Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Created by translating the section "Name" from the page "Ottoman Empire" Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê |
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Created by translating the section "History" from the page "Ottoman Empire" Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê |
||
Rêz 171:
Li Ewropaya Rojava, navên Împaratoriya Osmanî, Împaratoriya Tirk û Tirkiye gelek caran bi hev re dihatin bikaranîn, ku Tirkiye hem di rewşên fermî û hem jî di rewşên nefermî de her ku diçe zêde dihate desteserkirin. Ev dubendî di sala 1920-1923an de bi awayekî fermî bi dawî bû, dema ku hikûmeta nû ya ku bingeha wê li [[Enqere|Enqereyê]] hatibû avakirin, [[Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê|Tirkiye]] wek navê yekane yê fermî hilbijart. Niha piraniya dîroknasên zana dema behsa Osmaniyan dikin, ji ber karakterê pirneteweyî yê împaratoriyê ji peyvên “Tirkiye”, “Tirk”, “Tirk” dûr dikevin. <ref name=":0">{{Cite book|title=Ottoman Maritime Wars, 1416–1700|last=Soucek|first=Svat|date=2015|publisher=The Isis Press|isbn=978-975-428-554-3|location=Istanbul|page=8|quote=The scholarly community specializing in Ottoman studies has of late virtually banned the use of "Turkey", "Turks", and "Turkish" from acceptable vocabulary, declaring "Ottoman" and its expanded use mandatory and permitting its "Turkish" rival only in linguistic and philological contexts.}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFSoucek2015">Soucek, Svat (2015). </cite></ref>
== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Împaratoriya Osmanî}}
=== Rabîn ( {{Derdora|1299–1453}} ) ===
{{Gotara bingehîn|Avabûna Împaratoriya Osmanî}}Ji ber ku di sedsala 13-an de [[Selcûqiyên Romê|Sultanatiya Rum]] pir kêm bû, [[Anatolya]] di nav komek mîrekiyên tirk ên serbixwe de ku bi navê Beylikên Anatoliyê tê zanîn hate dabeş kirin. Yek ji van beylikan, li herêma Bîtînyayê ya li ser sînorê Împaratoriya Bîzansê, ji aliyê serokê eşîra tirk Osman I (m {{Kurtkirin|d.|died}} 1323/4) ve dihate birêvebirin. <ref>{{Cite book|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Kermeli|first=Eugenia|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|editor-last=Ágoston|editor-first=Gábor|chapter=Osman I|editor-last2=Masters|editor-first2=Bruce}}</ref> {{Rp|444}}Şagirtên Osman ên destpêkê hem ji komên eşîrên Tirk û hem jî ji îxtîlafên Bîzansî pêk dihatin, ku gelek lê ne hemû misilman bûn. <ref>{{Cite book|url=https://www.google.com/books/edition/The_Nature_of_the_Early_Ottoman_State/fAppWuoFv3QC?hl=en&gbpv=1|title=The Nature of the Early Ottoman State|last=Lowry|first=Heath|date=2003|publisher=SUNY Press|isbn=9780791456361}}</ref> {{Rp|59}}<ref>{{Cite book|title=Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State|last=Kafadar|first=Cemal|date=1995}}</ref> {{Rp|127}}Osman bi dagirkirina bajarên Bîzansê yên li ser [[çemê Sakaryayê]], desthilatdariya mîrektiya xwe dirêj kir. Di sala 1302’an de di Şerê Bapheus de têkçûnek Bîzansî bû sedema bilindbûna Osman jî. Ji ber nebûna jêderên ku ji vê serdemê mane, ji ber nebûna çavkaniyên ku ji vê serdemê mane, osmaniyên destpêkê çawa serdestiya cîranên xwe kirine, baş nayê fêm kirin. Teza Gazayê ya ku di sedsala bîstan de populer bû, serkeftina wan bi kombûna şervanên olî ve da ku bi navê [[Îslam|Îslamê]] ji bo wan şer bikin, lê ew êdî bi gelemperî nayê pejirandin. Ti hîpotezek din qebûl nekiriye. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=9cTHyUQoTyUC&pg=PA5|title=Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire|last=Finkel|first=Caroline|date=2005|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-00850-6}}</ref> {{Rp|5, 10}}<ref>{{Cite book|title=The Cambridge History of Turkey|last=Lindner|first=Rudi Paul|date=2009|publisher=Cambridge University Press|editor-last=Fleet|editor-first=Kate|volume=1, Byzantium to Turkey, 1071–1453|location=Cambridge|chapter=Anatolia, 1300–1451}}</ref> {{Rp|104}}
[[File:Battle_of_Nicopolis.jpg|çep|thumb|Şerê Nîkopolîsê di sala 1396an de, di mînyatura osmanî ya sala 1523an de hatiye teswîrkirin.]]
Di sedsalê piştî mirina Osman I, desthilatdariya Osmanî li ser Anatolya û Balkanan dest pê kir. Pevçûnên herî pêşîn di dema şerên Bîzansî-Osmanî de dest pê kirin, di dawiya sedsala 13-an de li [[Anatolya|Anatolyayê]] hatin meşandin berî ku di nîvê sedsala 14-an de derbasî Ewropayê bibin, li pey wê jî şerên Bulgaristan-Osmanî û şerên Sirbî-Osmanî yên ku di nîvê sedsala 14-an de dest pê kirin. Piraniya vê serdemê bi berfirehbûna Osmaniyan ber bi Balkanan ve hate binavkirin. Kurê Osman, Orhan, di sala 1326'an de bajarê [[Bursa]] yê li bakurê rojavayê Anatolyayê bi dest xist û bû paytexta nû ya dewleta Osmanî û kontrola Bîzansiyan li herêmê bi cih kir. Bajarê benderê yê girîng [[Tesalonîkî|Selanîkî]] di sala 1387an de ji Venedikan hat girtin û talan kirin. Serkeftina Osmaniyan li Kosovayê di sala 1389an de bi awayekî bi bandor bi dawîbûna desthilatdariya Sirbîstanê li herêmê, rê li ber berfirehbûna Osmaniyan ber bi Ewropayê vekir. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Fnbw1wsacSAC&pg=PA95|title=Historical Dictionary of Kosova|last=Elsie|first=Robert|date=2004|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-5309-6}}</ref> {{Rp|95–96}}Şerê Nicopolis ji bo Tsardom of Vidin ya Bulgarî di sala 1396 de, ku bi berfirehî wekî şerê xaçperestiya mezin a [[Seferên xaçperestan|paşîn]] a [[Serdema Navîn]] tê hesibandin, nekariye pêşveçûna Tirkên Osmanî yên serketî rawestîne. <ref>{{Cite book|title=Nicopolis 1396: The Last Crusade|last=Nicolle|first=David|date=1999|publisher=Osprey Publishing|isbn=978-1-85532-918-8}}</ref>
Ji ber ku tirk ber bi Balkanan ve berfireh bûn, dagirkirina Konstantînopolîsê bû armancek girîng. Jixwe osmaniyan hema hema hemû axên berê yên Bîzansê yên li derdora bajêr kontrol kiribûn, lê parastina xurt a pozîsyona stratejîk a Konstantînopolîsê ya li ser [[Tengava Stembolê|Tengava Bosporê]], fetihkirina wê dijwar kir. Di sala 1402 de, dema ku serokê [[Tîmûrleng|Tîmurê]] Tirk-Mongol, damezrînerê Împeratoriya Tîmûriyan, ji rojhilat ve Anatoliya Osmanî dagir kir, Bîzans bi demkî rehet bûn. Di şerê Enqereyê yê sala 1402an de Tîmûr hêzên osmanî têk bir û Sultan Bayezîdê Yekem dîl girt û împaratorî xist nava bêçaretiyê. Şerê navxweyî yê ku bi navê ''Fetret Devrî'' jî tê zanîn, ji 1402 heta 1413 dom kir ku kurên Bayezid li ser peyrewiyê şer kirin. Dema ku Mehmedê Yekem wek sultan derket û desthilatdariya Osmanî vegerand dawî bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA363|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Ágoston|first=Gábor|last2=Bruce Alan Masters|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7}}</ref> {{Rp|363}}
Erdên Balkanan ên piştî 1402an ji aliyê Osmaniyan ve hatin windakirin, Selanîk, Makedonya û Kosova jî di nav de bûn, paşê di navbera salên 1430 û 1450an de ji aliyê Muradê II ve hatin vegerandin. Di 10ê Mijdara 1444an de, Murad di Şerê Varnayê de, bi têkbirina artêşên Macar, Polonî û [[Walaxîye|Wallachî]] yên di bin destê Wladysław III yê Polonya (herwiha Padîşahê Macarîstanê) û John Hunyadi de di Şerê Varnayê de, Sefera Xaçperestan a Varnayê têk bir, her çend Albaniyên di bin [[Îskender Beg|Skanderbeg]] de berxwedan berdewam kirin. Piştî çar salan, John Hunyadi artêşek din a hêzên Macar û Wallachian amade kir ku êrîşî Tirkan bikin, lê dîsa di Şerê Duyemîn ê Kosovayê de di 1448 de têk çû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=JgfNBKHG7S8C&pg=PA29|title=A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk|last=Uyar|first=Mesut|last2=Edward J. Erickson|date=2009|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-275-98876-0}}</ref> {{Rp|29}}
