Zimanê tirkî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Disambiguation links |
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
||
Rêz 33:
Nêzîkî 40 ji sedî ji hemû zimanên tirkî diaxivin bi tirkî diaxivin.<ref name="LanguagesOfTheWorld">Katzner, di [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkish_language&oldid=143024080 Gotara Wîkîpediya ya bi Îngilîzî '' Zimanê tirkî'', xwendin 9 Tîrmeh 2007 ]</ref> Taybetmendiyên taybet ên tirkî, wek ahenga dengdêran, hevgirtin û nebûna zayenda rêzimanî, di nav zimanên tirkî û altayî de li hev in.<ref name="LanguagesOfTheWorld "/> Di navbera Tirkîaxêv û zimanên din ên Tirkî de, di nav wan de [[Azerî]], [[Tirkmenî]], [[Qaşqayî]] û [[Gagaûzî]] [[hevfêmkirin]] heye.<ref name="Projeya Materyalên Ziman">{{Web ref|weşanger = [[UCLA]] Enstîtuya Navneteweyî, Navenda Zimanên Cîhanê|url = http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID =67&menu=004|sernav = Projeya Materyalên Ziman: Tirkî|Dîroka wergirtinê = 26'ê Nîsana 2007'an|dîrok = Sibat 2007|url a arşîvê = https://web.archive.org/web/20071011180149/http://lmp.ucla .edu/P rofile.aspx?menu=004&LangID=67|Dîroka arşîv = 11 kewçêr 2007}}, di [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkish_language&oldid=143024080 Gotara Wîkîpediya ya bi zimanê Îngilîzî de ''Turkish ziman'' ', xwendin 9 Tîrmeh 2007]</ref> Li aliyê din axaftvanên zimanên din ên Tirkî bêyî hînkirin û perwerdekirin nikarin Tirkî ''bixwînin'' ji ber ku ev ziman derbasî tîpên latînî bûye.
== Dîrok ==
[[Wêne:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|[[Tirkiya Kevin|Tirkiya Kevin]] bi [[nivîsara orkhon]] (derdora sedsala 7an). [[Kizîl]], [[Rûsya]]]]
Tirkî vedigere [[Tirkîya Kevin]]n. Nivîsên herî kevn ên Tirkî yên naskirî li [[Mongolya]] ya îroyîn tên dîtin, wek nivîsên Bugut ên bi [[alfabeya Sogdî]] di dema [[Gökturkar|Yekemîn Xanatîya Gökturk]] de, ku dîroka wan di nîvê duyemîn ê zayînê de ye. [[sedsala 6'an]] .<ref name="Bazin">{{Refeya rojnameyê |nivîskar = Bazin|nav = Louis|nav = Turcs et Sogdiens: Les Enseignements de L'Inscription de Bugut (Mongolie), Mélanges Linguistiques Offerts à Émile Benveniste|rojname = Collection Linguistique , weşana par la Société de Linguistique de Paris|hejmar = LXX|dîrok = 1975|rûpel = 37–45}}, di [https://ku.wikipedia.org/w/index .php?title=Turkish_language&oldid=143024080 Gotara Wîkîpediya bi zimanê Îngilîzî ''Zimanê Tirkî'', xwendin 9 Tîrmeh 2007]</ref><ref name="Alyilmaz">{{bookref|author=Cengiz Alyılmaz|editor=Matteo , C., Paola, R., Gianroberto, S.|title=Eran û Aneran. Lêkolîn pêşkêşî Boris Il'ic Marsak bi boneya 70/saliya rojbûna wî|kapitel=Li ser Nivîsarên Bugut û Kompleksa Tirbeyê|id={{ISBN|88-7543-105-1}}|url= http:// www.transoxiana.org/Eran/Articles/alyilmaz.html|format=PDF|Dîroka dakêşanê=2007-06-28|sal=2006|weşanger=Cafoscarina|weşanger=Venedya}}, li [https://ku. wikipedia .org/w/index.php?title=Turkish_language&oldid=143024080 Gotara Wîkîpediya bi zimanê Îngilîzî ''Zimanê Tirkî'', di 9ê tîrmeha 2007ê de hat xwendin.