Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Ew mijaran dikarin werin bi yekkirin an gotar ne zelal e û mîna şerê naxweyî ya Sûriyeyê de wekî gotar dibînî. Ew gotar wekî ve berdin bi kerema xwe an jî ne xweş e. Etîket: Betalkirî Guhartina dîtbarî Edit Check (references) activated Edit Check (references) declined (other) Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
|||
Rêz 175:
=== Bersiva welatên cîran ===
Di destpêkê de dewletên cîran ên wek [[Tirkiye]] komên [[Îslamîzm|îslamîst]] ên tundrew organîze kirin û êrîşî herêmê kirin. Li ser vê yekê hemû deriyên alîkariyê yên li sînor hatin girtin. Dorpêç û ambargoyeke cidî li ser rojavayê Kurdistanê hate danîn. Rêvebiriya Başûrê Kurdistanê jî tevlî van ambargoyan bû: Deriyên sînor ên ji Başûrê Kurdistanê ber bi Rojavayê Kurdistanê ve diçûn, weke “Deriyê Selmalka”, hatin girtin û destûr nehate dayîn ku mirov derbasî rêveberiya xweser bibin û alîkariya mirovî bikin. Derî tenê ji penaberên ku ji Rojavayê reviyan û koçber bûne re hate vekirin.
=== Kanton ===
Di xala 8an a destûra sala 2014an de wiha hate gotin:
<blockquote>"Hemû kantonên herêmên xweser li ser prensîba xwerêveberiya xwecihî hatine damezrandin. Kanton dikarin nûnerên xwe bi awayekî azad hilbijêrin û mafên xwe bi dest bixin, bi qasî ku ev yek li dijî bendên peymanê nebe."<ref name=":2" /></blockquote>
Kanton piştre ji nû ve hatin birêxistinkirin û bûn herêmên bi navçe û komunên girêdayî wan. Di 22ê [[îlon]]a 2017ê de yekemîn hilbijartinên herêmî hatin kirin. Dû re hilbijartinên meclîsên Herêma Cizîrê, Firatê û Efrînê di Kanûna 2017an de hatin lidarxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |sernav=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |malper=web.archive.org |tarîx=2017-12-01 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171201032359/https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |roja-arşîvê=2017-12-01}}</ref> Di hilbijartinên ku ji aliyê Komisyona Bilind a Hilbijartinan a herêmê ve hatibûn organîzekirin de, 12 hezar û 421 berendam ji bo 3 hezar û 700 postên komînal ketin rikeberiyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-kurds/syrians-vote-in-kurdish-led-regions-of-north-idUSKCN1BX1PY?il=0 |sernav=Syrians vote in Kurdish-led regions of north {{!}} Reuters |malper=web.archive.org |tarîx=2017-09-23 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170923145216/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-kurds/syrians-vote-in-kurdish-led-regions-of-north-idUSKCN1BX1PY?il=0 |roja-arşîvê=2017-09-23}}</ref>
Piraniya herêma Efrînê di destpêka sala 2018an de ji aliyê hêzên ser bi Tirkiyê ve hatibû dagirkirin, û dabeşkirina wê ya îdarî ji Tell Rifatê berdewam kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/09/18/ypg-attacks-fsa-controlled-azaz-province |sernav=YPG attacks FSA-controlled Azaz province - Daily Sabah |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-20 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191020142227/https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/09/18/ypg-attacks-fsa-controlled-azaz-province |roja-arşîvê=2019-10-20}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/the-fate-of-tel-rifaat-hangs-in-the-balance |sernav=The Fate of Tel Rifaat Hangs in the Balance - The Washington Institute for Near East Policy |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-20 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |rewşa-urlyê=bot: unknown |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191020142226/https://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/the-fate-of-tel-rifaat-hangs-in-the-balance |roja-arşîvê=2019-10-20}}</ref>
Di 6ê îlona 2018ê de li bajarê Eyn Îsayê di civîna Meclîsa Sûriyeya Demokratîk de navekî nû ji bo herêmê hate qebûlkirin û wek Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê hat gihertin, ku herêmên Firat, Efrîn, Cezîrê û meclîsên sivîl ên xwecihî li herêmên Reqa, Minbic, Tebqa û Dêrezorê dihewîne. Di civînê de “Meclîsa Giştî ya Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê” ku ji 70 kesan pêk tê, hate avakirin.<ref name=":3" />
=== Lîsteya herêman (berê kanton) ===
Line 309 ⟶ 259:
Di Kanûna 2015ê de, di civîneke nûnerên herêmê de li Dêrikê, Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD) hate damezrandin, da ku ku nûnertiya siyasî ya Hêzên Sûriyeya Demokratîk bike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.kurdishinfo.com/derik-congress-decides-to-establish-democratic-syria-assembly |sernav=Dêrîk congress decides to establish Democratic Syria Assembly - Kurdish Info |malper=web.archive.org |tarîx=2016-09-19 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2016-09-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160919071745/http://www.kurdishinfo.com/derik-congress-decides-to-establish-democratic-syria-assembly |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hevserokên ku di damezrandina MSDê de ji bo rêbertiya wê hatin hilbijartin, [[Çalakvanî|çalakvana]] navdar a [[mafên mirovan]] [[Heysem Manna]] û endama Desteya Rêveber a TEV-DEMê [[Îlham Ehmed]] bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://syrianobserver.com/EN/News/30279/Haytham_Manna_Elected_Joint_Chairman_Syrian_Democratic_Council |sernav=SyrianObserver.com: Haytham Manna Elected Joint Chairman of Syrian Democratic Council |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-23 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2017-10-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171023192133/http://syrianobserver.com/EN/News/30279/Haytham_Manna_Elected_Joint_Chairman_Syrian_Democratic_Council |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://anfenglish.com/kurdistan/executive-board-of-democratic-syria-assembly-elected |sernav=ANF {{!}} Ajansa Nûçeyan a Firatê |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-20 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2015-12-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151220074139/http://anfenglish.com/kurdistan/executive-board-of-democratic-syria-assembly-elected |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> MSD Encumena Birêvebir destnîşan dike, ya ku bi aborî, çandinî, çavkaniyên xwezayî û karûbarên derve re mijûl dibe.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21628887-syrias-kurds-are-enjoying-more-autonomy-striking-out-their-own |sernav=Striking out on their own |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-11 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2017-10-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171011050215/https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21628887-syrias-kurds-are-enjoying-more-autonomy-striking-out-their-own |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hilbijartinên giştî ji bo salên 2014 û 2018an hatibûn plankirin,<ref name=":4"/> lê ji ber şer û pevçûnan hatin paşxistin.
