Sultan/2-eKDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1 ''Arming the Sultan: German Arms Trade and Personal Diplomacy in the Ottoman Empire Before World War I''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141247/https://www.google.com/books/edition/Arming_the_Sultan/2-eKDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1|date=1 November 2022}} (IB Tauris, 2014).</ref>
== Çand ==
{{Gotara bingehîn|Çanda Împaratoriya Osmanî}}
[[File:WaldmeierLebanon.gif|çep|thumb|Li [[Libnan|Lubnan]], Împaratoriya Osmanî, dikaneke nargilê nîşan dide]]
Osmaniyan hin kevneşopî, huner û saziyên çandê yên li herêmên ku bi dest xistine vegirtine û reng û aliyên nû li wan zêde kirine. Gelek kevneşopî û taybetmendiyên çandî yên împaratoriyên berê (Di warên wek mîmarî, xwaringeh, mûzîk, dema vala û hikûmetê de) ji hêla Tirkên Osmanî ve hatine pejirandin, ku ew di formên nû de pêşve xistin û di encamê de nasnameya çandî ya nû û bi taybetî ya osmanî peyda kirin. Tevî ku zimanê edebî yê serdest ê Împaratoriya Osmanî Tirkî bû jî, Farisî ji bo pêşandana îmajeke împaratorî amûra bijarte bû. <ref>{{Cite encyclopedia|title=HISTORIOGRAPHY xiv. THE OTTOMAN EMPIRE|encyclopedia=Iranica|url=https://iranicaonline.org/articles/historiography-xiv}}</ref>
Koletî beşek ji civaka Osmanî bû, <ref>{{Cite web|url=http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/inalcik6.html|title=Servile Labor in the Ottoman Empire|last=Halil Inalcik|publisher=Michigan State University|archive-url=https://web.archive.org/web/20090911101051/http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/inalcik6.html|archive-date=11 September 2009|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> ku piraniya koleyan wekî xizmetkarên malê dixebitin. Koletiya çandiniyê, mîna ya ku li Emrîkayê belav bû, kêm kêm bû. Berevajî pergalên [[Xulamtî|koletiya chattel]], kole di bin qanûnên îslamî de wekî milkên herikbar nedihatin hesibandin, û zarokên koleyên jin bi qanûnî azad têne dinê. Di dawiya sala 1908an de li Împaratoriyê jî koleyên jin dihatin firotin. <ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/slavery_7.shtml|title=Islam and slavery: Sexual slavery|publisher=BBC|access-date=26 August 2010}}</ref> Di sedsala 19-an de Împaratorî ket bin zexta welatên Ewropaya Rojava ku vê pratîkê derxînin. Polîtîkayên ku di sedsala 19-an de ji hêla sultanên cûrbecûr ve hatî pêşve xistin hewl da ku bazirganiya koleyan a Osmanî bibire, lê koletî bi sedsalan piştgir û destûrek olî hebû û ji ber vê yekê koletî li Împaratoriyê qet nehat rakirin. <ref name=":1">{{Cite book|title=A Concise History of Islam|last=Syed|first=Muzaffar Husain|date=2011|publisher=Vij Books India|isbn=978-93-81411-09-4|location=New Delhi|page=97}}</ref>
Bela heta çaryeka duyemîn a sedsala 19-an di civaka Osmanî de belayek mezin ma. "Di navbera 1701 û 1750 de, 37 serpêhatiyên belayê mezintir û piçûktir li Stenbolê, û 31 di navbera 1751 û 1801 de hatine tomar kirin." <ref>{{Cite journal|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1998|title=Migration into Eighteenth-century 'Greater Istanbul' as Reflected in the Kadi Registers of Eyüp|url=https://secure.peeters-leuven.be/POJ/purchaseform.php?id=2004296&sid=|journal=Turcica|location=Louvain|publisher=Éditions Klincksieck|volume=30|page=165|doi=10.2143/TURC.30.0.2004296}}</ref>
Osmaniyan kevneşopî û çanda burokratîk a farisî qebûl kirin. Di pêşketina edebiyata farisî de jî sultanan kedek girîng dan. <ref>''[[Halîl Înalcık|Halil İnalcık]], [https://www.academia.edu/38228665/Halil_İnalcık_-_Has_Bağçede_Ayş_u_Tarab.pdf "Has-bahçede 'Ayş u Tarab"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190726055101/https://www.academia.edu/38228665/Halil_%C4%B0nalc%C4%B1k_-_Has_Ba%C4%9F%C3%A7ede_Ay%C5%9F_u_Tarab.pdf|date=26 July 2019}}, İş Bankası Kültür Yayınları (2011)''</ref>
=== Zanyarî ===
[[File:Beyazıt_State_Library_(14667026514).jpg|thumb|Pirtûkxaneya Dewletê ya Beyazîtê di sala 1884an de hatiye avakirin.]]