=== Berfirehbûn û lûtkeyî (1453-1566) ===
[[File:Zonaro_GatesofConst.jpg|çep|thumb|Ketina Sultan [[Mehmed II|Mehmedê Fetihkar]] bo [[Konstantînopolîs|Konstantînopolê]] ; tabloya Fausto Zonaro (1854–1929)]]
[[File:Battle_of_Mohács,_with_Suleiman_I_in_the_middle.jpg|thumb|Minyatureke Osmanî ya Şerê Mohacsê di 1526 de ]]
Kurê Muradê [[Mehmed II|Duyem Mehmedê Fetih]], dewlet û leşkerî ji nû ve birêxistin kir û di 29ê Gulana 1453an de Konstantînopolîs zeft kir û Împaratoriya Bîzansê bi dawî anî. Mehmed di berdêla qebûlkirina desthilatdariya Osmanî de destûr da [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks]] a Rojhilat ku xweserî û axa xwe biparêze. <ref name="books.google">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=94|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Ji ber aloziya di navbera dewletên Ewropaya rojava û Împaratoriya Bîzansê ya paşerojê de, piraniya nifûsa ortodoks desthilatdariya Osmanî ji desthilatdariya Venedîkê çêtir qebûl kir. <ref name="books.google" /> Li gorî dîroknasiya nûjen, di navbera pêşveçûna leşkerî ya osmanî ya bi lez û encamên mirina Reş de ji nîveka sedsala çardehan û pê ve têkiliyek rasterast heye. Erdên Bîzansê, ku fethên destpêkê yên Osmaniyan lê hatin kirin, ji hêla demografîk û leşkerî ve ji ber belavbûna belayê, ku berfirehbûna osmanî hêsan kir, westiya bûn. <ref>[https://brill.com/view/journals/jesh/65/4/article-p497_1.xml Schmitt, O. J., & Kiprovska, M. (2022). ]</ref>
Di sedsalên 15. û 16. de Împaratoriya Osmanî kete dewreke berfirehbûnê . Împaratorî di bin serweriya rêzek Sultanên dilsoz û bi bandor de pêş ket. Di heman demê de ji hêla aborî ve jî ji ber kontrolkirina rêyên sereke yên bazirganiya bejahî ya di navbera Ewropa û Asyayê de geş bû. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman state and its place in world history|last=Karpat, Kemal H.|date=1974|publisher=Brill|isbn=978-90-04-03945-2|location=Leiden}}</ref> {{Rp|111}}{{Efn|A lock-hold on trade between western Europe and Asia is often cited as a primary motivation for [[Isabella I of Castile]] to fund [[Christopher Columbus]]'s westward journey to find a sailing route to Asia and, more generally, for European seafaring nations to explore alternative trade routes (e.g., K.D. Madan, ''Life and travels of Vasco Da Gama'' (1998), 9; I. Stavans, ''Imagining Columbus: the literary voyage'' (2001), 5; W.B. Wheeler and S. Becker, ''Discovering the American Past. A Look at the Evidence: to 1877'' (2006), 105). This traditional viewpoint has been attacked as unfounded in an influential article by A.H. Lybyer ("The Ottoman Turks and the Routes of Oriental Trade", ''English Historical Review'', 120 (1915), 577–588), who sees the rise of Ottoman power and the beginnings of Portuguese and Spanish explorations as unrelated events. His view has not been universally accepted (cf. K.M. Setton, ''The Papacy and the Levant (1204–1571), Vol. 2: The Fifteenth Century (Memoirs of the American Philosophical Society, Vol. 127)'' (1978), 335).}}
Sultan Selîm I (1512–1520) bi têkbirina [[Şah Îsmaîl]] ê [[Dewleta Sefewiyan|Îrana]] Safewî, di [[Çengê Çaldiranê|Şerê Çaldiranê]] de, sînorên rojhilat û başûr ên Împaratoriyê berfirehtir kir. <ref>{{Cite journal|last=Savory|first=R. M.|date=1960|title=The Principal Offices of the Ṣafawid State during the Reign of Ismā'īl I (907–930/1501–1524)|journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London|volume=23|issue=1|pages=91–105|doi=10.1017/S0041977X00149006|jstor=609888}}</ref> {{Rp|91–105}}Selîm I bi têkbirin û pêvekirina [[Dewleta Memlûkan|Siltanatiya Memlûkan a Misrê]] desthilatdariya Osmanî li Misrê ava kir û li ser [[Deryaya Sor]] hebûna deryayî çêkir. Piştî vê berfirehbûna Osmaniyan, pêşbirka di navbera Împaratoriya Portekîz û Împaratoriya Osmanî de dest pê kir ku li herêmê bibe hêza serdest. <ref>{{Cite journal|last=Hess|first=Andrew C.|date=January 1973|title=The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War|journal=International Journal of Middle East Studies|volume=4|issue=1|pages=55–76|doi=10.1017/S0020743800027276|jstor=162225}}</ref> {{Rp|55–76}}
[[Siltan Silêmanê Qanûnî|Silêman Şah]] (1520–1566) di sala 1521ê de [[Belgrad|Belgradê]] bi dest xist, di çarçoveya Şerên Osmanî- Macaristanê de beşên başûr û navendî yên Keyaniya Macarîstanê zeft kir, <ref>{{Cite encyclopedia|title=Origins of the Magyars|encyclopedia=Hungary|publisher=Britannica Online Encyclopedia|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/276730/Hungary/214181/History#ref=ref411152|access-date=26 August 2010}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://cache-media.britannica.com/eb-media/47/20547-004-D655EA04.gif|title=Encyclopædia Britannica|publisher=Britannica Online Encyclopedia|archive-url=https://web.archive.org/web/20120426084941/http://cache-media.britannica.com/eb-media/47/20547-004-D655EA04.gif|archive-date=26 April 2012|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> û, piştî serkeftina xwe ya dîrokî di Şerê Mohacsê de di 1526 de, wî desthilatdariya Osmanî li ser axa Macaristana îroyîn (ji bilî beşa rojava) û deverên din ên Ewropaya Navîn ava kir. Dûv re wî di sala 1529 de Viyana dorpêç kir, lê nekarî bajar bigire. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power|last=Imber|first=Colin|date=2002|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-333-61386-3}}</ref> Li rojhilat, Tirkên Osmanî di sala 1535an de [[Bexda]] ji Farisan sitandin, [[Mezopotamya]] bi dest xistin û deryayî derbasî [[Kendava Besreyê|Kendava Farsê]] bûn. Di 1555 de, [[Qefqasya|Kafkasya]] yekem car bi fermî di navbera Safewiyan û Osmaniyan de hate parve kirin, ''[[Status quo|statuyek]]'' ku dê heya dawiya Şerê Rusya-Tirkî (1768-1774) bimîne. Bi vê dabeşkirina Kafkasyayê ku di [[Peymana Amasyayê|Aştiya Amasyayê]] de hat îmzekirin, [[Ermenistana rojava|Ermenistana]] Rojava, Rojavayê [[Kurdistan|Kurdistanê]] û Gurcistana Rojava (rojavayê Samtskhe jî tê de) ketin destê Osmaniyan, <ref>''The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566'', V.J. Parry, ''A History of the Ottoman Empire to 1730'', ed. </ref> lê başûrê [[Daxistan|Daxistanê]], Ermenîstana Rojhilat, Gurcistana Rojhilat û [[Azerbaycan]] Faris man. . <ref>''A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East'', Vol. </ref>
Di sala 1539an de, artêşeke Osmanî ya 60.000 kesî, garnîzona Castelnuovo ya Spanî ya li [[Deryaya Adriyatîk|peravên Adriyatîkê dorpêç kir]] ; dorpêça serketî 8000 qurbanî dan Osmaniyan, <ref>{{Cite book|title=Revival: A History of the Art of War in the Sixteenth Century (1937)|date=2018|publisher=Routledge}}</ref> lê Venedîkê di sala 1540 de şert qebûl kir, piraniya împaratoriya xwe ya li [[Deryaya Egeyî|Ege]] û Morea radest kir. Fransa û Împaratoriya Osmanî, bi dijberiya hevdu ya li dijî desthilatdariya Habsburgê, bûne hevalbendên bihêz. Dagirkerên Fransî yên Nice (1543) û Korsîka (1553) di navbera hêzên padîşahê Fransî Francis I û Silêman de pêk hatin, û ji hêla amîralên osmanî Hayreddîn Barbarossa û Dragut ve hatin ferman kirin. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power|last=Imber|first=Colin|date=2002|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-333-61386-3|page=53}}</ref> Mehek beriya dorpêçkirina Nice, Fransa di dema dagirkirina Esztergom a li bakurê Macarîstanê ya 1543 de, bi yekîneyek topan piştgirî da Osmaniyan. Piştî pêşketinên din ên Tirkan, serwerê Habsbûrgê Ferdinand di sala 1547 de bi fermî desthilatdariya Osmanî li Macarîstanê nas kir. [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Silêman I]] di sala 1566-an de di dema dorpêçkirina Szigetvár de di konê xwe de ji ber sedemên xwezayî mir.