=== Bajarên herêmiyê ===
[[Wêne:Rojava february2014.png|thumb|250px|Bajarên Rojavaya Kurdistanê]]Li Rojava Hesîçe, Reqa, Dêrezor, Heleb wîlayet in, yên din qeza û nehiye ne. Qamişlo qezaya Hesîçeyê ye, Qamişlo wekî navend û paytextê Kurdên Rojavayê Kurdistanê tê pejirandin. Li navenda Qamişlo nêzî 150.000 kes dijîn.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}} Li bajarên Sûriyê, li [[Heleb]], [[Hims]], [[Şam]]ê, [[Hama|Hema]], [[Dere|Dera]], [[Laziqiye]] û [[Tertus|Tertûs]] jî gelek taxên kurdan hene.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}}
Di nava bajarên Rojavaya Kurdistanê ji aliyê erdnîgarî ve Serêkaniyê, Efrîn, Kobanî, Qamişlo, Hesekê, Reqa, Dêrezor, Heleb, Minbic, Ezaz, Babê û Kaniya Dil ji bajarên mezin in. Bajarê Serêkaniyê, weke bajarekî pirr mezin a. Lê ji ber ku di nava sînorê Tirkiye û Sûrî de hatiye qatkirin û qatek li aliyê Tirkiyeyê ango Bakûrê Kurdistanê û qatek li aliyê Sûrî û ango Rojavayê Kurdistanê maye, êdî biçûk bûye. Lê ji aliyê erdnîgariyê ve weke bajarê mezin ê dîrokî ye. Di dema Mîtaniyan de, Serêkaniyê bi navê ´weşokanî´ herdu bi hevdu ve bûn û paytext bû. Weke bajarê mazin ê lê jiyan û şaristanî pêşketî bû. Di nava bajarê de, berî avakirina komara tirk û ya Sûrî, xeta trenê derbas dibû. Ew xeta trenê, piştre kirine weke sînor. Aliyê xeta trenê ê li aliyê Sûrî û ango li aliyê Rojavayê Kurdistanê li wî alî maye û aliyê li vî xeta trenê jî di nava sînorên Tirkiyeyê ango li Bakûrê Kurdistanê maye.
Bajarên Rojavayê Kurdistanê, ên weke Amûdê, Efrînê, Qamişlo, Serêkaniyê, Hesekê, Tirpesipiyê, Girê Sipî, Tilkoçer û hwd, çend ji wan bajarên mezin in ku nifûsên wan pir in. Tilkoçer, dikeve sînorê Îraqê de. Deriyê li Îraqê, yek jê ji Tilkoçerê vedibe.
== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}}
[[Wêne:TellHalaf,NE-palace1.jpg|thumb|Li Bakurê Sûriyê, ku beşek ji Heyva Berdar bû, gelek şûnwarên neolîtîk ên mîna Til Xelef hene.]]
Herêma rojavayê Kurdistanê beşek ji [[Hîlala Berhemdar]] e û şûnwarên arkeolojîk ên mîna [[Til Xelef]] dihewîne, ku digihêje heta [[Neolîtîk|serdema neolîtîk]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Tall-Halaf |sernav=Tall Ḥalaf {{!}} Neolithic, Ubaid & Tell {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en }}</ref> Di demên kevnare de ev herêm bi [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] ya li [[Geliyê Xabûr]] ve girêdayî bû û paşê kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Asûr]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.iaw.unibe.ch/forschung/vorderasiatische_archaeologie/tell_halaf_syrien/index_ger.html |sernav=Tell Halaf (Syrien) |malper=Institut für Archäologische Wissenschaften |tarîx=2017-11-20 |roja-gihiştinê=2024-12-13 }}</ref> Qeydên dawî yên împaratoriya Asûrî ji serdema navbera 604 BZ û 599 BZ ne û li bajarê asûrî Dûr-Katlimmu hatine dîtin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kühne |pêşnav=Hartmut |tarîx=2009-11-01 |sernav=Interaction of Aramaeans and Assyrians on the Lower Khabur |url=https://journals.openedition.org/syria/509?lang=en |kovar=Syria. Archéologie, art et histoire |ziman=en |hejmar=86 |rr=43–54 |doi=10.4000/syria.509 |issn=0039-7946 }}</ref> Paşê, herêm di bin serweriya împaratorî û xanedaniyên cuda de bû, di nav wan de [[Împeratoriya Hexamenişî|Hexemenî]], paşgirên [[Serdema helenîstî|Helenîstîk]] ên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]], [[Xanedaniya Artaksiad ya Ermenistanê]], [[Romaya kevnare]], [[Parsiya|Parsî]] (Parthia), [[Împeratoriya Sasanî|Sasaniyan]] û [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzansiyan]] û her weha xelîfeyên îslamî yên ereban.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/half/hd_half.htm |sernav=The Halaf Period (6500–5500 B.C.) {{!}} Essay {{!}} The Metropolitan Museum of Art {{!}} Heilbrunn Timeline of Art History |malper=The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en |paşnav=Art |pêşnav=Authors: Department of Ancient Near Eastern }}</ref>
[[Wêne:SchechHamad,RedHouse2.jpg|thumb|Bermahiyên dîrokî yên "Mala Sor" a cîhê Asûrî Dur-Katlimmu, ku bi kolandinê derketin holê (sedsala 6an a PZ)]]