Di Împaratoriya Osmanî de, her millet sîstemeke dibistanê ava kir ku xizmeta endamên xwe dike. <ref name="StraussPT194195">Strauss, Johann. </ref> Ji ber vê yekê, perwerde bi giranî li ser xetên etnîkî û olî hate dabeş kirin: çend kesên ne-misilman diçin dibistanên xwendekarên misilman û berevajî. Piraniya saziyên ku ji hemû komên etnîkî û olî re xizmet dikirin, bi fransî an bi zimanên din ders didin. <ref name="StraussPT195">Strauss, Johann. </ref>
=== Hêdane ===
Du beşên bingehîn ên edebiyata nivîskî ya osmanî helbest û pexşan in. Helbest heta niha çemê serdest bû. Heya sedsala 19-an, prosa osmanî tu mînakên çîrokan tunebû: ji bo nimûne, romans, kurteçîrok, an romana Ewropî hevsengên wê tune bûn. Çi di wêjeya gelêrî ya tirkî de û hem jî di [[Dîwan|helbesta]] Dîwanê de cureyên analog hebûn.
[[Dîwan|Helbesta Dîwana]] Osmanî şêweyekî hunerî yê pir rîtuel û sembolîk bû. Ji [[Wêjeya farisî|helbesta Farisî ya]] ku bi giranî îlhama wê girtiye, wê gelek sembolên ku wate û pêwendiya wan bi hev re-her du jî mînanî ( {{Ziman|ota|مراعات نظير}} {{Transl|ota|mura'ât-i nazîr}} / {{Ziman|ota|تناسب}} {{Transl|ota|tenâsüb}} ) û dijberî ( {{Ziman|ota|تضاد}} {{Transl|ota|tezâd}} ) kêm-zêde hatine destnîşan kirin. Helbesta dîwanê bi hevberdana domdar a gelek wêneyên weha di çarçoveyek metrikî ya hişk de hatî çêkirin, bi vî rengî hişt ku gelek wateyên potansiyel derkevin holê. Piraniya helbesta Dîwanê bi xwezaya lîrîk bû: yan gazîno (ku beşê herî mezin ji repertuwara kevneşopiyê pêk tînin), yan jî kasîde. Lê cureyên din ên hevpar hebûn, bi taybetî mesnewiyê, cureyekî romansiya beytê û ji ber vê yekê jî cûrbecûr helbestên vegotinê ; Du mînakên herî berçav ên vê formê [[Fuzûlî|Leylî û Mecnûna Fuzûlî]] û Hüsn ü [[Şêx Xalib|Aşkê Şeyh Galib in]] . [[Seyahatname|Seyahatnama]] [[Ewliya Çelebî|Evliya Çelebî]] (1611-1682) mînakeke berbiçav a edebiyata gerê ye.
