Wîkîpediya

Plastîk

Plastîk, kêm caran teknopolîmer, materyal in ku bi giranî ji makromolekulan pêk tên.

Plastîk
  • Madeya organîk Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Cûrbecûr tiştên malê ji plastîk hatine çêkirin. Ji çepê jor ber bi jêr rastê: kasa pîvanê, kaseta belavkerê bi kasêtê, demjimêra pijandinê, kulikê plastîk, konteynirê heban, pompeya bîhnfirehiya bijîjkî, çenteyê sandwîçê yê plastîk, kilama tîmsê, CD.
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Plastîk cûrbecûr materyalên sentetîk an nîv-sentetîkî ne ku polîmeran wekî hêmanek sereke bikar tînin. Plastîsîteya wan dihêle ku plastîk wek tiştên hişk ên bi şeklên cihêreng werin çêkirin, derxistin an pêçandin. JI ber vê xwerûbûnê, tevî cûrbecûr taybetmendiyên din, wekî sivikbûn, domdarbûn, maqûlbûn û erzanbûn ji bo hilberandinê, bûye sedema karanîna wê ya berbelav. Plastîk bi gelemperî bi pergalên pîşesaziyê yên mirovan têne çêkirin. Piraniya plastîkên nûjen ji madeyên kîmyewî yên li ser sotemeniya fosîl ên mîna gaza xwezayî an jî petrol têne wergirtin; Lêbelê, rêbazên pîşesazî yên vê dawiyê guhertoyên ku ji materyalên nûvekirî hatine çêkirin bikar tînin, wek cehne yan pembû.[1]

Tê texmînkirin ku di navbera salên 1950 û 2017'an de 9,2 milyar ton plastîk hatiye çêkirin. Ji sala 2004an û vir ve nîvê vê plastîk hatiye çêkirin. Di sala 2020an de 400 mîlyon ton plastîk hatiye hilberandin.[2] Ger meylên gerdûnî yên li ser daxwaza plastîk berdewam bikin, tê texmîn kirin ku heya sala 2050 hilberîna plastîk a cîhanî ya salane dê bigihîje 1,100 mîlyon ton.

Serkeftin û serdestiya plastîkên ku di destpêka sedsala 20an de dest pê dike, bûye sedema pirsgirêkên hawîrdorê yên berbelav,[3] ji ber rêjeya hilweşîna wan a hêdî di ekosîstemên xwezayî de. Di dawiya sedsala 20an de, pîşesaziya plastîk vezîvirandinê pêş xist da ku fikarên hawîrdorê sivik bike. Di heman demê de hilberîna plastîk a teze berdewam dike û berpirsiyariya qirêjiya plastîk dixe ser xerîdar. Pargîdaniyên sereke yên hilberîna plastîk gumanbariya aborî ya vezîvirandinê guman kirin, û domdariya aborî qet baştir nebû. Lewma berhevkirin û vezîvirandina plastîkê bi giranî bêbandor e. Ew ji ber têkçûna çareserkirina tevliheviyên hevdem ên paqijkirin û dabeşkirina plastîkên kevn e, da ku ji nû ve bê bikaranîn. Piraniya plastîkên ku têne hilberandin ji nû ve nehatine bikar anîn, an di zeviyan de têne girtin an jî di hawîrdorê de wekî qirêjiya plastîk berdewam dikin. Qirêjiya plastîk dikare li hemû avên mezin ên cîhanê were dîtin, mînakî, di hemû okyanûsên cîhanê de perçeyên zibil çêdike û ekosîstemên bejayî qirêj dike. Ji hemû plastîkên ku heta niha hatine avêtin, %14 hatiye şewitandin û ji %10 kêmtir jî hatiye vezîvirandin.[2]

Di aboriyên pêşkeftî de, bi qasî sêyeka plastîk di paketkirinê de tê bikar anîn. Sêyek din di avahiyan de di sepanên wekî boriyên lûle, avjenî an rûkala vinyl de têne bikar anîn.[4] Bikaranîna din otomobîlan (heta 20% plastîk e[4]), mobîlya, û pêlîstokan dihewînin.[4] Di welatên din de, dibe ku serîlêdanên plastîk cûda bibin; 42% ji plastîka Hindistanê di paketkirinê de tê bikaranîn.[4] Di warê bijîjkî de, implantên polîmer û amûrên din ên bijîjkî bi kêmî ve ji plastîk têne çêkirin. Li çaraliyê cîhanê, her sal ji her kesî re 50 kg plastîk tê hilberandin, ku hilberîn her deh salan carekê duqat dibe.

Yekemîn plastika bi tevahî sentetîk a cîhanê Bakelite bû, ku di sala 1907an de li New Yorkê ji hêla Leo Baekeland ve hat îcadkirin.[5] Wî têgeha "plastîk" jî çêkir.[6] Îro bi dehan cureyên plastîk têne hilberandin, wek polîetîlen, ku bi berfirehî di paketkirina hilberan de tê bikar anîn, û polîvînîl klorîd (PVC), ku ji ber hêz û domdariya xwe di avakirin û lûleyan de tê bikar anîn. Gelek kîmyazan beşdarî zanista materyalên plastîkê bûne, di nav wan de xwediyê xelata Nobelê Hermann Staudinger, ku jê re "bavê kîmyaya polîmer" tê gotin û Herman Mark, ku wekî "bavê fîzîka polîmer" tê zanîn.[7]

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ "Plastics Division : life cycle of a plastic product". web.archive.org. 17 adar 2010. Ji orîjînalê di 17 adar 2010 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 17 kanûna pêşîn 2022.
  2. ^ a b Environment, U. N. (21 çiriya pêşîn 2021). "Drowning in Plastics – Marine Litter and Plastic Waste Vital Graphics". UNEP - UN Environment Programme (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 17 kanûna pêşîn 2022.
  3. ^ European Parliament, PETI Commitee (1 çiriya pêşîn 2022). "The environmental impacts of plastics and micro-plastics use, waste and pollution: EU and national measures" (PDF). Europarl.europa.eu (bi îngilîzî).
  4. ^ a b c National Library of Medicine (27 tîrmeh 2009). "Applications and societal benefits of plastics" (bi îngilîzî).
  5. ^ "Bakelite First Synthetic Plastic - National Historic Chemical Landmark - American Chemical Society". American Chemical Society (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 17 kanûna pêşîn 2022.
  6. ^ Edgar, David; Edgar, Robin (2009). Fantastic Recycled Plastic: 30 Clever Creations to Spark Your Imagination (bi îngilîzî). Sterling Publishing Company, Inc. ISBN 978-1-60059-342-0.
  7. ^ Teegarden, David M. (2004). Polymer Chemistry: Introduction to an Indispensable Science (bi îngilîzî). NSTA Press. ISBN 978-0-87355-221-9.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Plastîk&oldid=1848331" hatiye standin.