Di van serdeman de komên etnîkî yên cuda li herêmê bi cih bûne û di encamê de nifûs hatine guhertin. Eşîrên ereb bi hezaran sal in li herêmê hene. Di bin [[Împeratoriya Seleukî|Împeratoriya Seleukiyan]] de (312–63 BZ), komên şervan ên ereb û belkî kurd weke [[Koloniya leşkerî|koloniyên leşkerî]] li herêmê hatine bicih kirin. Di destpêka [[sedsala 9an]] de, herêm ji hêla ereb, asûrî, kurd, eşîrên tirk û komên din ve tê niştecîh kirin. Eşîrên kurdan gelek caran wek kirêt xizmet dikirin û li cihên leşkerî li çiyayên bakurê Sûriyê bi cih bûbûn. Damezrênerê [[Xanedana Eyûbiyan]] [[Selahedînê Eyûbî]], ji malbateke kurd a herêmê hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Crusader States and Their Neighbours: A Military History, 1099-1187 |paşnav=Morton |pêşnav=Nicholas |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2020 |isbn=978-0-19-882454-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=5MnhDwAAQBAJ&dq=Ayyubid+Kurdish+tribes&pg=PA166 }}</ref>
Di bin desthilatdariya Selahedîn de koçberiya girseyî ya eşîrên tirkan pêk hat, ku bû sedema nakokiyên bi kurdan re û wêrankirina çend civakên kurdan. Di dema [[Împeratoriya Osmanî]] de ([[1516]]–[[1922]]) eşîrên mezin ên kurdîaxêv ji [[Anatolya]]yê hatin sirgûnkirin û li herêmê bi cih bûn. Di [[sedsala 18an]] de pênc eşîrên kurdan li herêmê hebûn.<ref name="Short1981">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds: A Contemporary Overview |paşnav=Short |pêşnav=Martin |weşanger=Routledge |tarîx=1981 |isbn=978-1-134-90766-3 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=JZ6JAgAAQBAJ }}</ref> Di destpêka [[sedsala 20an]] de li herêmê guhertinên demografîk ên girîng hatin dîtin. Di [[Nîjadkujiya ermeniyan|nijadkujiya ermenî]] û suryaniyan de ([[1914]]-[[1920]]) gelek ermenî û suryanî reviyan herêmê û bi giranî li herêma Cezîrê bi cih bûn.
Ji sala [[1926]]an û pê de, piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ya li dijî desthilatdarên tirk, koçberî zêdetir bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://assafir.com/Article/331189 |sernav=صقر ابو فخر: التراجع المسيحي في الشرق: مشهد تاريخي :: {{!}} جريدة السفير |malper=web.archive.org |tarîx=2014-11-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2014-11-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20141113055038/http://assafir.com/Article/331189 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://araborthodoxy.blogspot.ca/2013/12/as-safir-on-history-of-persecution-of.html |sernav=Notes on Arab Orthodoxy: As-Safir on the History of the Persecution o… |malper=archive.ph |tarîx=2014-11-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2014-11-13 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20141113034833/http://araborthodoxy.blogspot.ca/2013/12/as-safir-on-history-of-persecution-of.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Gelek kurdên ku bi sedsalan li Sûriyê dijiyan û kurdên bakur, yên ku xwe spartine Sûriyê, ji aliyê desthilatdarên fransî ve mafê [[Hemwelatî|hemwelatiyê]] wergirtin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Displacement and Dispossession in the Modern Middle East |paşnav=Chatty |pêşnav=Dawn |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2010-03-08 |isbn=978-1-139-48693-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 |sernav=Displacement and Dispossession in the Modern Middle East - Dawn Chatty - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063518/https://books.google.com/books?id=8OsgAwAAQBAJ&pg=PA230 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di [[salên 1920î]] de, derdora 20.000 kurdên bakur li parêzgeha Cizîra Sûriyê bi cih bûn: Di wê demê de nifûsa Cizîrê derdora 100.000 bû û di nav wan de nifûsa xiristiyan (suryanî, ermenî, asûrî) û ereban jî hebûn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=SxR8uwEACAAJ |sernav=The Refugee Problem: Report of a Survey - Sir John Hope Simpson, Royal Institute of International Affairs - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063519/https://books.google.com/books?id=SxR8uwEACAAJ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
=== Serxwebûna Sûriyê û desthilatdariya Partiya Bees ===
[[Wêne:Hafez al-Assad official portrait.jpg|thumb|Hikûmeta Bees a Sûriyê di bin serokatiya Hafiz Esed de (wêne di sala 1987an de) siyaseta erebkirinê û qedexekirina nasnameya kurdî li bakurê Sûriyê pêk anîbû.]]