[[File:Nedim_(divan_edb.şairi).JPG|thumb|Ahmet Nedîm Efendi, yek ji helbestvanên herî navdar ên Osmanî ye]]
Heya sedsala 19-an, proza Osmanî bi qasî helbesta Dîwanê ya hemdem pêş neket. Beşek mezin ji sedema vê yekê ew bû ku pir pros tê çaverê kirin ku li gorî qaîdeyên {{Transl|ota|sec}} ( {{Ziman|ota|سجع}}, her weha wekî {{Transl|ota|seci}} ), an jî prosa bi qafiye, <ref>{{Cite book|title=Osmanlı'da kurumlar ve kültür|last=Murat Belge|date=2005|publisher=İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları|isbn=978-975-8998-03-6|page=389}}</ref> cureyek nivîsandinê ye ku ji sij'a erebî derketiye û tê de destnîşan dike ku di navbera her rengdêr û [[Navdêr|navdêrekê]] de di rêzek peyvan de, wek hevokekê, divê qafiyek hebe. Lê dîsa jî, di edebiyata wê demê de kevneşopîyeke prosê hebû, her çend bi taybetî bi xwezaya xwe ve ne çîrokî be. Yek îstîsnayek xuya bû Muhayyelât ("Fancies") ya Giritli Ali Aziz Efendi, berhevoka çîrokên fantastîk ên ku di sala 1796-an de hatî nivîsandin, her çend heya 1867-an nehat çap kirin. Yekemîn romana ku li Împaratoriya Osmanî hatiye çapkirin ji aliyê ermenekî bi navê Vartan Paşa ye. Romana bi navê Çîroka Akabî (bi tirkî: Akabi Hikyayesi) di sala 1851ê de hatiye weşandin û bi tirkî lê bi tîpên [[Zimanê ermenî|ermenî]] hatiye nivîsandin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AbQZAQAAIAAJ|title=Neither Shiraz nor Paris: papers on modern Turkish literature|last=Mignon|first=Laurent|date=2005|publisher=ISIS|isbn=978-975-428-303-7|location=Istanbul|page=20|quote=Those words could have been readily adopted by Hovsep Vartanyan (1813–1879), the author, who preferred to remain anonymous, of The Story of Akabi (Akabi Hikyayesi), the first novel in Turkish, published with Armenian characters in the same year as [[Hovhannes Hisarian|Hisarian]]'s novel.}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Masters|first=Bruce|last2=Ágoston|first2=Gábor|date=2009|publisher=Facts On File|isbn=978-1-4381-1025-7|location=New York|page=440|quote=Written in Turkish using the Armenian alphabet, the Akabi History (1851) by Vartan Pasha is considered by some to be the first Ottoman novel.}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=KhiQAwAAQBAJ|title=Imagined identities: identity formation in the age of globalism|last=Pultar|first=Gönül|date=2013|publisher=Syracuse University Press|isbn=978-0-8156-3342-6|edition=First|location=[S.l.]|page=329|quote=In fact, one of the first Turkish works of fiction in Western-type novel form, Akabi Hikayesi (Akabi's Story), was written in Turkish by Vartan Pasha (born Osep/Hovsep Vartanian/Vartanyan, 1813–1879) and published in Armenian characters in 1851.}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Tradition, Tension, and Translation in Turkey|last=Gürçaglar|first=Şehnaz|last2=Paker|first2=Saliha|last3=Milton|first3=John|date=2015|publisher=John Benjamins Publishing Company|isbn=978-90-272-6847-1|page=5|quote=It is interesting that the first Ottoman novel in Turkish, Akabi Hikayesi (1851, Akabi's Story), was written and published in Armenian letters (for Armenian communities who read in Turkish) by Hovsep Vartanyan (1813–1879), known as Vartan Paşa, a leading Ottoman man of letters and journalist.}}</ref>
Ji ber têkiliyên dîrokî yên bi Fransayê re, wêjeya fransî di nîvê paşîn a sedsala 19-an de bandora rojavayî ya mezin li ser edebiyata osmanî pêk anî. Di encamê de, gelek ji heman tevgerên ku di vê serdemê de li Fransayê serdest bûn, hevwateyên wan ên Osmanî jî hebûn; Mînak di kevneşopiya peşveçûna osmaniyan de bandora [[Romantîzm|romantîzmê]] di serdema Tanzîmatê de û ya tevgerên realîst û xwezayî yên di heyamên paşerojê de tê dîtin; di kevneşopiya helbestê de, ji aliyê din ve, bandora tevgerên [[Sembolîzm|sembolîst]] û [[Parnasîzm|parnasî]] bû.
=== Medya ===
=== Avakarî ===
[[File:Cour_mosquee_Suleymaniye_Istanbul.jpg|thumb|Mizgefta Silêmanî ya li Stenbolê, di sedsala 16'an de ji aliyê [[Sînanê Avahîsaz|Sînan]] ve hatiye çêkirin û mînakeke sereke ya şêweya Klasîk a Osmanî ye .]]