</ref> namûsa mîr [[Kul Tîgîn ]] û birayê wî Qeyser [[Bîlge Xan]] û di navbera salên 732 û 735'an de ye, bermayek din a girîng a pêşîn pêk tîne. Piştî ku ev abîdeyên ji 1889 heta 1893 li herêma Geliyê Orkhon li ser çemê [[Orchon]] li [[Mongolya]] ya îroyîn ji 1889 heta 1893 ji hêla arkeologên rûs ve hatin dîtin û kolandin, hate destnîşankirin ku zimanê nivîsan [[Kevn] bû. Tirkî]] bi [[Rûnên Orchon]] hatiye nivîsandin, ku ji ber wekheviya derve ya bi [[Zimanên Elmanî|Almanî]] [[rûnên]] re "rûneyên Tirkî" jî hatiye gotin.<ref name="Ishjatms"> Ishjatms, di [https://en. wikipedia.org/w/index.php?title=Turkish_language&oldid=143024080 Gotara ''Zimanê Tirkî'' ya Wîkîpediya bi zimanê Îngilîzî, 9 Tîrmeh 2007 hatiye xwendin]</ref>
Tirkiya kevnar di nav wan de Ogûzên Rojavayî jî di nav de bû çend şax. Di destpêka Serdema Navîn de (dora sedsalên 5-11-an), gelên tirk-axêv li Asyaya Navîn belav bûn ku ji Sîbîryayê heya Ewropa û Deryaya Navîn herêmek erdnîgarî ya berfireh dagirin. Bi taybetî jî Selçûkî ji sala 1071ê ve, dema ku piştî şerê Manzikertê li rojhilatê nîvgiravê desthilatdarî bi dest xistin, zimanê xwe yê ogûzî, yê rasterast yê tirkî yê îroyîn, belav kirin. Di sedsala 11. de bi belavbûna Îslamê re zimanê Tirkî bi alfabeya Erebî (Karaçanî) dest bi nivîsandinê kir. Di sedsala 11an de, zimanzanekî destpêkê, Kaşgarlı Mahmud ê Xanatiya Qerexaniyan, yekem ferhenga sereke ya zimanên Tirkî jî, Divânü Lügati't-Türk, weşand, ku di heman demê de nexşeya yekem a naskirî ya belavbûna erdnîgarî ya Tirkîaxêvan jî hebû.
==== Osmanî ====
Di sedsala 13. de Selçûqiyan Tirkî li Anatoliyê belav kirin. Mîmariya Anatoliyayê ya kevnar li wir di sedsala 13-an de dest pê kir, pêşgotina Osmanî (Tirkî ya ku di Împaratoriya Osmanî de pêşve çû). Tirkiya Osmanî li ser sê serdeman tê dabeşkirin: Proto-Osmanî (heta sedsala 15-an), Osmaniya Navîn (sedsala 16-17-an) û Osmanî ya nû (sedsala 18-19-an). Di osmanî de hejmareke mezin ji deynên erebî û farisî hebûn (vana herî zêde ji sedî 20ê ferhengê pêk dianîn). Piştî ku Qerexanî û Selçûqiyan, ku wekî pêşiyên çandî yên Osmaniyan têne hesibandin, di derdora sala 950an de misilmantî qebûl kirin, zimanên îdarî yên van dewletan berhevokek pir mezin a deynên ji erebî û farisî girtin. Edebiyata tirkî ya serdema Osmaniyan, bi taybetî dîwanên osmanî, bi giranî di bin bandora farisî de maye. Di nav tiştên din de tedbîrên ayeta farisî û hejmareke zêde ya deyndêr hatine tomarkirin. Di nava zêdetirî 600 salên ku Împaratoriya Osmanî hebû (nêzîkî 1299-1922), zimanê wê yê edebî û fermî ji tirkî, farisî û erebî tevlihev bû, ku ji tirkî ya rojane ya axaftinê gelek cûda bû, û wekî osmanî tê binavkirin. Reforma ziman û tirkî ya hemdem Weşandin Gelek caran tê dîtin ku Tirkiya nûjen ji aliyê yekem serokkomarê Tirkiyê Kemal Atatürk ve hatiye afirandin, ê ku alfabeya latînî destnîşan kir (bi vî awayî bikaranîna erebî jî qedexe kir) û reformên zimanî yên berfireh pêk anîn. Deynên erebî û farisî bi giranî bi hevwate, peyvên zaravayî an sentetîk hatin guhertin. Ji wê demê û vir ve reformên zimanî berdewam in û hîn jî peyvên nû bi berfirehî têne danîn.