Piştî serxwebûna Sûriyê, siyaseta neteweperestiya erebî û hewlên erebkirina bi darê zorê li herêmê belav bû, û di serî de gelê kurd hedef girt.<ref name=":0">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Northern Syria: Governance, Diversity and Conflicts |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Bloomsbury Publishing |tarîx=2019-08-08 |isbn=978-1-78831-598-2 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=9vWlDwAAQBAJ |paşnav2=Wilgenburg |pêşnav2=Wladimir van }}</ref><ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://www.hrw.org/reports/1996/Syria.htm |sernav=Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2017-03-12 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-03-12 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170312084700/https://www.hrw.org/reports/1996/Syria.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Herêm kêm razemenî û pêşkeftin wergirt, di heman demê de gelek mafên kurdan bi awayeke qanûnî hatin binpê kirin. Di warên wek xwedîkirina milk, ajotina otomobîlan û di warê kar û xebatan de kurd gelek kêmasî û zordarî didîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://books.google.com/books?id=6rcUCgAAQBAJ |sernav=Blood and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence - Aliza Marcus - Google Books |malper=web.archive.org |tarîx=2024-05-15 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2024-05-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240515063500/https://books.google.com/books?id=6rcUCgAAQBAJ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Piştî [[Derbeya leşkerî|derbeya]] [[Partiya Bees]] a di sala [[1963]]an de, zimanên ne-erebî li dibistanên fermî hatin qedexekirin û ev yek bandorê li perwerdeya hindikahiyên weke kurd, tirkmen û suryaniyan kir. Hin komên wek ermenî û çerkez karîbûn [[Dibistana taybet|dibistanên taybet]] ava bikin, lê dibistan û [[Perwerdeya bi zimanê kurdî|perwedehiya bi zimanê kurdî]] dihatin qedexekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/11/syria-kurdistan-self-governance-teach-kurdish-language.html |sernav=After 52-year ban, Syrian Kurds now taught Kurdish in schools |malper=archive.ph |tarîx=2016-11-11 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-11-11 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20161111055911/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/11/syria-kurdistan-self-governance-teach-kurdish-language.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref name="Abboud2015">{{Jêder-kitêb |sernav=Syria |paşnav=Abboud |pêşnav=Samer N. |weşanger=John Wiley & Sons |tarîx=2015-11-12 |isbn=978-0-7456-9801-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=BPbrCgAAQBAJ }}</ref><ref name=":1" /> Gelek [[nexweşxane]] yên herêmê ne xwedî bijareyên nûjen ên dermankirinê bûn, lewma nexweş neçar mabûn ku biçin herêmên din.<ref name="Abboud2015" />
Di [[salên 1960î]] û [[Salên 1970î|1970î]] de gelek navên erdnîgarî hatin erebîkirin. [[Neteweyên Yekbûyî]] ragihand ku hikûmeta Sûriyê siyaseta cudakariya etnîkî û çewsandina netewî li dijî kurdan dimeşîne. Yek ji tedbîrên giran hên li dijî kurdan serjimêra sala [[1962]]ê bû, ku di encamê de 120.000 kurd hemwelatiya xwe winda kirin û bêwelat bûn.<ref name=":1" /> Di sala [[2010]]ê de, [[Çavdêriya Mafên Mirovan (rêxistin)|Human Rights Watch]] hejmara kurdên bêdewlet 300.000 texmîn kiribû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.hrw.org/world-report-2010 |sernav=World Report World Report 2010 {{!}} Human Rights Watch |malper=web.archive.org |tarîx=2017-11-22 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-11-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171122204734/https://www.hrw.org/world-report-2010 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala [[1973]]ê de hikûmeta Sûriyê 750 kîlometre çargoşe erdên çandiniyê li herêma Hesekê desteser kir û radestî malbatên ereb kir. Ev tedbîr beşek ji destpêşxeriya "[[Kembera Erebî]]" bû, ku armanca wê guhertina pêkhateya [[Gelhenasî|demografî]] ya herêmê bû.
[[Wêne:Newroz Girê Tertebê 1997.jpg|thumb|Di sala 1997an de li Girê Tertebê ya girêdayî Qamişloyê kurd tevî qedexeyan Newrozê pîroz dikin.]]
Bertekên [[partiyên kurdî]] li hember siyasetên rejîma Bees cuda bûn: hinekan li ber xwe dan, hinekan jî hewl dan guhertinên di nava sîstemê de pêk bînin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Arab Revolts: Dispatches on Militant Democracy in the Middle East |paşnav=McMurray |pêşnav=David |weşanger=Indiana University Press |tarîx=2013-02-22 |isbn=978-0-253-00968-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=RQIXtU-EYN4C |paşnav2=Ufheil-Somers |pêşnav2=Amanda }}</ref> Partiyên ku hindikahiyên etnîkî an dînî temsîl dikirin, destûrê nestandin ku beşdarî hilbijartinan bibin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://joshualandis.com/blog/the-assyrians-of-syria-history-and-prospets-by-mardean-isaac/ |sernav="The Assyrians of Syria: History and Prospets" by Mardean Isaac |malper=Syria Comment |tarîx=2015-12-21 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |paşnav=Joshua }}</ref> Lê carinan siyasetmedarên wan wekî endamên serbixwe dihatin pejirandin.<ref name=":0" /> Bi vî havî siyasetmedarên kurd di hilbijartinên 1990î de hin kursî bi dest xistin. Piştî mirina Hafiz El-Esed û bijartina kurê wî Beşar Esed, hejmara karbidestên kurd zêde bû, lê herêmên kurdî hê jî dihatin îxmal kirin.