=== Stagnasyon û reformê (1566-1827) ===
==== Serhildan, paşveçûn û vejîn (1566-1683) ====
Di nîvê duyemîn ê sedsala şanzdehan de, Împaratoriya Osmanî ji ber enflasyon û lêçûnên şer ên ku bi lez zêde bûn, ku hem li Ewropa û hem jî li Rojhilata Navîn bandor dikir, ket bin zextek zêde. Van zextan di dor sala 1600’î de bûn sedema rêze krîzan û zextek mezin xist ser pergala desthilatdariya Osmanî. <ref>{{Cite book|title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57456-3|editor-last=İnalcık|editor-first=Halil|volume=2|chapter=Crisis and Change, 1590–1699|editor-last2=Donald Quataert}}</ref> {{Rp|413–414}}Împaratorî di berteka van kêşeyan de di nav dezgehên xwe yên siyasî û leşkerî de rêzek veguhertinan derbas kir, ku hişt ku ew bi serfirazî xwe li gorî şert û mercên nû yên sedsala heftemîn biguncîne û hem di warê leşkerî û hem jî di warê aborî de bi hêz bimîne. <ref name="decline">{{Cite book|title=The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800|last=Hathaway|first=Jane|date=2008|publisher=Pearson Education Ltd.|isbn=978-0-582-41899-8|page=8|quote=historians of the Ottoman Empire have rejected the narrative of decline in favor of one of crisis and adaptation}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Empire and Power in the Reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World|last=Şahin|first=Kaya|date=2013|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-03442-6}}</ref> {{Rp|10}}Dîroknasên nîveka sedsala bîstan carekê ev serdem wekî rawestan û paşketinê binav kirin, lê ev nêrîn niha ji hêla piraniya akademîsyenan ve tê red kirin. <ref name="decline" />
Vedîtina riyên nû yên bazirganiya deryayî ji aliyê dewletên Ewropaya Rojava ve hişt ku wan ji yekdestdariya bazirganiya Osmaniyan dûr bixin. Keşfa Portekîzî ya Kepê Hêviya Baş di sala 1488an de di seranserê sedsala 16-an de li [[Okyanûsa Hindî]] rêzek şerên deryayî yên Osmanî-Portekîzî da destpêkirin. Tevî hebûna mezinbûna Ewropî li Okyanûsa Hindî, bazirganiya Osmanî ya bi rojhilat re geş bû. Qahîre, bi taybetî, ji bilindbûna qehweya Yemenî wekî kelûmelek xerîdar a populer sûd werdigire. Gava ku qehwexane li bajar û bajarokên li seranserê împaratoriyê xuya bûn, Qahîre bû navendek sereke ji bo bazirganiya xwe, ku beşdarî bextewariya wê ya domdar li seranserê sedsala heftemîn û piraniya sedsala hîjdehan bû. <ref>{{Cite book|title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57456-3|editor-last=İnalcık|editor-first=Halil|volume=2|chapter=Crisis and Change, 1590–1699|editor-last2=Quataert|editor-first2=Donald}}</ref> {{Rp|507–508}}
Di bin Ivan IV (1533-1584) de, Tsardoma Rûsyayê li ser hesabê xanatên Tatar li herêmên Volga û Xezerê berfireh bû. Di sala 1571 de, xanê Qirimê Devlet I Giray, bi fermandariya Osmaniyan, Moskow şewitandin . <ref name="Davies2007">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=XH4hghHo1qoC&pg=PA16|title=Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe: 1500–1700|last=Davies|first=Brian L.|date=2007|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-23986-8|page=16}}</ref> Sala din, êrîş dubare bû lê di Şerê Molodî de hate paşve xistin. Împaratoriya Osmanî di zincîre êrîşên koleyan de êrîşên xwe yên li Ewropaya Rojhilat berdewam kir, <ref name="Subtelny2000">{{Cite book|url=https://archive.org/details/ukrainehistory00subt_0|title=Ukraine|last=Orest Subtelny|date=2000|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-8390-6|page=[https://archive.org/details/ukrainehistory00subt_0/page/106 106]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref> û heta dawiya sedsala 17-an li Ewropaya Rojhilat hêzek girîng ma. <ref>{{Cite web|url=http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf|title=The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves|last=Matsuki|first=Eizo|publisher=Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University|archive-url=https://web.archive.org/web/20130115170654/http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf|archive-date=15 January 2013|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref>
Osmaniyan biryar da ku Qibrisa Venedîkê dagir bikin û di 22 Tîrmeh 1570 de, Lefkoşya hate dorpêç kirin; 50.000 Mesîhî mirin, 180.000 jî kole bûn. <ref>{{Cite book|title=Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History. Volume 10 Ottoman and Safavid Empires (1600–1700)|publisher=BRILL}}</ref> {{Rp|67}}Di 15ê Îlona 1570î de, siwarên osmanî li ber keleha herî dawî ya Venedîkê li Qibrisê, Famagusta, derketin. Parêzvanên Venedikî wê 11 mehan li hember hêzeke ku bi 145 topên xwe 200.000 kes bihata ber xwe; 163.000 top li sûrên Famagusta ketin, beriya ku di Tebaxa 1571 de bikeve destê Osmaniyan. Di Dorpêkirina Famagusta de 50.000 Osmanî hatin kuştin. <ref>{{Cite book|title=Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century: An Encyclopedia and Document Collection [4 volumes]|last=Tucker|first=Spencer C.|date=2019}}</ref> {{Rp|328}}Di vê navberê de, lîga Pîroz a ku bi piranî ji fîloyên Spanî û Venedîkî pêk tê, di Şerê Lepanto (1571), li başûrê rojavayê Yewnanîstanê, li dijî fîloya Osmanî serkeftinek bi dest xist; Hêzên katolîk zêdetirî 30 hezar Tirk kuştin û 200 keştiyên wan îmha kirin. <ref>{{Cite book|title=The Twilight Of A Military Tradition: Italian Aristocrats And European Conflicts, 1560–1800|last=Hanlon|first=Gregory|publisher=Routledge}}</ref> {{Rp|24}}Ew derbeyek sosret bû, heke bi piranî sembolîk be, {{Sfn|Kinross|1979}} li ser îmaja têkneçûna Osmanî, wêneyek ku serkeftina Siwariyên Maltayê li hember dagirkerên Osmanî di 1565-an de li ser dorpêçkirina Maltayê di van demên dawî de têk çûbû. <ref>{{Cite book|title=The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II|last=Braudel|first=Fernand Braudel|date=1995|publisher=University of California Press|volume=II|location=Berkeley}}</ref> Şer di derxistina hêza mirovî ya xwedî tecrûbe de ji windakirina keştiyên ku bi lez û bez li şûna wan dihatin guheztin, ji hêza deryayî ya Osmanî re pir zirarêtir bû. <ref>{{Cite book|title=Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World|last=Kunt|first=Metin|last2=Woodhead|first2=Christine|date=1995|publisher=Longman|isbn=978-0-582-03827-1}}</ref> {{Rp|53}}Hêza deryayî ya Osmanî zû vegerî, Venedîkê razî kir ku di sala 1573-an de peymanek aştiyê îmze bike, û hişt ku Osmanî pozîsyona xwe li bakurê Afrîkayê berfireh bikin û xurt bikin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}}
Berevajî vê, sînorê Habsburgê hinekî bi cih bûbû, xitimandinek ji ber hişkbûna berevaniya Habsburgê. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Şerê Dirêj yê Tirkan li dijî Habsburgê Avusturya (1593–1606) hewcedariya hejmareke zêde ya piyadeyên Osmanî yên bi çekan peyda kir, û di encamê de polîtîkaya leşkerkirinê sist kir. Vê yekê bû sedema pirsgirêkên bêdîsîplîn û serhildanek eşkere di nav kors de, ku qet bi tevahî nehatin çareser kirin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Tenê îstîsna kampanyayên li dijî Xanedaniya Sefewî ya Faris bûn, ku li wir gelek parêzgehên rojhilatê yên Osmanî winda bûn, hin jî bi domdarî. Ev şerê 1603-1618 di dawiyê de bi Peymana Nasuh Paşa ve hat encamdan, ku tevahiya Kafkasyayê, ji xeynî rojavayê Gurcistanê, vegerand destê [[Dewleta Sefewiyan|Safewiyên]] Îranî. <ref>Gábor Ágoston, Bruce Alan Masters [https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA23 ''Encyclopedia of the Ottoman Empire''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141240/https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA23|date=1 November 2022}} pp. 23 Infobase Publishing, 1 January 2009 {{ISBN|1-4381-1025-1}}</ref> Peymana ku Şerê Girîtê (1645-1669) bi dawî kir, Venedîkê pir ji Dalmatia, milkên wê yên girava Egeyê, û Girîtê kir. (Ziyanên şer bi giştî 30.985 leşkerên Venedikî û 118.754 leşkerên tirk bûn.) <ref>{{Cite book|title=A Military History of Italy|last=Paoletti|first=Ciro|date=2008}}</ref> {{Rp|33}}