Mîmariya împaratoriyê ji mîmariya tirkên Selçûkî yên berê, bi bandorên mîmariya Bîzansî û Îranî û kevneşopiyên din ên mîmarî yên li Rojhilata Navîn pêşketiye. <ref>"Seljuk architecture", ''Illustrated Dictionary of Historic Architecture'', ed. </ref> <ref name=":24">{{Cite book|title=The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture|last=|first=|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=9780195309911|editor-last=M. Bloom|editor-first=Jonathan|location=|pages=|chapter=Ottoman|quote=Throughout their history the Ottomans remained supporters of art and artists. Under their patronage a distinctive architectural style developed that combined the Islamic traditions of Anatolia, Iran and Syria with those of the Classical world and Byzantium. The result was a rationalist monumentality that favored spatial unity and architectonic expression.|editor-last2=S. Blair|editor-first2=Sheila}}</ref> <ref name=":2">{{Harvnb|Freely|2011}} "The mosques of the classical period are more elaborate than those of earlier times. </ref> Mîmariya osmanî ya destpêkê di nav sedsalên 13-15-an de bi gelek celebên avahiyan ceriband, bi pêş ve çû nav şêwaza osmanî ya klasîk a sedsalên 16-an û 17-an, ku ew jî bi tundî ji hêla [[Ayasofya|Hagia Sophia]] ve hate bandor kirin. <ref name=":2" /> <ref name="Goodwin">{{Cite book|title=Sinan: Ottoman Architecture & its Values Today|last=Goodwin|first=Godfrey|publisher=Saqi Books|year=1993|isbn=978-0-86356-172-6|location=London}}</ref> Mîmarê herî girîng ê serdema Klasîk [[Sînanê Avahîsaz|Mîmar Sînan]] e ku ji berhemên wî yên sereke Mizgefta Şehzade, Mizgefta Silêmanî û Mizgefta Selîmiyeyê ne. <ref name="AgostonMasters20102">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Gábor Ágoston|last2=Bruce Alan Masters|date=21 May 2010|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=50}}</ref> <ref name="Grove encycl-Ottoman">{{Cite book|title=The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=9780195309911|editor-last=M. Bloom|editor-first=Jonathan|chapter=Ottoman|editor-last2=Blair|editor-first2=Sheila S.}}</ref> Hunermendên dîwanê yên herî mezin Împaratoriya Osmanî bi gelek bandorên hunerî yên piralî dewlemend kirin, wek tevlihevkirina hunera kevneşopî ya Bîzansê bi hêmanên hunera çînî . <ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/2/The%20Ottoman%20Artistic%20Legacy|title=The Ottoman Artistic Legacy|last=Eli Shah|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|archive-url=https://web.archive.org/web/20090213131926/http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/2/The%20Ottoman%20Artistic%20Legacy|archive-date=13 February 2009|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> Di nîvê duyemîn ê sedsala 16-an de hin hunerên xemilandî, bi taybetî jî di karanîna qermîçokên Îznikê de, di asta herî bilind de. <ref>{{Cite book|title=Iznik Pottery|last=Carswell|first=John|publisher=British Museum Press|year=2006|isbn=9780714124414|edition=Second|pages=75}}</ref>