Nasnameya kurdî ji aliyê hikûmeta Beesê ve bi awayekî fermî dihat tepisandin, lê Sûriyê di [[salên 1980î]] de destûr da [[Partiya Karkerên Kurdistanê|PKKê]] ku li herêmê kampên perwerdeyê ava bike. PKKê bi taybetî bandor li Kurdên li herêma Efrîn û Kobanî kir û nasnameya kurdayetiyê pêş xist, lê li herêma Hesekê kêm ma, ji ber ku partiyên din ên kurdî li wir xwedî bandorek zêdetir bûn. Gelek kurdên Sûriyê sempatî bi PKKê re kirin û beşdarî serhildana wê ya li Tirkiyê bûn. Nêzîkbûna di navbera Sûriye û Tirkiyê de bû sedema derxistina PKK ji Sûriyê di sala [[1998]]an de, lê komê hebûna xwe ya veşartî domand.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |sernav=Is the PKK worried by the YPG's growing popularity? |malper=web.archive.org |tarîx=2019-11-08 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2019-11-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191108183057/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
Di sala 2002 de, PKK û hevalbendên wê [[Koma Civakên Kurdistanê|Koma Civakên Kurdistanê (KCK)]] ava kirin, ku fikrên Ocalan li gelek welatên [[Rojhilata Navîn]], di nav wan de Sûrî jî, bi cih anîn. Di sala [[2003]]ê de, Partiya Yekîtiya Demokratîk (PYD) hat damezrandin û yekîneya wê ya paramîlîter bi navê Yekîneyên Parastina Gel (YPG) hat avakirin, lê yekîne ne çalak bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.vice.com/read/meet-the-ypg |sernav=Meet the YPG, the Kurdish Militia That Doesn't Want Help from Anyone {{!}} VICE {{!}} United States |malper=web.archive.org |tarîx=2016-04-13 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-04-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160413210952/http://www.vice.com/read/meet-the-ypg |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
=== Xweseriya defakto û şerê li dijî DAIŞê ===
[[Wêne:Demonstration in Qamishli against the Syrian government.jpg|thumb|250x250px|Kurd, suryanî û ereb li Qamîşlo, 6 Çile 2012, li dijî hikûmeta sûrî xwepêşandanê dikin.]]
Di sala 2011an de li Sûriyê serhildaneke gel dest pê kir û bû sedema reformên bilez ên hikûmetê. Serokê Beşar Esed mafê welatîbûnê da nêzîkî 220,000 welatiyên Kurd. Lê bi zêdebûna şerê navxweyî, [[Opozîsyona Sûriyê|opozisyona Sûriyê]] çend herêm kontrol kirin. Di nîvê sala 2012ê de, hukûmetê leşkerên xwe ji sê deverên ku piranî Kurd lê dijîn vekişand û kontrola xwe ji mîlîsên herêmî re hişt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/15/koerden-zijn-al-vele-malen-verraden-a3976826 |sernav=Koerden zitten van alle kanten klem - NRC |malper=web.archive.org |tarîx=2020-07-19 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2020-07-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200719162629/https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/15/koerden-zijn-al-vele-malen-verraden-a3976826 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev yek weke hewldaneke rejîma Esed hat dîtin, ku gelê Kurd ji serhildanê dûr bixe. Di encamê de, partiyên kurdî yên heyî PYD û [[Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûriyê|Encûmena Niştimanî ya Kurdî li Sûrîiyê]] li hev kirin û Komîsyona Bilind a Kurd (KBK) ava kirin.
{{multiple image|align=right|direction=vertical|header=Nexşeya xaka herêmê bi demê re|width=180|image1=Rojava february 2014.png|alt1=|image2=|alt2=|image3=|alt3=|image4=Rojava April 2018.png|alt4=|image5=|alt5=|footer=Nexşeya guhertina axa ku ji hêla herêmê ve hate kontrolkirin, di Sibata 2014 û nîsana 2018 de.}}
Yekîneyên Parastina Gel (YPG) ji bo parastina herêmên kurdî ji nû ve hate avakirin û wan di sala 2012ê de bajarên wekî Kobanî, Amûdê û Efrînê xistin bin kontrola xwe. Di demeke kurt de deverên Dêrik, Serê Kaniyê û hinek deverên Hesekê û Qamişlo jî ketin nav.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |sernav=Rudaw in English....The Happening: Latest News and Multimedia about Kurdistan, Iraq and the World - Armed Kurds Surround Syrian Security Forces in Qamishli |malper=web.archive.org |tarîx=2012-07-24 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2012-07-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120724224808/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |sernav=Rudaw.net - English - Girke Lege Becomes Sixth Kurdish City Liberated in Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2012-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2012-11-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20121129100410/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di vê demê de YPG û yekîneya wê ya jinan [[Yekîneyên Parastina Jinê|YPJ]] li dijî Artêşa Azad a Sûriyê û çekdarên îslamîst yên weke [[Eniya El-Nusra]] şer kirin. Di sala [[2013]]ê de, PYDê destûrek ji bo "herêma xweser a kurdên Sûriyê" derxist ku ji aliyê opozîsyona Sûriyê ve bi tundî hatibû rexnekirin.
Di Çileya 2014ê de sê herêman xweseriya xwe weke kanton îlan kirin: Efrîn, Cezîre û Firat.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.jstor.org/stable/48602938 |sernav=PEACEBUILDING IN A CONFLICT SETTING on JSTOR |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210009/https://www.jstor.org/stable/48602938 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Destûra Bingehîn a demkî hate derxistin lê wekî neqanûnî û otorîter hatibû red kirin. Piştre destûr hate guherandin. Di payîza sala 2014an de YPGê bi piştevaniya komên leşkerî yên herêmî û dilxwazên navdewletî di dema dorpêçkirina Kobanî de DAIŞê têk bir. Ev yek bû sedem ku di navbera YPG û DYAyê de hevkariyek çêbibe û ev yek jî bû sedema nîgeraniya Tirkiyê, ji ber ku Tirkiye naxwaze kurd rêveberiyên xweser bidest bixin.
[[Wêne:Syrian civil war 01 12 2015.png|thumb|Rewşa leşkerî ya di Kanûna 2015an de: HSDê rêxistina DAIŞê ji Bakurê Sûriyeyê derxist.]]