Muradê IV (1623-1640) di dema desthilatdariya xwe ya piraniyê ya kurt de, desthilatdariya navendî ji nû ve destnîşan kir û [[Iraq]] (1639) ji Safewiyan vegerand. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} [[Peymana Zehabê|Peymana Zuhabê]] ya ku di heman salê de hat encamdan, bi biryar Kafkasya û herêmên cîran di navbera her du împaratoriyên cîran de parve kir, wekî ku berê di Aştiya Amasyayê ya 1555-an de hatibû destnîşankirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=B8WRAgAAQBAJ&pg=PA47|title=Armenians: Past and Present in the Making of National Identity|last=Herzig|first=Edmund|last2=Kurkchiyan|first2=Marina|date=2004-11-10|isbn=978-1-135-79837-6|access-date=30 December 2014}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yED-aVDCbycC&pg=PA228|title=Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death|last=Rubenstein|first=Richard L.|date=2000|isbn=978-0-8156-2828-6|access-date=30 December 2014}}</ref>
Siltanatiya Jinan (1533–1656) serdemek bû ku diya sultanên ciwan li ser navê kurên xwe desthilatdarî dikirin. Jinên herî navdar ên vê serdemê Kösem Sultan û bûka wê Turhan Hatice bûn, ku hevrikiya wan a siyasî bi kuştina {{Sfn|Itzkowitz|1980}} di sala 1651-an de bi dawî bû. bi rêzek ji Wezîrên Mezin ji malbata Köprülü. Vizierate Köprülü serkeftina leşkerî nû dît bi desthilatdariya ku li Transylvania hate vegerandin, dagirkirina [[Krît|Girîtê]] di sala 1669 de hate qedandin, û berfirehbûna li başûrê Ukrayna polonî, bi kelehên Khotyn, û Kamianets-Podilskyi û axa Podolia ku di bin kontrola Osmaniyan de bû 1116. {{Sfn|Itzkowitz|1980}}
[[File:Vienna_Battle_1683.jpg|thumb|Dorpêça Duyemîn a Viyanayê di 1683 de, ji hêla Frans Geffels (1624–1694).]]
Ev heyama îddîakariya nû di sala 1683-an de dema ku Wezîrê Mezin Kara Mustafa Paşa pêşengiya artêşek mezin kir ku di Şerê Mezin ê Turkî yê 1683-1699 de dorpêçek duyemîn a Osmanî ya Viyanayê pêk bîne, bi dawî bû. Êrîşa dawî ku bi awayekî kujer bi derengî ket, hêzên Osmanî ji hêla hêzên hevalbendên Habsburg, Alman û Polonî ve bi pêşengiya padîşahê polonî John III Sobieski di Şerê Viyanayê de hatin derxistin. Hevalbendiya Lîga Pîroz li ser avantajê têkçûna li Viyanayê, bi Peymana Karlowitz (26 Çile 1699), ku Şerê Mezin ê Tirk bi dawî bû, bi dawî bû. {{Sfn|Kinross|1979}} Osmaniyan kontrola herêmên girîng, gelek bi domdarî, radest kirin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Mustafa II (1695–1703) di navbera 1695–1696 de li dijî Habsburgan li Macarîstanê pêşengîya êrîşa dijber kir, lê di têkçûna felaket a li Zenta (li Sirbîstana nûjen), 11 Îlon 1697 de hate têkbirin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}}
==== Têkçûnên leşkerî ====
Ji xeynî wendakirina Banatê û windakirina demkî ya Belgradê (1717-1739), sînorê Osmanî li ser [[Çemê Dunayê|Danub]] û Sava di sedsala hejdehan de aram ma. Lêbelê, berfirehbûna Rûsyayê xeterek mezin û mezin bû. {{Sfn|Kinross|1979}} Li gorî vê yekê, Qralê Swêdê Charles XII wekî hevalbendek di Împaratoriya Osmanî de piştî têkçûna wî ya ji hêla Rûsan di Şerê Poltava ya 1709-an de li navenda Ukraynayê (beşek ji Şerê Mezin ê Bakur a 1700-1721) hate pêşwazî kirin. {{Sfn|Kinross|1979}} Charles XII Sultanê Osmanî Ahmed III razî kir ku li dijî Rûsyayê şer îlan bike, ku di Kampanyaya Çemê Pruth a 1710-1711 de, li Moldaviyayê, di encamê de serkeftinek Osmanî pêk anî. {{Sfn|Kinross|1979}}
[[File:1720_Huchtenburg_Eroberungs_Belgrads_1717_anagoria.JPG|çep|thumb|Leşkerên Avusturya bi serokatiya Prens Eugene yê Savoyê di sala 1717 de [[Belgrad]] girtin. Kontrola Avusturya li Sirbîstanê heta serketina Tirkan di Şerê Awûstro-Rûsya-Tirkî de (1735-1739) dom kir. Bi Peymana Belgradê ya 1739-an, Împaratoriya Osmanî bakurê [[Bosniya û Herzegovîna|Bosna]], Habsburg Serbia (tevî Belgrad), Oltenia û beşên başûrê Banatê Temeswar ji nû ve bi dest xist.]]
Piştî Şerê Awûstro-Tirkîyê, Peymana Passarowitzê windakirina Banat, Sirbîstan û "Walaçiya Piçûk" (Oltenia) ji Avusturyayê re piştrast kir. Peyman her weha eşkere kir ku Împaratoriya Osmanî di berevaniyê de ye û ne mimkûn e ku tu êrîşek din li Ewropayê bike. {{Sfn|Kinross|1979}} Şerê Awûstûrya-Rûsya-Tirkîyê (1735-1739), ku bi Peymana Belgradê di sala 1739-an de bi dawî bû, bû sedema vegerandina bakurê [[Bosniya û Herzegovîna|Bosna]], Habsburg Sirbistan (tevî Belgrad), Oltenya û beşên başûrê Banatê Temeswarê ; lê Împaratoriyê bendera Azov, li bakurê Nîvgirava Kirimê, ji Rûsan winda kir. Piştî vê peymanê Împaratoriya Osmanî karîbû nifşek aşitiyê bi dest bixe, ji ber ku Avusturya û Rûsya neçar bûn ku bi bilindbûna [[Prûsya]] re mijûl bibin. {{Sfn|Kinross|1979}}
Reformên perwerdehî û teknolojîk pêk hatin, di nav de avakirina saziyên xwendina bilind ên wekî [[Zanîngeha Teknîkî ya Stembolê|Zanîngeha Teknîkî ya Stenbolê]] . <ref>{{Cite web|url=http://www.itu.edu.tr/en/?about/history|title=History|publisher=Istanbul Technical University|archive-url=https://web.archive.org/web/20120618160944/http://www.itu.edu.tr/en/?about%2Fhistory|archive-date=18 June 2012|url-status=dead|access-date=6 November 2011}}</ref> Di sala 1734an de dibistaneke topan hat avakirin ku rêbazên topavêjiyê yên bi şêwaza rojavayî bişîne, lê dîndarên îslamî di bin hincetên teodîk de bi serketî îtîraz kirin. <ref name="books.google_a">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=97|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Di sala 1754an de dibistana topan li ser bingeheke nîvveşartî ji nû ve hat vekirin. <ref name="books.google_a" /> Di sala 1726an de, Îbrahîm Muteferrika Wezîr Nevşehirlî Damat Îbrahîm Paşa, Miftiyê Mezin û rûhanî li ser bikêrhatina çapxaneyê qanih kir û piştre ji aliyê Sultan Ahmedê III ve destûr hat dayîn ku Muteferrika pirtûkên ne olî çap bike (tevî ku hinekan dijberî dikin. kaligraf û rêberên olî). <ref name="katip celebi">{{Cite web|url=http://vitrine.library.uu.nl/en/texts/Rarqu54.htm|title=Presentation of Katip Çelebi, Kitâb-i Cihân-nümâ li-Kâtib Çelebi|date=5 May 2009|publisher=Utrecht University Library|archive-url=https://web.archive.org/web/20130212030334/http://vitrine.library.uu.nl/en/texts/Rarqu54.htm|archive-date=12 February 2013|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref> Çapemeniya Muteferrika di sala 1729-an de pirtûka xwe ya yekem çap kir û di sala 1743-an de 17 berhem di 23 cildan de, ku her yek di navbera 500 û 1000 nusxeyan de ne, derxist. <ref name="katip celebi" /> <ref name="watson">{{Cite journal|last=Watson|first=William J.|date=1968|title=Ibrahim Muteferrika and Turkish Incunabula|journal=Journal of the American Oriental Society|volume=88|issue=3|pages=435–441|doi=10.2307/596868|jstor=596868}}</ref>
[[File:January_Suchodolski_-_Ochakiv_siege.jpg|thumb|Leşkerên Osmanî hewl didin ku di dema dorpêçkirina Ochakov de di 1788 de pêşveçûna rûsan rawestînin.]]