Di destpêka sedsala 18-an de, mîmariya Osmanî di bin bandora mîmariya Barokê ya li Rojavayê Ewrûpayê de bû, û di encamê de şêwaza Barok a Osmanî derket . <ref name=":3">{{Harvnb|Freely|2011}}</ref> Mizgefta Nûruosmaniyeyê yek ji mînakên herî girîng ên vê serdemê ye. {{Sfn|Freely|2011}} {{Sfn|Kuban|2010}} Di serdema dawîn a Osmaniyan de bêtir bandorên ji Ewropaya Rojava hatin dîtin, ku ji hêla mîmarên wekî yên ji malbata Balyan ve hatin girtin. {{Sfn|Freely|2011}} Şêweya împaratorî û motîfên neoklasîk hatin destnîşan kirin û meyla ber bi eklektîkîzmê ve di gelek celeb avahiyan de diyar bû, wek Qesra Dolmabaçe . {{Sfn|Kuban|2010}} Di dehsalên dawî yên Împaratoriya Osmanî de jî pêşkeftina şêwazek mîmarî ya nû ya bi navê vejîna neo-osmanî an jî osmanî, ku wekî Yekemîn Tevgera Mîmarî ya Neteweyî jî tê zanîn, <ref name="BloomBloom20092">{{Cite book|title=Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set|last=Bloom|first=Jonathan M.|last2=Blair|last3=Sheila S.|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-530991-1|pages=379|chapter=Kemalettin|chapter-url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&pg=RA1-PA379}}</ref> ji hêla mîmarên wekî Mimar Kemaleddîn û Vedat Tek ve hate dîtin. {{Sfn|Freely|2011}}
Patronê xanedanên Osmanî li paytextên dîrokî Bursa, Edîrne û Stenbolê (Konstantînopolîs) û li gelek navendên din ên girîng ên îdarî yên wekî [[Amasya]] û [[Manisa|Manîsayê kom bûbû]] . Di van navendan de di mîmariya Osmanî de geşedanên herî girîng rû didin û mîmariya Osmanî ya herî berbiçav tê dîtin. {{Sfn|Kuban|2010}} Abîdeyên olî yên sereke bi gelemperî kompleksên mîmarî bûn, ku wekî ''külliye'' têne zanîn, ku gelek pêkhateyên wan hene ku karûbar an karûbarên cihêreng peyda dikin. Ji xeynî [[Mizgeft|mizgeftê]] [[Medrese (dibistan)|medrese]], hemam, îmaret, sebîl, sûk, karwansera, dibistana seretayî û hwd. {{Sfn|Kuban|2010}} Ev kompleks bi alîkariya peymana ''vakifê'' ( ''waqfên'' erebî) hatin birêvebirin û rêvebirin. {{Sfn|Kuban|2010}} Avakirinên Osmanî hîn li Anatolya û Balkanan (Rumelya) pir bûn, lê li parêzgehên dûrtir ên Rojhilata Navîn û Bakurê Afrîkayê şêwazên mîmarî yên îslamî yên kevn bandora xwe domandin û carinan bi şêwazên osmanî re tevlihev bûn. {{Sfn|Kuban|2010}} {{Sfn|Blair|Bloom|1995}}
=== Hunerên xemilandî ===
[[File:Topkapi_Sarayi_in_time_of_Selim_I_-_left.jpg|thumb|Minyatura Osmanî bi rojavabûna çanda osmanî re fonksiyona xwe winda kir.]]
Kevneşopiya mînyaturên Osmanî, ku ji bo ronîkirina destnivîsan hatine xêzkirin an di albûmên diyarkirî de hatine bikar anîn, bi giranî ji forma hunera farisî bandor bûye, her çend ew hêmanên kevneşopiya Bîzansê ya ronahîkirin û wênesaziyê jî dihewîne. <ref>{{Cite journal|last=Atil|first=Esin|date=1973|title=Ottoman Miniature Painting under Sultan Mehmed II|url=https://www.jstor.org/stable/4629273|journal=Ars Orientalis|volume=9|pages=103–120|issn=0571-1371|jstor=4629273}}</ref> Akademiyek Yewnanî ya wênesaz, ''Nakkashane-i-Rum'', di sedsala 15-an de li Qesra Topkapi hate damezrandin, di destpêka sedsala paşîn de akademiyek farisî ya bi vî rengî, ''Nakkashane-i-Irani'', hate zêdekirin. Paşnav-i Hümayun (Pirtûkên Festîvala Împaratoriyê) albûmên ku pîrozbahiyên li Împaratoriya Osmanî bi hûrguliyên wêneyî û tekstî bi bîr anîn.