Di [[Kanûna paşîn|Kanûna]] [[2015]]ê de [[Meclîsa Sûriyeya Demokratîk|Meclîsa Sûriyeya Demokratîk (MSD)]] hate avakirin û di sala [[2016]]ê de “Federaliya Demokratîk a Rojava – Bakurê Sûriyê” hate îlankirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/general-news-882b101de1024e63bd9525bb32c708e3 |sernav=Syria's Kurds declare de-facto federal region in north |malper=AP News |tarîx=2016-03-17 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |ziman=en }}</ref> Ev daxuyanî hem ji aliyê hikûmeta Sûriyê û hem jî ji aliyê [[Hevpeymaniya Niştimanî ya Opozîsyona Sûriyê]] ve rastî nerazîbûnê hat.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/news/2016/03/syria-civil-war-kurds-declare-federal-system-north-160317111902534.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-13 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2019-09-27 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190927162505/https://www.aljazeera.com/news/2016/03/syria-civil-war-kurds-declare-federal-system-north-160317111902534.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di adara 2016ê de destûreke nû hat amadekirin, ku dê avahiyeke siyasî ya berfirehtir biafirîne, ji bo yekkirina herêmên bi dest xistî û temsîlkirina hemû komên etnîkî yên li herêmê.<ref>{{Jêder-malper |url=http://aranews.net/2016/07/syrian-kurds-declare-qamishli-capital-new-federal-system/ |sernav=Syrian Kurds declare Qamishli as capital for the new federal system - ARA News |malper=web.archive.org |tarîx=2016-07-08 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2016-07-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160708143406/http://aranews.net/2016/07/syrian-kurds-declare-qamishli-capital-new-federal-system/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/north-syria-rojava-kurdish-federation-constitution.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-13 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210912/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/north-syria-rojava-kurdish-federation-constitution.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di Kanûna [[2016]]ê de makezagonek nû hate qebûlkirin, ku navê herêmê kir “Federaliya Demokratîk a Bakurê Sûriyeyê”. Navê “Rojava” ji magezakonê hate derxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-constitution-idUSKBN14H0X3?il=0 |sernav=Syrian Kurds, allies set to approve new government blueprint {{!}} Reuters |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-05 |roja-gihiştinê=2024-12-13 |roja-arşîvê=2017-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170805015106/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-constitution-idUSKBN14H0X3?il=0 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
=== Operasyona leşkerî û dagirkeriya dewleta tirk ===
Ji sala 2012ê ve Tirkiye bi fikar li hebûna YPGê ya li sînorê xwe yê başûr dinêre, ji ber ku ew wê bi nêzîkbûna PKKê tohmetbar dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2019/10/16/world/europe/Turkey-Kurds-Erdogan.html |sernav=The World Condemns Erdogan’s War on Kurds. But Turkey Applauds. - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-30 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221130095924/https://www.nytimes.com/2019/10/16/world/europe/Turkey-Kurds-Erdogan.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Dema YPGê li dijî DAIŞê bi DYAyê re hevkarî kir, fikarên Tirkiyeyê hebûn. Di dema dorpêçkirina Kobanî de, Tirkiyê alîkariya YPGê red kir. Ev yek bû sedema nerazîbûn aloziyên mezin ên kurdan û [[Pêvajoya aştiyê|pêvajoya aştiyê ya di sala 2015an de]] bi dawî hat. Di medyaya Tirkiyê de antî-propagandayeke mezin hat kirin û heman tohmetên li dijî PYDê hatin dubarekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/07/24/interpol-removes-top-pkk-affiliated-figure-from-its-red-notice-list |sernav=Interpol removes top PKK-affiliated figure from its red notice list {{!}} Daily Sabah |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210917/https://www.dailysabah.com/war-on-terror/2019/07/24/interpol-removes-top-pkk-affiliated-figure-from-its-red-notice-list |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev yek ji bo dagirkirina herêmên kurdî yên Bakurê Sûriyê weke hincetek hat bikaranîn. Wek encam, Tirkiyê di sala 2016ê de “[[Operasyona Mertalê Firatê]]” da destpêkirin ji bo rêgirtina li girêdana Efrînê bi herêmên din ên Rojava re. HSDê piştre beşek ji herêmê radestî hikûmeta Sûriyê kir weke tamponek li dijî Tirkiyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.yeniasir.com.tr/gundem/2016/08/31/tsk-32-koy-terorist-unsurlardan-temizlendi |sernav=TSK: 32 Köy Terörist Unsurlardan Temizlendi - Gündem Haberleri |malper=web.archive.org |tarîx=2019-03-28 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-03-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190328043026/https://www.yeniasir.com.tr/gundem/2016/08/31/tsk-32-koy-terorist-unsurlardan-temizlendi |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.almasdarnews.com/article/breaking-kurdish-led-sdf-handover-huge-section-territory-saa/ |sernav=BREAKING: Kurdish-led SDF to handover huge section of territory to SAA |malper=web.archive.org |tarîx=2019-02-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-02-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190203004230/https://www.almasdarnews.com/article/breaking-kurdish-led-sdf-handover-huge-section-territory-saa/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>