Li bakurê Afrîkayê, Spanyayê Oran ji Deylika xweser a Cezayîrê zeft kir . Bey Oran leşgerek ji Cezayirê wergirt, lê nekarî [[Oran|Oran vegerîne]] ; dorpêçê bû sedema mirina 1,500 Spanî, û hêj bêtir Cezayîrî. Îspanî jî gelek leşkerên misilman qetil kirin. <ref>{{Cite book|title=Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places|date=2014|publisher=Routledge|page=559}}</ref> Di sala 1792an de Spanyayê Oran terikand û ew firot Deylika Cezayîrê.
Di sala 1768-an de Haidamakas a Ukraynî ya bi piştgirîya Rûsyayê, li dû konfederalên Polonî bû, ket Balta, bajarokek di bin kontrola Osmaniyan de li ser sînorê Besarabiya li Ukraynayê, hemwelatiyên wê qetil kirin, û bajar bi erdê re şewitandin. Vê çalakiyê Împaratoriya Osmanî ber bi Şerê Rûs-Tirkî yê 1768-1774 ve kir. Peymana Küçük Kaynarca ya 1774-an şer bi dawî kir û azadiya îbadetê ji bo hemwelatiyên xiristiyan ên parêzgehên Valachia û Moldavia yên di bin kontrola Osmaniyan de peyda kir. {{Sfn|Kinross|1979}} Di dawiya sedsala 18-an de, piştî çend şikestinan di şerên bi Rûsyayê re, hin kesên di Împaratoriya Osmanî de dest pê kirin ku bigihîjin wê encamê ku reformên [[Pyotrê Mezin|Petrûs Mezin]] berê xwe dane rûsan, û osmanî neçar in ku xwe biparêzin. bi teknolojiya rojavayî re ji bo ku ji têkçûnên din dûr nekevin. <ref name="books.google_a">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=97|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true">Stone, Norman (2005). </cite></ref>
Selîm III (1789–1807) yekem hewildanên mezin ji bo nûjenkirina artêşê kir, lê reformên wî ji hêla serokatiya olî û korpusa Janisary ve hatin asteng kirin. Ji îmtiyazên wan çavnebarî û bi tundî li dijî guherînê bû, Janîser serî hilda. Hewldanên Selîm ji bo text û canê wî bû, lê bi şêwazek balkêş û bi xwîn ji alîyê cîgirê wî Mehmûdê II yê dînamîk ve, ku di sala 1826 -an de cesedê Janîçeran ji holê rakir, hatin çareser kirin.
[[File:Ottoman_Sultan_Selim_III_(1789).jpg|çep|thumb|Selîm III li Deriyê Festîvalê, Qesra Topkapiyê, di temaşevanan de pêşwaziya rêzdaran kir. Tabloya Konstantin Kapıdağlı .]]
Şoreşa Sirbî (1804–1815) destpêka serdemek şiyarbûna neteweyî li [[Balkan|Balkanan]] di dema Pirsgirêka Rojhilat de destnîşan kir. Di sala 1811’an de Wehabiyên Ereb ên bingehîn bi pêşengiya malbata El Siûd li dijî Osmaniyan serî hildan. Ji ber ku nikari bû serhildêrên Wehabî têk bibe, Deriyê Bilind Mihemed Alî Paşa yê Kavala, ''waliyê'' (waliyê) Eyaleta Misrê, ji bo vegerandina Erebistanê, ku di sala 1818-an de bi hilweşandina Mîrnişîna Diriyah bi dawî bû, kir. Serweriya Sirbistanê wekî padîşahiyek mîrasî di bin xanedaniya xwe de bi ''de jure'' di 1830 de hate pejirandin <ref>{{Cite web|url=http://www.njegos.org/past/liunion.htm|title=Liberation, Independence And Union of Serbia And Montenegro|publisher=Serb Land of Montenegro|access-date=26 August 2010}}</ref> <ref name="Berend2003">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=a9csmhIT_BQC&pg=PA127|title=History Derailed: Central and Eastern Europe in the Long 19th Century|last=Berend|first=Tibor Iván|date=2003|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-93209-8|page=127|author-link=Iván T. Berend}}</ref> Di sala 1821 de, Yewnaniyan li dijî Sultan şer ragihand . Serhildanek ku ji Moldaviyayê derketibû holê, wekî veguheztinek bi şoreşa sereke li [[Peloponês|Peloponnesê]] hat peywirdarkirin, ku digel beşê bakurê Kendava Korinthê, bû beşên yekem ên Împeratoriya Osmanî ku serxwebûnê bi dest xistin (di sala 1829 de). Di sala 1830 de Fransiyan êrîşî Deylika Cezayîrê kirin. Kampanyaya ku 21 rojan dom kir, di encamê de zêdetirî 5,000 leşkerên Cezayîrî, <ref name=":4">De Quatrebarbes, Théodore (1831). </ref> û nêzîkî 2,600 fransî hatin kuştin. <ref name=":4" /> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=vfxltIAnVecC&q=%22Alger%22+2160+bless%C3%A9s&pg=PA286|title=Conquête d'Alger ou pièces sur la conquête d'Alger et sur l'Algérie|date=1831|language=fr}}</ref> Berî dagirkirina Fransiyan bi îhtimaleke mezin nifûsa Cezayîrê di navbera 3,000,000 û 5,000,000 de bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yEvQZ7bdybgC&pg=PA11|title=Européens, "indigènes" et juifs en Algérie (1830-1962): représentations et réalités des populations|last=Kateb|first=Kamel|date=2001|publisher=INED|isbn=978-2-7332-0145-9|language=fr}}</ref> Di sala 1873 de, nifûsa Cezayîrê (ji bilî çend sed hezar niştecîhên fransî yên nûhatî) daket 2,172,000. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=K4M5rK-mWFoC&dq=2%2C172%2C000+alg%C3%A9rie&pg=PA41-IA2|title=Lettres sur la politique coloniale|last=Guyot|first=Yves|date=1885|publisher=C. Reinwald|language=fr}}</ref> Di sala 1831 de, Mihemed Elî Paşa li dijî Sultan Mehmûdê Duyem serî hilda, ji ber ku Siltan Mehmûdê Duyem parêzgariyên [[Şam (herêma dîrokî)|Sûriyeya Mezin]] û [[Krît|Girîtê]] neda wî, ku Sultan di berdêla şandina alîkariya leşkerî ji bo têkbirina serhildana Yewnanîstanê (1821-1829) soz dabû wî. ku di dawiyê de bi serxwebûna fermî ya Yewnanîstanê di 1830 de bi dawî bû. Ew ji bo Mihemed Alî Paşa, ku di sala 1827-an de di Şerê Navarino de fîloya xwe winda kiribû, karsaziyek biha bû. Bi vî awayî yekemîn Şerê Misir-Osmanî (1831-1833) dest pê kir, ku di dema ku artêşa Fransî ya Mihemed Elî Paşa, di bin fermandariya kurê wî Îbrahîm Paşa de, artêşa Osmanî têk bir, dema ku ew derbasî [[Anatolya|Anatolyayê bû]] û gihîşt bajarê Kûtahyayê . di nav {{Cvt|200|mi|km}} de paytext, Konstantînopolê. <ref name="Effraim">{{Cite book|title=Islamic Imperialism A History|last=Karsh|first=Effraim|date=2006|publisher=Yale University Press|location=New Haven}}</ref> {{Rp|95}}Di bêhêvîtiyê de, Sultan Mahmud II ji bo alîkariyê bang li dijberê kevneperest ên împaratoriyê Rûsyayê kir, û ji Qeyser Nicholas I xwest ku hêzek seferê bişîne da ku alîkariya wî