Piştî ku Komara Tirkiyeyê ava bû û piştî reforma alfabeyê, di sala 1932an de di bin banê Mustafa Kemal Atatürk de Komîteya Zimanê Tirkî (Türk Dil Kurumu - TDK) bi armanca lêkolînên li ser zimanê tirkî hat avakirin. Yek ji erkên komîteyê destpêkirina reformeke zimanî bû, ji bo ku peyvên bi eslê xwe erebî û farisî bi tirkî biguherînin. Komîteyê bi qedexekirina bikaranîna peyvên deynkirî yên li şûna wan di çapemeniyê de, çend sed peyvên bi eslê xwe ne-tirkî ji zimên paqij kir. Piraniya peyvên ku ji aliyê TDK'ê ve ketine zimên, ji koka Tirkî hatine nûkirin, lê TDK'ê jî bijartiye ku peyvên kevnar ên Tirkî yên ku bi sedsalan nehatine bikaranîn vejîne. Ji ber vê guherîna zimanî ya ji nişka ve, mezin û ciwan li Tirkiyeyê di warê peyvan de ji hev cuda bûn. Dema ku nifşên beriya salên 1940-an ji dayik bûne meyldar in ku peyvên kevntir ên bi eslê xwe Erebî an Farisî bikar bînin, nifşên ciwan bêjeyên nû tercîh dikin. Bo nimûne, Atatürk bi xwe jî, di axaftina xwe ya mezin a sala 1927an de li meclîsê, şêwazeke axaftinê ya osmanî bi kar aniye ku îro wisa biyanî dixuye ku neçar maye ku du caran were wergerandin bo tirkîya nûjen: pêşî di sala 1963-an de, paşê di sala 1986-an de. Di niqaşa ziman de pîvanek siyasî jî heye, ji ber ku komên muhafezekar di çapemenî û axaftinên rojane de bêtir peyvên kevnar bikar tînin.
Di van dehsalên dawî de, TDK'ê berdewam kir ku peyvên nû yên tirkî ji bo îfadekirina têgeh û teknolojiyên nû dema ku dikevin zimên, bi piranî ji îngilîzî. Gelek ji van peyvan, nemaze peyvên teknolojiya agahdariyê, bi berfirehî hatine pejirandin, lê TDK carinan ji ber çêkirina peyvên ku dengê çêkirî û çêkirî têne rexne kirin. Hin peyvên berê yên nû hatine çêkirin, wek bölem (ku dê şûna fırka, "partiya siyasî" bigire), bi raya giştî re nehat pejirandin. Di şûna wê de, çar ji hêla deyndariya fransî parti ve hatî guhertin. Hin peyvên ku ji Tirkiya Kevin hatine vejandin, wateyên taybetî wergirtine: bo nimûne, betik (ku di eslê xwe de tê wateya "pirtûk") niha di zanistiya kompîturê de bi wateya tîpan tê bikaranîn.
Gelek peyvên ku ji aliyê TDK'ê ve hatine çêkirin bi hevpîşeyên xwe yên kevin re bi hev re dijîn. Ev bi gelemperî gava ku peyvek deynek wateyek nû digire ev dibe. Bo nimûne, peyva dert, ku ji peyva farisî dard (درد "êş") hatiye wergirtin, di tirkî de bi maneya "pirsgirêk" an "xemgîniyê" tê bikaranîn, lê peyva tirkî ya xwemalî "ağrı" ji bo êşa laş tê bikaranîn. Carinan wateya peyva deyn ji peyva tirkî ya xwemalî hinekî cudatir e û dibe sedema rewşek dişibihe hevjiyana di îngilîzî de di navbera peyvên elmanî û romanî de. Di nav peyvên kevin ên ku li şûna wan de cih girtine têgînên geometrî, kumpas, navên hin mehan û gelek nav û rengdêr hene.
== Mijarên têkildar ==
| |||