Di sala [[2018]]ê de “[[Operasyona Çiqlê Zeytûnê]]” hate dest pê kirin û di wê operasyonê de Tirkiyê Efrînê dagir kir û zêdetirî 100 hezar sivîl koçber kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.france24.com/en/20180120-terrified-children-empty-streets-syrias-afrin-turkey-attacks |sernav=Terrified children, empty streets in Syria's Afrin as Turkey attacks - France 24 |malper=web.archive.org |tarîx=2022-11-03 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2022-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221103210918/https://www.france24.com/en/20180120-terrified-children-empty-streets-syrias-afrin-turkey-attacks |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala [[2019]]ê de “[[Operasyona Kaniya Aştiyê]]” hate destpêkirin, piştî ku hêzên DYAyê bi fermana Donald Trump ji herêmê vekişiyan, û wek encam Tirkiyê bajarên sînorî yên wek Ras al-Ayn û Tell Abyad bi dest xist.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-launches-military-operation-in-northern-syria-erdogan |sernav=Turkey unleashes airstrikes against Kurds in north-east Syria {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-15 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191015081703/https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-launches-military-operation-in-northern-syria-erdogan |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev vekişandina hêzên DYAyê di qada navneteweyî de bi tundî hate rexnekirin û weke xiyaneta li Kurdan hate binavkirin. Civaka navneteweyî ev êrîş şermezar kir, û binpêkirinên mafên mirovan ji aliyê leşkerên Tirk ve jî hatin protesto kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://news.sky.com/story/us-betrayal-of-kurds-destroys-the-wests-credibility-for-years-to-come-11835611 |sernav=US betrayal of Kurds destroys the West's credibility for years to come {{!}} World News {{!}} Sky News |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-22 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-10-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191022080228/https://news.sky.com/story/us-betrayal-of-kurds-destroys-the-wests-credibility-for-years-to-come-11835611 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/news/2019/10/trump-syria-move-delivers-blow-credibility-worldwide-191008232132422.html |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-12-14 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-arşîvê=2020-08-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200804150305/https://www.aljazeera.com/news/2019/10/trump-syria-move-delivers-blow-credibility-worldwide-191008232132422.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
Êrîşan naskirina [[cîhan]]î û rewabûna rêveberiya xweser a kurd li Sûriyê zêde kir. Di heman demê de, ev bûyer bûn sedema alozî di navbera PKK û PYDê de.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |sernav=Is the PKK worried by the YPG's growing popularity? |malper=web.archive.org |tarîx=2019-11-08 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-11-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191108183057/https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/11/turkey-syria-pkk-worried-by-growing-popularity-of-ypg-kurds.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> PYD dixwaze otonomiya herêmê biparêze, hevalbendiya Amerîkayê bidomîne û Tirkiyê weke muxatab qebûl dike ji bo lihevhatineke aştiyane.
=== Hilweşîna rejîma Esed ===
[[Wêne:Northwestern Syria offensive (2024).jpg|thumb|Di dema êrîşên hêzên muxalefetê de guherînên jeopolîtîk: Hêzên HTŞê û hevalbendên wê kesk (digel herêmên bakur ên dagirkirî) û HSD ya rêveberiya xweser bi zer.]]
Di dema êrîşên hêzên [[Heyeta Tehrîr Şam|HTŞê]] yên mijdara 2024an de, ku rêjîma Esed hilweşand,<ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/article/syria-bashar-assad-war-1468a97ff95bb782f5933856d99c9a8d |sernav=The fall of Bashar Assad after 13 years of war in Syria brings to an end a decades-long dynasty |malper=AP News |tarîx=2024-12-08 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |ziman=en }}</ref> HSDê bajarê Dêrezorê li başûrê rojhilat xiste bin kontrola xwe<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/us-backed-syrian-kurds-seize-eastern-city-deir-el-zor-sources-say-2024-12-06/ |sernav=US-backed Syrian Kurds seize eastern city of Deir el-Zor, sources say |malper=reuters.com |paşnav=Qereman |pêşnav=Orhan }}</ref> û ji herêma Minbicê li rojavayê Feratê vekişiya<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.reuters.com/world/middle-east/rebels-take-north-syria-town-us-backed-group-turkish-source-says-2024-12-09/ |sernav=Rebels take Syrian city from U.S.-backed group after U.S.-Turkey deal, source says |malper=reuters.com |paşnav=Toksabay |pêşnav=Ece |paşnav2=Spicer |pêşnav2=Jonathan }}</ref>. HSDê paşê ji Dêrezorê jî vekişiyan û bajar ji aliyê hêzên HTŞê ve bi lez hat dagirkirin.
Di 12ê [[Kanûna paşîn|Kanûna]] [[2024]]ê de, rêveberiya xweser ragihand ku ew ala şoreşa Sûriyê wek ala xwe ya fermî qebûl kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.barrons.com/news/kurdish-administration-says-adopts-syria-s-independence-flag-371f475e |sernav=Kurdish Administration Says Adopts Syria's Independence Flag |malper=www.barrons.com |roja-gihiştinê=2024-12-14 |ziman=en-US |paşnav=Presse |pêşnav=AFP-Agence France }}</ref>
== Siyaset ==
Sîstema siyasî ya herêmê xwe dispêre "Metna Peymana Civakî", ku di 9ê Çileya 2014ê de hat erêkirin.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://www.peaceinkurdistancampaign.com/charter-of-the-social-contract/ |sernav=Charter of the Social Contract – Peace in Kurdistan |malper=web.archive.org |tarîx=2021-01-31 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2021-01-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210131222916/https://www.peaceinkurdistancampaign.com/charter-of-the-social-contract/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ew mafên bingehîn ên niştecîhan garantî dike, nemaze wekheviya zayendî, azadiya dînî û mafên milkiyetê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/english/opinion/29012015 |sernav=A Very Different Ideology in the Middle East |malper=rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-14 }}</ref> Sîstema hikûmetê demokrasiya rasterast hewl dide. Dîplomatê berê [[Carne Ross]] di sala 2015ê de ragihand ku rêxistina herêmê bêyî [[Hiyerarşî|hiyerarşiya]] navendî an serokek yekane dimeşe, û li şûna wê ji gelek komên cuda yên ku hevgirtî ne pêk tê. Lêbelê, raporek Chatham House ya 2016an diyar kir ku hêz bi giranî di destê Partiya Yekîtiya Demokrat (PYD) de ye, û li herêmê civak û siyaset bi îdeolojiya konfederalîzma demokratîk ya Abdullah Öcalan ava bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.voanews.com/a/writings-of-obscure-american-leftist-drive-kurdish-forces-to-syria/3678233.html |sernav=Writings of Obscure American Leftist Drive Kurdish Forces in Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2017-01-17 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-01-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170117131225/http://www.voanews.com/a/writings-of-obscure-american-leftist-drive-kurdish-forces-to-syria/3678233.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