bike. <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}Di berdêla îmzakirina Peymana Hûnkar Îskelesî de, Rûsan hêza seferê şandin ku Îbrahîm Paşa ji çûna zêdetir ber bi Konstantînopolê ve nehişt. <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}Li gor peymana Kütahyayê, ku di 5ê Gulana ''1833an'' de hat îmzekirin, Mihemed Elî Paşa qebûl kir ku dest ji kampanyaya xwe ya li dijî Sultan berde û li hember vê yekê ew bibe walî (walî) ''vilayetên'' (parêzgehên) [[Krît|Girîtê]], [[Heleb|Helebê]] . [[Trablûs, Libnan|Trablus]], [[Şam]] û Saydon (çarên dawî ji [[Sûrî|Sûriyeya]] nûjen û [[Libnan|Lubnan]] pêk tê) û mafê komkirina bacê li [[Edene|Edeneyê]] hat dayîn. <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}Heger ne ji destwerdana Rûsyayê bûya, Siltan Mehmûdê Duyem dikaribû bi xetera hilweşandinê re rû bi rû bima û Mihemed Elî Paşa jî bibûya Siltanê nû. Van bûyeran destpêka şêwazek dûbare bû ku Porta Sublime hewcedarê alîkariya hêzên biyanî bû da ku xwe biparêze. <ref name="Effraim" /> {{Rp|95–96}}
[[File:Siège_de_l'Acropoles.jpg|thumb|Di 1826-1827 de di dema Şerê Serxwebûna Yewnanîstan de dorpêçkirina Acropolis]]
Di 1839-an de, Porta Bilin hewl da ku tiştê ku ji otonomiya defakto winda kir, vegerîne, lê ''de jure'' ''[[De facto|dîsa]]'' jî Eyaleta Osmanî ya Misrê, lê hêzên wê di destpêkê de têk çûn, ku bû sedema Krîza Rojhilatê ya 1840-an . Têkiliyên Mihemed Elî Paşa yên nêzîk bi Fransayê re hebûn û îhtîmala ku ew bibe Siltanê Misrê, bi awayekî berfireh dihat dîtin ku tevahiya [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] xistiye bin bandora Fransa. <ref name="Effraim">{{Cite book|title=Islamic Imperialism A History|last=Karsh|first=Effraim|date=2006|publisher=Yale University Press|location=New Haven}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFKarsh2006">Karsh, Effraim (2006). </cite></ref> {{Rp|96}}Ji ber ku Dergeha Bilind xwe îspat kiribû ku nikare Mihemed Elî Paşa têk bibe, [[Împeratoriya Brîtanî|Împaratoriya Brîtanya û Împaratoriya]] Avusturyayê alîkariya leşkerî pêşkêş kirin, û şerê duyemîn ê Misir-Osmanî (1839-1841) bi serkeftina Osmaniyan û vegerandina serweriya Osmanî li ser Misrê Eyalet û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Levant]] . <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}
Di nîvê sedsala 19. de, Împaratoriya Osmanî " mirovê nexweşê Ewropayê " dihat gotin. Di salên 1860 û 1870-an de sê dewletên suzeran - Mîrektiya Sirbîstan, [[Walaxîye|Wallachia]] û Moldavia - ber bi serxwebûna ''de jure'' ve çûn.
=== Kêmbûn û nûjenbûn (1828–1908) ===
[[File:Opening_ceremony_of_the_First_Ottoman_Parliament_at_the_Dolmabahce_Palace_in_1876.jpg|çep|thumb|Di sala 1876an de li Qesra Dolmabahçeyê merasîma vekirina Yekemîn Meclisa Osmaniyan . Serdema Destûra Bingehîn a Yekemîn heya 1878 tenê du sal dom kir. Destûra Bingehîn û Meclisa Osmanî piştî 30 salan bi Şoreşa Ciwanên Tirk a di sala 1908’an de hate restorekirin.]]
Di serdema Tanzîmatê de (1839–1876), rêze reformên destûrî yên hukûmetê bûn sedema artêşek mecbûrî ya pir nûjen, reformên pergala bankingê, sûcdarkirina homoseksueliyê, guheztina zagonên olî bi qanûnên laîk <ref>{{Cite web|url=http://faith-matters.org/images/stories/fm-publications/the-tanzimat-final-web.pdf|title=The Tanzimat: Secular Reforms in the Ottoman Empire|last=Ishtiaq|first=Hussain|publisher=Faith Matters}}</ref> û esnafan bi kargehên nûjen. Di sala 1840î de li Stenbolê Wezareta Posta Osmanî hat avakirin. Dahênerê Amerîkî Samuel Morse di sala 1847-an de patenta osmanî ya telegrafê wergirt, ku ji hêla Sultan Abdülmecîd ve hatî derxistin û ew bi kesane îcada nû ceriband. <ref>Yakup Bektas, [https://psi427.cankaya.edu.tr/uploads/files/Bektas%2C%20Ott%20Telegraphy%2C%201847-1880%20%282000%29.pdf "The sultan's messenger: Cultural constructions of ottoman telegraphy, 1847–1880."] </ref> Serdema reformxwazan bi Destûra Bingehîn bi navê ''Kanûn-û Esasî derket lûtkeyê'' . Serdema Destûra Bingehîn a Yekemîn a împaratoriyê demek kurt bû. Meclîs tenê du salan ma, berî ku sultan ew rawestand.
Nifûsa Xiristiyan a împaratoriyê, ji ber asta perwerdehiya xwe ya bilind, dest pê kir ku pêşiya pirraniya Misilman bikişîne, ku ji hêla paşîn ve bû sedema pir hêrsbûnê. <ref name="books.google_b">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=95|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Di sala 1861 de, 571 dibistanên seretayî û 94 dibistanên navîn ji bo Xirîstiyanên Osmanî hebûn ku bi tevahî 140,000 şagird hebûn, jimarek ku di heman demê de ji hejmara zarokên misilman ên di dibistanê de pir zêdetir bû, ku ji ber wextê hînbûna Erebî û Erebî bêtir astengî li wan dihat kirin. Teolojiya Îslamê. <ref name="books.google_b" /> Nivîskar Norman Stone her wiha destnîşan dike ku alfabeya erebî ya ku tirkî [[Alfabeya tirkî|heta sala 1928-an]] tê de dihat nivîsandin, pir nebaş bû ku dengên zimanê tirkî (ku li hember zimanê semîtîk tirkî ye) nîşan bide, ku ev yek jî zehmetiyek din li ser tirkî ferz kir. zarok. <ref name="books.google_b" /> Di encamê de, astên perwerdehiya bilind ên Xirîstiyanan hişt ku ew di aboriyê de rolek mezintir bilîzin, digel bilindbûna girîngiya komên wekî malbata Sursock vê guherîna bandorê nîşan dide. <ref>{{Cite web|url=https://sursockhouse.com|title=Sursock House|access-date=29 May 2018}}</ref> <ref name="books.google_b" /> Di sala 1911an de, ji 654 şirketên firoşyariyê yên li Stenbolê, 528 ji wan xwediyên Yewnaniyên etnîkî bûn. <ref name="books.google_b" /> Di gelek rewşan de, Xiristiyan û Cihûyan jî karîbûn ji konsul û hemwelatiya Ewropî parastinê bistînin, ango ew ji qanûnên osmanî hatine parastin û ne di bin heman rêzikên aborî de ne ku hemtayên xwe yên misilman. {{Sfn|Rogan|2011}}
[[File:Turkish_troops_storming_Fort_Shefketil_(cropped).jpg|thumb|Leşkerên Osmanî di dema Şerê Kirimê ya 1853-1856 de li Kela Şefketilê girtin.]]
