Guhartoya 12:55, 22 tebax 2021 biguhêre Balyozbot (gotûbêj \| beşdarî) Bot 600.675 guhartin B →‎top: --Şablon:Bikaranîna dîroka rms AWB Etîket: Betalkirina destî ← Cudahiya kevntir		Guhartoya 16:48, 26 çiriya paşîn 2021 biguhêre betal bike Biyolojiyabikurdi (gotûbêj \| beşdarî) 2949 guhartin BKurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina dîtbarî Cudahiya nûtir →
Rêz 2: '''Demarekoendama xweyî''', '''DKX''' (bi îngilîzî:''autonomic nervous system (ANS)'') Xebatên [[lûsemasûlke]] û [[dilemasûlke]] bi awayek xwenewîstî ye, ango ne li gor biryar û xwestina mirov, lê bi awayek xweser e<ref name="Mader,Biology">Mader, S. (2009). Mader, Biology 10e (10th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref>. Beşa [[Koendama demarê\|demarekoendamê]] ya xebatên masûlkeyên xwenewîstî rêk dixe, wekî demarekoendama xweyî tê navkirin<ref name="Campbell" />. Demarekoendama xweyî (DKX) rewşa asayî ya laş rêk dixe. Li gel kontrola çalakiya dilemasûlke û lûsemasûlkeyan, DKX bandor li ser endamên [[Koendama herisê ya mirovan\|koendama herisê]], [[koendama dilelûleyê]], [[koendama henaseyê]], [[koendama mîzê]], [[Hormon\|koendema hormonan]] jî dike. Kontrola DKX ya li ser van koendaman bi şeweyê xwenewîstî rû dide<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref>. Beşa livînê ya li demarekoendama çêwe (DKÇ), demarexaneyên derketî lixwe digire. Hin ji van demarexaneyan, ragihandinan diguhêzînin ~~boy~~bo [[Peykeremasûlke\|masûlkeyên peykerê]]. Hin ji demarexaneyên derketî yên beşa livînê jî, ji ~~boy~~bo masûlkeyên lûs û masûlkeyên [[Dilê mirov\|dil]] ragihandin diguhêzînin, çalakiya demarekoendama xweyî bi navbeynkariya van [[Demarexane\|demarexaneyan]] rû dide. == Erk û pêkhate == [[Wêne:The Autonomic Nervous System ku.jpg\|thumb\|Hin caran li dij hev kar bikin jî, bi gelemperî, bandora çalakiya beşa sîmpasawî û ya beşa parasîmpasawî tewawkerên hev in.]] DKX cihê çalakiya [[Refleks\|refleksên]] aloz ên bêhamdî ne. Refleksên DKX, di masûlkeyên xwenewîst de rû dide. Masûlkeyên [[Dilê mirov\|di]]<nowiki/>l û masûlkeyên lûse ji ber refleksê, ji nişka ve û bêhemdî girj dibin an jî xav dibin<ref name="Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.</ref>. Yek ji van refleksan, refleksa kontrola derketina destavê ye. Guhertina kurahî û leza hensadanê, rêkxistina çalakiya koendama herisê, guhertina rêjeya dillêdanê, guhertina firehiya [[Çavê mirov\|bîbîka çavan]] jî mînakin ji ~~boy~~bo refleksên demarekoendama xweyî. Refleksên DKX ji aliyê [[Qedê demax\|lakêşemoxê]] ve tê kontrolkirin. Em dikarin refleksa kêmkirina pestoya [[Xwîn\|xwînê]] wekî mînak nîşan bidin. Dema pestoya xwîna mîrov zêde dibe, wergirên li ser dîwarên [[Lûleya xwînê\|lûleyên xwînê]], rakişîna lûleyên xwînê wekî kartêkirek werdigire û bi navbeynkariya demarexaneyên hestê dişîne beşa kontrolkirina çalakiya dil a lakêşemoxê. Lakêşemox ji ~~boy~~bo rêkxistina dillêdanê, beşa perasîmpasawiyê çalak dike, rêjeya lêdana dil kêm dibe bi vî awayê pestoya xwînê jî dadikeve<ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref>. Demarên livîne (demarên derketî) yên demarakoendama xweyî ji demaxê dirêj dibin. Evan demaran ji [[qedê demax]] bigire heta beşa sêbendeyê [[Dirkepetik\|dirkepetikê]], gurze bi gurzê ji dirkepetikê derdikevin û belavê lûsemasûlke û [[Rijên\|rijênan]] dibin<ref name="Anatomy and physiology" />. Demarekoendama xweyî ji sê beşan pêk tê; beşa sîmpasawî, beşa parasîmpasavî û beşa enterî<ref name="Campbell" />. Her sê beşên DKX jî bi alîkariya du cure demarexaneyên derketî ji [[demarekoendama navendî]] (DKN) dirêjê