Gerdûn

Gerdûn an jî karîgeh car caran kaînat hemû cîh, dem û naveroka wê ne, gerstêrk, stêrk, galaksî û hemî cûda madeyên û enerjî, Ew wateya her tiştî, jiyan, hebûn û cihê ye, mezinahiya tevahiya gerdûn ne naskirî ye, lê mezinahiya gerdûnê ya berçav dikare were pîvandin mezinahiya gerdûnê niha 93 mîlyar salên ronahiyê tê texmîn kirin, di hîpoteza multiverse de, gerdûn yek ji gelek gerdûnên din e, ku her yekê xwedan dem, cih û materyalên xwe heye.

Gerdûn

Gerdûn, C. Flammarion, Parîs ,1888; rengdana wêneyî: Heikenwaelder Hugo, Wien, 1998

Gerdûn pêk hatiye ji hemî wan tiştan ku bi awayekî fîzîkî bûnê wan hene. Gerdûn gelek fireh e û tê de pir galaksî (anku, kakêşan yan kadizan) hene.

Şêweyên galaksiyan jî pir in. Rêya Kadizê yek ji wan e. Ew li dor xwe digerin, ji lewre, kurdan jê re gotiye: Çerxa Felekê. Roja me di rêya Kadizê de ye. Roja me ji stêrkan tê hejmartin. Zemîna me (ev erdê ku em li ser dijîn) ji exteran (gerstêrk) tê hejmartin.

Modelên gerdûnî yên gerdûnî yên gerdûnê ji hêla fîlozofên Yewnanistan ên kevnar ve hatine pêşve xistin û geocentric bûn, Erdê li navendê xistin.

Bi sedsalan, çavdêriyên astronomîkî yên berbiçav, Nicolaus Copernicus rê da ku modela heliocentric bi Sun re li navenda pergala rojê bigirin.

Di pêşxistina zagona gerdûnî ya gerdûnî de, Isaac Newton li ser karê Kopernîkus û her weha qanûnên Johannes Kepler-ê ji çavdêriyên tevgera gerdûnî ya ji hêla Tycho Brahe ve hatî çêkirin.

Pêşveçûnên berbiçav ên çavdêriyê hiştin ku rastiya rojê yek ji mîlyar mîlyon stêrkên di Rêya Qedrê de, ku yek ji kêm-mîlyaran galgalên li gerdûnê ye.

Piraniya stêrkan di galaya me de xwedî planet. Di dereceya herî mezin de, galgalî li hemî alîyan bi rengek yekgirtî û yekbûyî têne belav kirin, wateya ku Universe ne xwediyek an navendek heye.

Di pîvangên piçûktir de, galgalî di koma û superclusters de têne belav kirin ku ji nav fîlên berbiçav û hûrsên vala di cîhê de digirin, avahiyek berbiçav a mîna felq çêbikin.

Lêgerînên di destpêka sedsala 20-an de ev pêşniyar dikin ku gerdûn destpêkek heye û ew cih ji wê demê ve berfireh dibe, û niha jî hîn bi rêjeyek berbiçav ve diçe.

Teoriya Teqîna Mezin şiroveya gerdûnnasî ya pêşverû ya gerdûnê ye. Di bin vê teoriyê de, cih û dem 13.799 ± 0.021 mîlyar sal berê derketine û dema ku Universe berfireh kir, enerjî û materyal di destpêka heyî de kêmtir drav bûne.

Piştî pêşveçûnek bilez a bilez a ku jê re dibêjin serdema enflasyonê li dora 10−32second, û veqetandina çar hêzên bingehîn ên naskirî, gerdûn hêdî hêdî germ kirin û berfirehbûna xwe berdewam kirin, ku destûr didin parçeyên yekem-subatomîk û atomên hêsan ava bikin.

Mijara tarî hêdî hêdî berhev dibe, avakirina fonksiyonek fonksiyonê ya fonksiyonê û vîdyoyên di bin bandora zirav de.

Ewrên birûsk ên hîdrojen û heliumwere hêdî hêdî berbi cihên ku materyalê tarî pir hişk bûn, bûn yekem galaktî, stêr û her tiştê din, ku îro îro têne dîtin.

Gengaz e ku hûn tiştên ku nuha ji 13.799 mîlyar salên ronahiyê dûr in dûr bibînin ji ber ku cîh bixwe fireh bûye, û îro jî hîn berfireh e.

Ev tê vê wateyê ku hêmanên ku naha nêzî 46.5 mîlyar salên ronahiyê hene hîn jî dikarin di paşeroja xwe ya dûr de bibînin, ji ber ku di paşerojê de, dema ku ronahiya wan berdaye, ew pir nêzikî Erdê bûn.

Ji xwendina tevgera galaksiyan, hate kifş kirin ku gerdûn pir ji tiştê ku ji hêla hêmanên xuya têne hesibandin tê de heye; stêrk, galgalî, nebulas û gaza interstellar.

Ev mijara nedîtî wekî mijara tarî tê zanîn (tarî tê vê wateyê ku li wir gelek ceribandinek yekser a bihêz heye ku ew jî heye, lê me hîn jî ew yekser nas nekiriye).

Modela ΛCDM modela herî berbiçav a gerdûnê qebûl dike. Ew pêşniyar dike ku ji% 69,2% ± 1.2% [2015] ya girs û enerjiyê di gerdûnê de asayîbûnek kozmolojîk e (an jî, di nav dirêjkirinan de με ΛCDM, formên din ên enerjiya tarî, mîna qada scalar) ku berpirsiyarê niha ye.

berfirehbûna cîhê, û li dor 25,8% ± 1.1% [2015] mijara tarî ye. Mijara gelemperî ('baryonic') ji ber vê yekê tenê jîngeha laşî ya 4.84% ± 0.1% [2015] ye. Stêr, planet, û ewrên gazê yên berbiçav tenê% 6% ji madeya gelemperî, an jî% 0,29% ji tevahiya gerdûnê digirin.

Di derbarê çarenûsa dawî ya gerdûnê de û der barê tiştê ku, ger tiştek pêşiya Teqîna Mezin be, gelek felsefeyên pêşbaziyê hene, di heman demê de fîzîknas û fîlozofên din red dikin ku gumanbar bikin, û guman dikin ku agahdariya dewletên pêşîn dê her gav bigihîje.

Hinek fîzîknasan pirrjimar cihêrengiyê pêşniyar kirine, di nav de gerdûnê me dibe yek ji pir gerdûnên ku bi heman rengî hebin jî.

Girêdanên derve

 Wîkîferheng: gerdûn – Mane, etîmolojî, werger û bêhtir