Şerê Kirimê (1853-1856) beşek ji pêşbirkek dirêj-dirêj di navbera hêzên mezin ên Ewropî de bû ji bo bandora li ser herêmên Împaratoriya Osmanî ya kêmbûyî. Barê aborî yê şer bû sedem ku dewleta Osmanî 5 deynên derve bide{{Nbsp}}milyon sterlîn di 4ê tebaxa 1854an de <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=fGRMOzJZ4aEC&pg=PA32|title=Foreign Investment in the Ottoman Empire: International Trade and Relations 1854–1914|last=V. Necla Geyikdagi|date=2011|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-84885-461-1}}</ref> {{Rp|32}}<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug|title=The History of Turkey|last=Douglas Arthur Howard|date=2001|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30708-9|page=[https://archive.org/details/historyofturkey00doug/page/71 71]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref> {{Rp|71}}Şer bû sedema koçkirina [[Teterên Krîmê|Tatarên Kirimê]], ji wan nêzîkî 200.000 kes di pêlên koçberiyê yên berdewam de çûne Împeratoriya Osmanî. <ref>{{Cite journal|last=Williams|first=Bryan Glynn|date=2000|title=Hijra and forced migration from nineteenth-century Russia to the Ottoman Empire|journal=Cahiers du Monde Russe|volume=41|issue=1|pages=79–108|doi=10.4000/monderusse.39|doi-access=free}}</ref> {{Rp|79–108}}Di dawiya Şerên Kafkasyayê de, %90 ji [[Çerkez|Çerkesan]] bi awayekî [[Komkujîa Çerkezî|etnîkî hatin paqijkirin]] <ref>Memoirs of Miliutin, "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population", per Richmond, W. ''The Northwest Caucasus: Past, Present, and Future''. </ref> û ji warên xwe yên li Kafkasyayê hatin sirgûnkirin û reviyan Împaratoriya Osmanî, <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LQJyLvMWB8MC&pg=PA79|title=The Northwest Caucasus: Past, Present, Future|last=Richmond|first=Walter|date=2008|publisher=Taylor & Francis US|isbn=978-0-415-77615-8|page=79|quote=the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population}}</ref> û di encamê de 500.000 heta 700.000 Çerkez li Tirkiyeyê bi cih bûn. <ref name="Jaimoukha2001">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=5jVmQgAACAAJ|title=The Circassians: A Handbook|last=Amjad M. Jaimoukha|date=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-312-23994-7}}</ref> <ref name="Hille2010">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yxFP6K8iZzQC&pg=PA50|title=State building and conflict resolution in the Caucasus|last=Charlotte Mathilde Louise Hille|date=2010|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-17901-1|page=50}}</ref> <ref name="ChirotMcCauley2010">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=9sPJnd0cwV0C&pg=PA23|title=Why Not Kill Them All?: The Logic and Prevention of Mass Political Murder (New in Paper)|last=Daniel Chirot|last2=Clark McCauley|date=2010|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3485-3|page=23}}</ref> Hin rêxistinên Çerkez jimareyên pir mezintir didin, bi tevahî 1–1,5{{Nbsp}}milyon hatin sirgûnkirin an kuştin. Penaberên Tatarên Qirimê di dawiya sedsala 19-an de bi taybetî rolek berbiçav lîstin di lêgerîna nûjenkirina perwerdehiya Osmanî de û pêşî li pêşxistina hem Panturkîzmê û hem jî hesta neteweperestiya tirk. <ref name="ReferenceA">Stone, Norman "Turkey in the Russian Mirror" pp. 86–100 from ''Russia War, Peace and Diplomacy'' edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 p. 95.</ref>
Di vê serdemê de Împaratoriya Osmanî tenê pereyên giştî yên hindik ji bo perwerdehiyê xerc kir; mesela di salên 1860–1861 de tenê ji sedî 0,2 ê budçeya giştî ji bo perwerdehiyê hat razandin. <ref>{{Cite book|title=A History of the Global Economy. From 1500 to the Present.|last=Baten, Jörg|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-50718-0}}</ref> {{Rp|50}}Ji ber ku dewleta Osmanî li hember gefên ji derve hewl dida binesaziya xwe û artêşa xwe nûjen bike, ew jî xwe li ber xetereke din vekir: ya deyndêran. Bi rastî, wekî ku dîroknas Eugene Rogan nivîsiye, "tehlûkeya herî mezin a li ser serxwebûna Rojhilata Navîn" di sedsala nozdehan de "ne artêşên Ewropî, lê peravên wê bûn". {{Sfn|Rogan|2011}} Di sala 1881-an de, Împeratoriya Osmanî qebûl kir ku deynê wê ji hêla saziyek ku wekî Deynê Giştî yê Osmanî tê zanîn ve were kontrol kirin. Rêvebir, meclîsek zilamên Ewropî ku serokatiya wan di navbera Fransa û Brîtanya de ye. Bedenê beşên aboriya Osmanî kontrol kir, û pozîsyona xwe bikar anî da ku sermaya Ewropî berdewam bike ku derbasî împaratoriyê bibe, pir caran zirarê dide berjewendîyên herêmî yên osmanî. {{Sfn|Rogan|2011}}
[[File:Ottomans_1875.png|thumb|Împaratoriya di sala 1875 de di bin destê sultan Abdul-Ezîz de]]
Başî-bazûkên Osmanî serhildana Bulgaran a 1876’an bi awayekî hovane tepisandin û di vê pêvajoyê de 100 hezar kes qetil kirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LBYriPYyfUoC&q=massacre+bulgarians++1876&pg=PA139|title=The Establishment of the Balkan National States, 1804–1920|last=Jelavich|first=Charles|last2=Jelavich|first2=Barbara|date=1986|isbn=978-0-295-80360-9}}</ref> {{Rp|139}}Şerê Rûs-Tirkî (1877-1878) bi serkeftineke diyarker a Rûsyayê bi dawî bû. Di encamê de, milkên Osmaniyan li Ewropayê bi tundî kêm bûn: Bulgaristan wek mîrekiyek serbixwe di hundirê Împeratoriya Osmanî de hate damezrandin; Romanya serxwebûna tam bi dest xist; û Sirbistan û [[Montenegro]] di dawiyê de serxwebûna tam bi dest xistin, lê bi herêmên piçûktir. Di sala 1878 de [[Padişahiya Awistirya-Mecaristanê|Avusturya-Macarîstanê]] bi awayekî yekalî parêzgehên Osmanî yên Bosna-Hersek û Novi Pazar dagir kir.
Serokwezîrê Brîtanî [[Benjamin Disraeli]] di kongreya Berlînê de ji bo vegerandina herêmên Osmanî yên li Nîvgirava Balkanê piştgirî kir û di berdêla wê de, Brîtanya di sala 1878 de rêveberiya [[Kîpros|Qibrisê]] girt ser xwe. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/struggleformaste00ajpt/page/228|title=The Struggle for Mastery in Europe, 1848–1918|last=Taylor|first=A.J.P.|date=1955|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-822101-2|location=Oxford|author-link=A. J. P. Taylor}}</ref> {{Rp|228–254}}Brîtanya paşê di sala 1882-an de leşker şand [[Misir|Misrê]] da ku Serhildana Urabî bitemirîne - Sultan [[Ebdulhemîd II|Abdul Hamid II]] pir paranoîd bû ku artêşê xwe seferber bike, ji tirsa ku ev yek bibe sedema darbeyek - bi bandor li her du herêman kontrol bike. Evdilhemîdê Duyem, ku ji ber zilm û paranoya xwe wek "Ebdul Hemîdê Lanetkirî" dihat nasîn, ew qas ji tehdîda derbeyê ditirsiya ku rê neda artêşa xwe ku lîstikên şer li dar bixin, ji bo ku ev yek bibe serpêhatiya şer. derbeyê, lê wî pêwîstî bi seferberiya leşkerî dît. Di sala 1883-an de, mîsyonek leşkerî ya Alman di bin serokatiya General Baron Colmar von der Goltz de hat ku Artêşa Osmanî perwerde bike, ku bi navê "nifşa Goltz" ya efserên alman-perwerdekirî yên ku di siyaseta salên dawîn de rolek berbiçav bilîzin. ya împaratoriyê. <ref>{{Cite book|title=The Birth of Modern Turkey The Ottoman Military and the March to World I|last=Akmeșe|first=Handan Nezir|publisher=I.B Tauris|location=London}}</ref> {{Rp|24}}
Ji 1894 heta 1896, di navbera 100.000 û 300.000 Ermeniyên ku li seranserê împaratoriyê dijiyan, di komkujiyên Hemîdiyan de hatin kuştin . <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/shamefulactarmen00ak/page/42|title=A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility|last=Akçam|first=Taner|date=2006|publisher=Metropolitan Books|isbn=978-0-8050-7932-6|location=New York|author-link=Taner Akçam}}</ref> {{Rp|42}}
Di 1897 de nifûsa 19 bû{{Nbsp}}mîlyon, ji wan 14{{Nbsp}}mîlyon (% 74) misilman bûn. 20 zêde{{Nbsp}}bi milyonan li parêzgehên ku di bin serweriya binavkirî ya sultan de mabûn, lê bi tevahî li derveyî hêza wî ya rastîn bûn, dijiyan. Yek bi yek Porte desthilatdariya binavkirî winda kir. Di nav wan de Misir, Tûnis, Bulgaristan, Qibris, Bosna-Hersek û Lubnan hebûn. <ref>Shaw, ''History of the Ottoman Empire'' 2:236.</ref>
Her ku Împaratoriya Osmanî gav bi gav di mezinahiya xwe de kêm bû, hindek 7–9{{Nbsp}}bi milyonan misilman ji herêmên wê yên berê yên li Kafkasya, [[Krîm (nîvgirav)|Kirim]], Balkan û giravên [[Deryaya Navîn]] koçî Anatolya û Trakyaya Rojhilat kirin . <ref name="Karpat2004">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=cL4Ua6gGyWUC|title=Studies on Turkish politics and society: selected articles and essays|last=Kemal H Karpat|date=2004|publisher=Brill|isbn=978-90-04-13322-8}}</ref> Piştî ku Împaratoriya Şerê Balkanê yê Yekem (1912–1913) winda kir, ji bilî Trakyaya Rojhilat (Tirkiyeya Ewropayê) hemû herêmên xwe yên [[Balkan|Balkanê]] winda kir. Ev bû sedem ku dora 400,000 misilman bi artêşên osmanî yên paşvekişandinê re reviyan (gelek kes ji [[kolera]] ku ji hêla leşkeran ve hatî anîn mirin), û bi qasî 400,000 ne-misilman ji axa hê di bin serweriya Osmanî de reviyan. <ref>{{Cite journal|title=Greek and Turkish refugees and deportees 1912–1924|url=http://tulp.leidenuniv.nl/content_docs/wap/ejz18.pdf|publisher=[[Universiteit Leiden]]|page=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20070716155929/http://tulp.leidenuniv.nl/content_docs/wap/ejz18.pdf|archive-date=16 July 2007|url-status=dead}}</ref> Justin McCarthy texmîn dike ku di dema 1821 heta 1922, 5,5{{Nbsp}}Bi milyonan misilman li başûrê rojhilatê Ewropayê mirin, bi dersînorkirina 5 kesan{{Nbsp}}mêlûn. <ref name="McCarthy1995">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1ZntAAAAMAAJ|title=Death and exile: the ethnic cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922|last=Justin McCarthy|date=1995|publisher=Darwin Press|isbn=978-0-87850-094-9}}</ref> <ref name="Carmichael2012">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ybORI4KWwdIC|title=Ethnic Cleansing in the Balkans: Nationalism and the Destruction of Tradition|last=Carmichael|first=Cathie|date=2012|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-47953-5|page=21|quote=During the period from 1821 to 1922 alone, Justin McCarthy estimates that the ethnic cleansing of Ottoman Muslims led to the death of several million individuals and the expulsion of a similar number.}}</ref> <ref name="Buturovic2010">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Kck_-B7MubIC|title=Islam in the Balkans: Oxford Bibliographies Online Research Guide|last=Buturovic|first=Amila|date=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-980381-1|page=9}}</ref>
=== Têkçûn û hilweşandin (1908-1922) ===
==== Tevgera Ciwanên Tirk ====
[[File:Declaration_of_the_1908_Revolution_in_Ottoman_Empire.png|thumb|Daxuyaniya Şoreşa Ciwanên Tirk ji aliyê serokên milletên Osmanî ve di sala 1908 de.]]