Ronahîkirina osmanî hunera xemilandî ya ne fîguratîf a boyaxkirî an xêzkirî di pirtûk an li ser pelên di ''muraqe'' an albuman de vedihewîne, berevajî wêneyên fîgurî yên mînyatura osmanî . Ew bi mînyatura osmanî ( ''taswir'' ), xela ( ''hat'' ), kaligrafiya îslamî, kitabbend ( ''cilt'' ) û mermerkirina kaxiz ( ''ebru'' ) beşek ji Hunera Pirtûka Osmanî bû. Di Împaratoriya Osmanî de destnivîsên ronîkirî û wênekirî ji aliyê Sultan an jî rêvebirên dîwanê ve dihatin wezîfedarkirin. Li Qesra Topkapi, ev destnivîs ji aliyê hunermendên ku li ''Nakkashane'', atolyeya hunermendên mînyatur û ronahiyê dixebitin, hatine çêkirin. Hem pirtûkên dînî û hem jî yên ne olî dikaribûn bên ronîkirin. Di heman demê de, pelên albûmên ''levha'' ji kaligrafiya ronîkirî ( ''hat'' ) ji ''tughra'', metnên olî, ayetên ji helbestan an gotinên pêşiyan û nexşeyên tenê yên dekoratîf pêk dihat.
Hunera xalîçesaziyê bi taybetî di Împaratoriya Osmanî de girîng bû, xalîçe hem wekî alavên xemilandî, hem ji hêla sembolên olî û yên din ve dewlemend û hem jî ji hêla pratîkî ve xwedî girîngiyek mezin bû, ji ber ku adetî bû ku pêlavên xwe li cîhên jiyanê derxînin. <ref name="foroqhi">{{Cite book|title=Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=2005|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-85043-760-4|edition=New|location=London|page=152}}</ref> Tewandina [[Barkiranî|xalîçeyên]] bi vî rengî ji çandên koçerî yên Asyaya Navîn derketiye (xalîçe celebek kelûmelê ye ku bi hêsanî tê veguheztin) û di dawiyê de li civakên niştecîh ên Anatolyayê belav bûye. Tirkan xalîçe, xalîçe û kilîm ne tenê li ser qatên odeyekê, di heman demê de wek daliqandina dîwar û deriyan jî bi kar dianîn û li wir îzolasyoneke zêde didan çêkirin. Di heman demê de ew bi gelemperî ji [[Mizgeft|mizgeftan]] re hatin bexşandin, ku pir caran berhevokên mezin ji wan kom dikirin. <ref name="foroqhip153">{{Cite book|title=Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=2005|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-85043-760-4|edition=New|location=London|page=153}}</ref>
=== Muzîk û hunerên şanoyê ===
Muzîka klasîk a Osmanî di perwerdehiya elîta osmanî de beşek girîng bû. Çend sultanên osmanî bi xwe mûzîkjen û bestekarên xwe hene, wek Selîm Sêyem, ku berhemên wî îro jî gelek caran têne kirin. Muzîka klasîk a Osmanî bi giranî ji berhevkirina muzîka Bîzansî, muzîka ermenî, muzîka erebî û muzîka farisî derketiye . Ji hêla pêkhatî ve, ew li dora yekeyên rîtmîkî yên bi navê usul, ku di muzîka rojavayî de hinekî dişibin metreyê, û yekîneyên melodîk ên bi navê makam, ku hin dişibin modên muzîka rojavayî ne, têne organîze kirin.
[[Amûrên muzîkê|Amûrên]] ku hatine bikar anîn tevliheviya enstrumanên Anatolya û Asya Navîn ( saz, bağlama, kemence ), amûrên din ên Rojhilata Navîn ( [[Tembûr|ûd, tanbur]] [[Ûd|,]] kanûn, ney ) û -paşê li gorî kevneşopiyê- amûrên rojavayî ne. (keman û piyano). Ji ber cihêbûna erdnîgarî û çandî di navbera paytext û deverên din de, du şêwazên muzîkê yên bi berfirehî yên cihêreng li Împaratoriya Osmanî derketin holê: muzîka klasîk a Osmanî û muzîka gelêrî. Li parêzgehan gelek cureyên muzîka gelerî hatin afirandin. Herêmên herî serdest bi şêwazên xwe yên mûzîkê yên balkan-Trakya, Tûrkiyên Bakur-Rojhilat ( [[Laz]] ), Tûrkiyên Egeyê, Tûrkiyên Anatoliya Navîn, Tûrkiyên Anatoliya Rojhilat û Tûrkiyên Kafkasyayê ne. Hin ji wan şêwazên cihê ev in: Muzîka Cenî, Muzîka Roma, Dansa zik, Muzîka gelêrî ya Tirkî .