endam û rijênan dibin. Laşê demarexaneya yekem li [[Demaxê mirov\|demax]] an jî li dirkepetikê ye û [[Tewere\|tewereyê]] wê dirêjê girêkê dibe. Ev demarexane wekî demarexaneya pêşgirêk (bi îngilîzî:''preganglionic neuron'') tê navkirin<ref name="Anatomy and physiology" />. Tewereyên van xaneyan maylînî ye. Madeya [[Gehînkeya kîmyayî\|demareguhêzer]] a xaneyên pêşgirêkê asetîlkolîn e<ref name="McGraw-Hill" />. Laşê demarexaneya duyem di nav girêkê de cih digire û bi tewereyê xaneya pêşgirikê ve girêdan ava dike, tewereyê wê jî ber bi lûsemasûlke, dilemasûlke an jî rijênan dirêj dibe. Ev xane wekî xaneya paşgirêk tê navkirin. Tewereyên van xaneyan nemaylînî ye. Demareguhêzera xaneyên paşgirêk ên beşa sîmpasawî norepînefrîn, ên başa parasîmpasavî jî asetîlkolîn e<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref>. Rêz 21: [[Demar\|Demarên]] ji hêla pişt û kêleka dirkepetikê dirêj dibin, çalakiya beşa sîmpaswî rêk dixin. Demarexaneyên ko laşê wan li [[Demarekoendama navendî\|DKN]] ye, tewereyên xwe ji zikeregê dirêjê girêkên li herdu aliyê dirkepetikê dikin, bi vî awayê ji hêla piştê heta beşa jorîn a kêlekê ya dirkepetikê, torek zincîra girêkên sîmpasawî çê dibe. Zincîra girêkan li herdû aliyên dirkepetikê ve dirêj dibin<ref name="visualizing-human-biology" />. Her zincîr ji 23 girêkan pêk tê. Sê ji van girêkan ji hêla stû dirêj dibin, 12 girêk ji hêla piştê, çar ji hela kêlekê û çar girêk jî ji hêla sêbendeyê<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,</ref>. Di di rewşa zorê (stres) de beşa sîmpasawî çalak e. Dema zorê da mirov, ango dema mirov li bin fîşarê dimîne, bi rewşek xeter ve rûbirû dimîne an jî hêrs dibe, laş du cure bertek nîşan dide. An xwe ji rewşa zorê dûr dixe, an jî li dij wê tê dikoşe. Ev berteka laş, wekî berteka “'''şer bike an jî bazde'''” tê navkirin (bi îngilîzî ''fight or flight response''). Bersîv çi şerkirin be, çi jî bazdan be, pêdivîya laş bi enerjiyê heye. Bi çalakbûna beşa sîmpasawî bi hin rêbazan, di demek kin de enerjiya pêwist tê bi destxistin. Wekî mînak, rijenê adrenal tê handerkirin ji ~~boy~~bo derdana hormona adreanalînê, dil hê leztir lê dide, di heman demê de [[kezeb]] glîkojenê hildiweşîne bo [[Glukoz\|glukozê]] û tewlê xwînê dike. Bi vî awayê xwîn hê pirtir xurek û oksîjen diguhêzina xaneyan<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" />. Ango Li dij gefa birîndarbûn an jî mirinê, ji bo parastina laş demarekoendama xweyî ~~başa~~beşa sîmpasawî çalak dike ~~ji boy parastina laş~~. Eger hatû tu rojek li çolê rastê hirçek hatî, gelo tu dizanî di laşê te de di heman demê de çi diqewime û tu bi kîjan rêzeçalakiyan bertek nîşan didî? Bîbika çavên te fire dibe, rijenên adrenalê te hormona adrenalîn der didin. Dilê te he leztir lê dide. Henasedana te zêde dibe û coga henasedana te fire dibe, lûleyên xwîna te fire dibin, ji ber çalakiya rijenên xwêdanê, tu xwêdan didi, bi vî awayê pileya germahiya laşê te tê rêkxistin. Glîkojena di [[Kezeb\|kezeba]] te de ambarkirî, tê hilweşandin ji ~~boy~~bo bi destxistina glukozê. Laşê te dibêje niha dem ne dema xwarin, vexwarin û derkirinê ye loma çalakiya koaendama herisê ya laşê te kêm dibe, [[Devê mirov\|dev]] û [[Gewriya mirov\|gewriya]] te zuha dibe, [[Mîzdank\|mîzdanaka]] te fire dibe. Di heman demê de tu baz didî û xwe ji hêla hirçê dûr dixî. Ev hemû tiştên li jor û berteka te di demek kin de çê dibin. Ji ~~boy~~bo van çalakiyan biryar ne ji aliyê [[Mejî (mejiyê mezin)\|mejiyê]] te lê ji aliyê beşa sîmpasawî ya demarekoendama xweyî ve tê dayin, tu bê hemdê xwe ji hirçê ditirsî û direvî. Çalakiya