Ji bilî partiyên [[TEV-DEM]] û [[KNC]], komên din ên siyasî jî hene, wek [[Partiya Demokratîk a Suryaniyan]], ku bi awayekî aktîf di rêveberiyê de cih digirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://buyerpress.com/?p=56143/ |sernav=“المحافظين الديمقراطي” حزبٌ جديد يُعلن عن نفسه في قامشلو {{!}} الخبر…..بكل شفافية |malper=web.archive.org |tarîx=2019-09-25 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-09-25 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190925081232/http://buyerpress.com/?p=56143/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |sernav=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |malper=web.archive.org |tarîx=2017-12-01 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2017-12-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171201032359/http://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Siyaseta herêmê wek azadîxwaz û pirneteweyî tê binavkirin, lê di heman demê de di bin bandora pêkhateyên cuda yên etnîk, mezhebî û [[Baviksalarî|baviksalar]] de ye. Li herêmê siyaseta [[Hevserokatî|hevserokatiyê]] tê meşandin, lewma her ofîs bi nûnertiya jin a wekhev re jî tê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |sernav=A Dream of Secular Utopia in ISIS’ Backyard - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-04 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2015-12-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151204025745/https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Hewldanên ji bo wekheviya siyasî ji bo hemû komên etnîk û dînî hene û lewma kurd, ereb û suryanî jî di nav rêveberiyê de ne. Ev polîtîka dikare bi sîstema mezhebî ya li Lubnanê re bê muqayesekirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.syriahr.com/en/2015/05/ypg-backed-by-al-khabour-guards-forces-al-sanadid-army-and-the-syriac-military-council-expels-is-out-of-more-than-230-towns-villages-and-farmlands/ |sernav=YPG, backed by al- Khabour Guards Forces, al- Sanadid army and the Syriac Military Council, expels IS out of more than 230 towns, villages and farmlands {{!}} Syrian Observatory For Human Rights |malper=web.archive.org |tarîx=2015-05-29 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2015-05-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150529003959/http://www.syriahr.com/en/2015/05/ypg-backed-by-al-khabour-guards-forces-al-sanadid-army-and-the-syriac-military-council-expels-is-out-of-more-than-230-towns-villages-and-farmlands/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.opendemocracy.net/rahila-gupta/rojava-s-commitment-to-jineoloj-science-of-women |sernav=Rojava’s commitment to Jineolojî: the science of women {{!}} openDemocracy |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-22 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2018-09-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180922025049/https://www.opendemocracy.net/rahila-gupta/rojava-s-commitment-to-jineoloj-science-of-women |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
Qamişlo di destpêkê de paytexta defakto ya rêveberiyê bû, lê piştre Ayn Îsa wek paytexta nû hate îlan kirin.<ref name=":3">{{Jêder-malper |url=https://www.kurdistan24.net/en/news/c9e03dab-6265-4a9a-91ee-ea8d2a93c657 |sernav=New administration formed for northeastern Syria |malper=web.archive.org |tarîx=2019-09-09 |roja-gihiştinê=2024-12-14 |roja-arşîvê=2019-09-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190909163756/https://www.kurdistan24.net/en/news/c9e03dab-6265-4a9a-91ee-ea8d2a93c657 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
== Gelhenasî ==
Line 350 ⟶ 362:
Rêveberiya siyasî ya herêmê bi biryar [[Laîsîzm|laîk]] e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |sernav=A Dream of Secular Utopia in ISIS’ Backyard - The New York Times |malper=web.archive.org |tarîx=2015-12-04 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |roja-arşîvê=2015-12-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151204025745/https://www.nytimes.com/2015/11/29/magazine/a-dream-of-utopia-in-hell.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
==
{{Gotara bingehîn|Hêzên Sûriya Demokratîk}}
{{Gotara bingehîn|Asayîş}}
Line 424 ⟶ 426:
Armanceke din a sereke ya Tirkiyê pêşîlêgirtina otonomiya kurdî ye, ku dikare bibe modelek ji bo herêmên kurdî yên li welatê wan. Tirkiye pêşketina rêveberiya xweser wek toveke potansiyel a daxwazên cudaxwaziyê di nava gelê xwe yê kurd de dibîne. Ev yek dibe sedema siyaseteke derve ya êrîşkar, ku armanca wê îzolekirina hêzên kurdî li Sûriyê ye. JI bo ku bigihêje vê encamê, alikarî dide hêzên îslamîst, da ku êrîşî herêmên rêveberiyê bikin, an jî êrîşên hewayî pêk tîne ji bo wêrankirina binesaziya herêmê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://edition.cnn.com/2024/12/13/middleeast/syria-north-kurds-turkey-dam-intl/index.html |sernav=Crucial dam at risk as Kurds and Turkish-backed groups battle in northern Syria |malper=CNN |tarîx=2024-12-13 |roja-gihiştinê=2024-12-15 |ziman=en |paşnav=Kourdi |pêşnav=Tim Lister, Eyad }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2024-12-06 |sernav=The Syrian National Army, a rebel group loyal to Turkey |url=https://www.lemonde.fr/en/international/article/2024/12/06/the-syrian-national-army-a-rebel-group-loyal-to-turkey_6735333_4.html |roja-gihiştinê=2024-12-15 |ziman=en }}</ref>
== Mijarên têkildar ==
Line 444 ⟶ 438:
== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Syrian Kurdistan}}
* [http://ku.pydrojava.com/ PYD Rojava] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161124180601/http://ku.pydrojava.com/ |date=2016-11-24 }}
| |||