[[File:François-Marie_Rosset_-_Femmes_Turcs_turques_de_Serquin,_leur_manière_de_faire_leur_pain_-_Syrie_-_1790.jpg|thumb|Jinên tirk nan dipêjin, 1790]]
Pêjgeha osmanî behsa pêjgeha paytext, [[Stembol|Konstantînopolê]] ( [[Stembol|Stenbol]] ), û bajarên paytextên herêmê dike, ku li wir helîna çandan xwaringehek hevpar afirand ku piraniya nifûsê bêyî ferqa etnîsîteyê parve dikin. Ev pêjgeha cihêreng di metbexên Qesra Împeratoriyê de ji hêla aşpêjên ku ji hin deverên Empiremparatoriyê hatine anîn ve ji bo afirandina û ceribandina malzemeyên cihêreng hate çêkirin. Çêkirinên metbexên Qesra Osmanî ji gel re fîltre kirin, wek mînak bi bûyerên Remezanê û bi xwarina li Yalîsên Paşayan û ji wir û pê de li gelemperiya mayî belav bû.
Piraniya pêjgeha herêmên Osmanî yên berê îroj ji pêjgeha hevpar a osmanî, nemaze [[Pêjgeha Tirkiyeyê|tirkî]], tê û xwarinên [[Pêjgeha yewnanî|Yewnanî]], [[Pêjgeha balkanî|Balkan]], [[Pêjgeha ermenî|Ermenî]] û Rojhilata Navîn jî di nav de ne. <ref name="Fragner">Bert Fragner, "From the Caucasus to the Roof of the World: a culinary adventure", in Sami Zubaida and Richard Tapper, ''A Taste of Thyme: Culinary Cultures of the Middle East'', London, [[Prague]] and New York, p. 52</ref> Gelek xwarinên gelemper ên li herêmê, ji neviyên pêjgeha osmanî ya berê ne, [[mast]], doner kebab / gyro / shawarma, cacık / [[Kufte|tzatziki]], [[Dew|ayran]], nanê pita, penîrê feta, [[Peqlewe|baklava]], [[Lehmecûn|lahmacûn]], mûşekî, yuvarlakê , kofta, [[Boreg|börek]] /boureki, rakı / rakiya / tsipouro / tsikoudia, [[meze]], dolma, sarma, birinc pilaf, qehweya tirkî, [[Benî|suçuk]], [[Keşk|kaşk]], [[Helîse|keşkek]], manti, [[Nanê loş|lavash]], kenafeh û hwd.
=== Sîpor ===
[[File:MedyaBJK.jpg|thumb|Endamên [[Yaneya Jîmnastîkê ya Beşiktaşê|Beşîktaşê JK]] di sala 1903 de]]
[[File:GS_Kuruculari.jpg|thumb|Endamên Galatasarayê SK (futbol) di sala 1905 de]]
Werzîşên sereke yên Osmaniyan bi tirkî, nêçîrvanî, tîrvaniya tirkan, siwarbûna hespan, avêtina jîneyê, milan û melevaniyê bûn. Klûbên werzîşê yên modela Ewropî bi belavbûna populerbûna maçên [[Futbol|futbolê]] di sedsala 19-an de li Konstantînopolîsê hatin damezrandin. Klûbên pêşeng, li gorî demê, [[Yaneya Jîmnastîkê ya Beşiktaşê|Klûba Jîmnastîkê ya Beşîktaşê]] (1903), [[Yaneya Werzişê ya Galatasarayê|Kuluba Sporê ya Galatasarayê]] (1905), Klûba Sporê ya Fenerbahçe (1907), MKE Ankaragücü (berê Turan Sanatkaragücü) (1910) li Konstantînopolê bûn. Klûbên futbolê li parêzgehên din jî hatin avakirin, wek Kuluba Sporê ya Karşiyaka (1912), Kuluba Sporê ya Altay (1914) û Klûba Futbolê ya Tirkiyeyê (paşê Ülküspor ) (1914) yên [[Îzmîr|Îzmirê]] .
== Girêdanên derve ==
* [http://www.dilbilimi.net/osmanli_arastirmalari.htm Ottoman Resources in Internet]
| |||