demarekoendama xweyî bi awayek xweser rû dide, lê bi gelemperî di bin bandora demarekoendama navendî de ye. Ango DKN demarekoendama xweyî hander dike. Mîsal; Gelo tu li çole rastê hirçê nehatayî, li dewsa wê, rastê cotek kewên gozel bihatayî wê bêşa sîmpasawî ya demarakoendama xweyî dîsa çalak biba? Gava tu rastê hirçê tê, çavên te dîmenê hirçê bi navbeynkariya wergiran digire û dişînê demaxê, li demaxê, beşa tûkila mejiyê vê dîmênê dide ber dîmenên ji bîrhatiyên te yên berê. Ji serpêhati, bîranîn û perwerdeya te, mejî biryar dide ko hirç ajalek hov e û tu di rewşek xeter de yî, divê tu demeldest ji vir dûr bikevî. Loma demarekoendama xweyî çalak dibe. Lê heke tu ne rastê hirçê lê rastê cotek kewên gozel werî, dîmenê kewan dîsa tê şandin bo tûkila mejiyê, lê îcar mejî biryar dide ko xeteriya van kewan ji ~~boy~~bo mirov tune, loma ev car demarekoendama xweyî çalak nabe. {\| class="wikitable" Rêz 41: \|Kezeb \|Bandor nake \|ji kezebê glukozê dider dide nav xwînê ~~de dide derdan~~ \|- \|Pişik Rêz 47: \|Borrîkehewayan fire dike \|- \|Mîzdank / ~~Rêya mîzê~~Mîzerê \|Guşerê xav dike \|Guşerê dişidîne Rêz 61: \|Lûleyên xwînê \|Li ser piraniya lûleyên xwînê de bandor nake \|Lûleyên xwînê yên endamên nav laş teng dike;, pestoya xwînê zêde dike \|- \|Rijenên lîkê û hêsir \|Hander dike;, derdana lîk û hêsir zêde dibe \|Rê li ber digire ; loma dev û çav zuha dibin \|- \|Çav (Bîbik) \|masûlkeyên giviştinê hander dike;, bîbik piçûk dibin \|Masûlkeyên firehkirinê hander dike;, bîbik mezin dibin \|- \|Rijênê adrenalê \|Bandor nake \|Xaneyên rijênê adrenalê hander dike ji ~~boy~~bo derdana epînefrîn û norepînefrîn \|- \|Rijenên xwedanê ~~yên pestê~~ \|Bandor nake \|Hander dike ji ~~boy~~bo derdana xwedanê \|} == Beşa parasîmpasawî == Gava beşa sîmpasavî çalak dibe, laş dikeve rewşa awarteyê. Lê divê ev rewş ne ji ~~boy~~bo demek dirêj be, an na [[xane]] û [[Şane (biyolojî)\|şaneyê]]<nowiki/>n laş bîlasebeb çalak dimînin û enerjî xerc dikin, loma dibe ko ziyan bigihîje şane û endamên laş. Beşa parasîmpasawî li gel demara vagus, hin [[Demar\|demarên]] din ên stû û demarên sêbendê lixwe digire<ref name="visualizing-human-biology">Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.</ref>. Tewereyên xaneyên pêşgirêk ên başa parasîmpasawî dirêj in. Girêkên parasîmpasawî ne li kêleka dirkepetikê, lê li nezîkê endaman an jî li ser endaman de cih digirin, loma tewereyên xaneyên paşgirêk jî kin in<ref name="Human biology15ed">Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref>. Beşa parasîmpasawî piştî çalakiya beşa sîmpasavî çalak dibe. Bi çalakiyên beşa parasîmpasawî ~~rewşa~~, laş ji rewşa awarte derdikeve, endam, şane û xaneyên laş çalakiyên xwe bi awayek asayî didomînin. Ango gava laş ji derve kartêkirên ji ~~boy~~bo hişyarî û alarmê nagire, beşa parasîmpasawî çalak e. Bi gelemperî, bandora beşa parasîmpasawî hêdikirina çalkiya laş e. Berteka beşa ~~sîmpasawî~~parasîmpasawî wekî berteka “'''aram be û biherisîne'''” (bi îngilîzî: ''rest and digest'') tê navkirin<ref name="OpenStax, Biology"> Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,</ref> . Ji ber ko êdî dawî li xeterî, tirs û kartêkirên bihêz hatiye, divê laş demildest vegere rewşa asayî. Bi çalakbûna beşa sîmpasawî; -Bîbikê çavan piçûk dibin. Rêz 93: -Firehiya [[Coga henaseyê\|coga henasedanê]] kêm dibe, hetanê şêweyê xwe ya asayî. -Koendama herisê dest bi çalakiyê dike, herwisa ~~rêjênên~~rijênên [[Enzîm\|enznîmên]] herisê çalak dibin. -[[Pankreas]], û [[Zeravdank\|zerevdank]] çalak dibe.

Demarekoendama xweyî: Cudahiya di navbera guhartoyan de