Têkçûn û hilweşîna Împaratoriya Osmanî (1908 {{mdash}} 1922) bi Serdema Destûra Bingehîn a Duyemîn re dest pê kir, kêliyek hêvî û sozê ku bi Şoreşa Tirkên Ciwan re ava bû. Destûra Bingehîn a Împaratoriya Osmanî vegerand û bi sîstema hilbijartinê ya du qonaxan ( qanûna hilbijartinê ) di bin meclîsa osmanî de siyaseta pirpartî anî. Destûra bingehîn bi azadkirina hemwelatiyên împaratoriyê re hêviyek peyda kir ku saziyên dewletê nûjen bikin, hêza xwe nû bikin û karibin xwe li hember hêzên derve biparêzin.
Endamên Tevgera Ciwanên Tirk ên ku berê xwe dabûn binê erdê, niha partiyên xwe ava kirin. <ref>{{Harvnb|Erickson|2013}}</ref> Di nav wan de " [[Îtihad û Tereqî|Terakkî]] " û " Partiya Azadî û Lihevkirinê " partiyên sereke bûn. Li aliyê din partiyên etnîkî ku di nav wan de Poale Zion, El-Fatat û tevgera neteweyî ya Ermeniyan di bin navê Federasyona Şoreşgerên Ermenî de hatibûn organîzekirin, hebûn. Awûstûrya-Macarîstanê ji şerê navxweyî sûd werdigire, di sala 1908-an de bi fermî [[Bosniya û Herzegovîna|Bosna û Herzegovina]] dagir kir. Serjimariya dawî ya Osmaniyan di sala 1914an de hatiye kirin. Tevî reformên leşkerî yên ku Artêşa Nûjen a Osmanî ji nû ve ava kirin, Împaratoriyê di Şerê [[Şerê Îtalyan û Tirkî yê 1911-1912|Îtalo-Tirkî de]] (1911) de herêmên xwe yên Afrîkaya Bakur û Dodecanese û di [[Şerên Balkanê|Şerên Balkanan]] (1912-1913) de hema hema hemû herêmên xwe yên Ewropayê winda kir. Împaratorî di salên berbi [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê]] Yekem de, di nav de Bûyera 31'ê Adarê û du derbeyên din ên 1912 û 1913'an de, bi aloziyên domdar re rû bi rû ma.
==== Şerê Cîhanê yê Yekem ====
[[File:M_113_5_amiral_Souchon_et_ses_officiers.jpg|thumb|Admiral Wilhelm Souchon, ku di 29ê Cotmeha 1914an de fermandariya Êrîşa Deryaya Reş kir û efserên wî bi unîformên deryayî yên Osmanî.]]
Beşdariya Osmanî ya di şer de bi êrîşa surprîz a hevbeş a Alman-Osmanî li ser peravên [[Deryaya Reş|Derya Reş]] a [[Împeratoriya Rûsî|Împaratoriya Rûsyayê]] di 29ê Cotmeha 1914an de dest pê kir. Piştî êrîşê, Împaratoriya Rûsyayê (2 Mijdar 1914) <ref name="oxfordreference-timeline">{{Cite book|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191737640.timeline.0001|title=Timeline: Ottoman Empire (c. 1285 - 1923)|date=2012|work=[[Oxford Reference]]|isbn=9780191737640}}</ref> û hevalbendên wê Fransa (5 Mijdar 1914) <ref name="oxfordreference-timeline" /> û [[Împeratoriya Brîtanî|Împaratoriya Brîtanyayê]] (5 Mijdar 1914) <ref name="oxfordreference-timeline" /> li dijî Împaratoriya Osmanî şer îlan kirin (di heman demê de di 5ê Mijdarê de 1914, hukûmeta Brîtanî statuya [[Xedîwiyeta Misirê|Xedivate ya Misir]] û Qibrisê, ku berî şer deverên dejure yên Osmanî bûn, wekî parêzvanên Brîtanî guhart .)
Osmaniyan di dema kampanyaya Galîpolî de (1915-1916) tengava [[Tengava Çanakkaleyê|Dardanelles]] bi serketî parast û di du salên pêşîn ên kampanyaya Mezopotamyayê de serketinên destpêkê li dijî hêzên Brîtanî bi dest xistin, wek Dorpêkirina Kutê (1915-1916); lê Serhildana Ereban (1916–1918) li Rojhilata Navîn li dijî Osmaniyan serî hilda. Lêbelê, di kampanyaya Kafkasyayê de, hêzên rûsî ji destpêkê ve, bi taybetî piştî şerê Sarikamişê (1914-1915) li ser destên xwe bûn. Hêzên rûsî ber bi bakurê rojhilatê [[Anatolya|Anatolyayê]] ve pêşve çûn û bajarên mezin li wir kontrol kirin heta ku ji Şerê Cîhanê yê Yekem vekişiyan bi Peymana Brest-Litovskê piştî Şoreşa Rûsyayê di sala 1917 de.
===== Peymana Sêvrê û Şerê Serxwebûnê yê Tirkan =====
[[File:Sultanvahideddin.jpg|rast|thumb|Siltanê dawîn ê Împaratoriya Osmanî [[Mehmed VI]], piştî hilweşandina sultanetiya Osmanî ji welêt derket, 17 Mijdar 1922]]
Împaratoriya Osmanî di her eniyê de têkçû, di 30ê Cotmeha 1918an de agirbesta Mudrosê îmze kir. Konstantînopolîs ji aliyê hêzên hevgirtî yên Îngiliz, Fransî, Îtalî û Yewnanî ve hatibû dagirkirin. Di Gulana 1919an de, Yewnanîstanê derdora Smyrna (niha Îzmîr) jî xist bin kontrola xwe .
Parçebûna Împaratoriya Osmanî di çarçoveya [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] ya sala 1920an de bi dawî bû. Ev peymana ku di Konferansa Londonê de hatibû amadekirin, hişt ku Siltan helwest û sernavê xwe biparêze. Ji ber hêzên dagirker statuya Anatolyayê pirsgirêk bû.
Di nav tevgera neteweyî ya Tirkiyeyê de muxalefetek neteweperest derket holê. Di [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê|Şerê Rizgariya Tirkiyê]] (1919–1923) de bi serokatiya [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]] (paşê paşnavê "Atatürk" lê hat kirin) bi ser ket. Di 1'ê Mijdara 1922'an de sultanet hate hilweşandin û sultanê dawî [[Mehmed VI]] (1918-1922 padîşah kir) di 17'ê Mijdara 1922 de welat terikand. [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] li şûna wê di 29ê Cotmeha 1923an de li paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] hat damezrandin. Xilafet di 3ê adara 1924an de hat rakirin <ref name="Ozoglu">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Cw5V1c1ej_cC&pg=PA8|title=From Caliphate to Secular State: Power Struggle in the Early Turkish Republic|last=Hakan Özoğlu|date=2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-37957-4|page=8}}</ref>
== Girêdanên derve ==
* [http://www.dilbilimi.net/osmanli_arastirmalari.htm Ottoman Resources in Internet]
| |||