Bikarhêner:Balyozxane/badînî/بزاڤا ئاشتیخوازی یێ Bizava aştîxwaziyê

Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê

بزاڤا ئاشتی خوازی یێ بزاڤەکا کۆمەڵایەتییە و هندەک ئارمانجی ژی هەنە وەکی بدووماهیک ئینانا هندەک جەنگان (یان ژی هەمی جەنگان) هەر وەسا کێمکرنا توندوتیژی یێ دناڤبەرا مرۆڤان ل هندەک جه و دوخێن دیارکری. ب شێوەکێ گشتی ئارمانجێ ڤێ رێکخراوی بدەستڤە ئینانا ئاشتییە ل سەرانسەرێ جیهانێ. ئەڤ ئارمانجەژی چێد بیت بگەهتە جێ ب ڕێکا هندەک ئامرازان وەکی داکوکیکرن ل سەر ئارامی یێ و بەرگریا بێ توندوتیژی و کارێ دبلوماسی و بایکۆتکرن و هەلدانا کەمپێت ئاشتیخوازی یێ و کرینا هندەک کەلوپەلان ب مەرەما پشتەڤانیکرنا هندەک بهایان، هەر وەسا پشتەڤانیکرنا کاندیددێن سیاسی کو دژە جەنگن و دەرئێخستنا یاسایان ژبو ڕاکرنا مفایان ل گرێبەستێن حکوومی ل بوارێن پیشەسازیا لەشکەری و هەر وەسا ب ڕێکا قەدەغەکرنا چەکان و دامەزراندنا حکوومەتێن ڤەکری و دانانا ئامرازێن شەفافیەتی و دیموکراسیا ڕاستەوخو و پشتەڤانیکرنا خەبەردان ل سەر زێدەگاڤیا ژبو ئاشکراکرنا تاوانێن جەنگی و پیلانگێریا ئەوێن ل دویف هەلکرنا جەنگان دگەڕن. هندەک ڕێکێن دی ژی بریتینە ژ خوپیشاندان و کۆمکرنا پشتەڤانیا گروپێن سیاسی نیشتمانیە ژبو دەرئێخستنا هندەک یاسایان. هەماهەنگیا سیاسی نموونەیەکە ل سەر ئەوان چاڵاکیایە کو کار دکەن بو ئیكگرتنا هەمی ڕێکخراوێن بزاڤا ئاشتیخوازی و رێکخراوێن سەوزە کو چێدبیت هەر ئێک ژوان هندەک ئارمانجێن ژێکجودا هەبن بەلێ ئارمانجا هەمیان بدەستڤەئینانا ئاشتی و گەشەپێدانا مرۆڤایەتی ێیە. هندەک جارا چالکڤانێن ئاشتیخواز نیگەرانن دەمێ ئەو ئالی یێن هەڤڕکیا ڤێ بزاڤێ دکەن توندوتیژی یێ بکار دئینن بو سەرەدێکرن و سەپاندنا هێزێ.

هندەک جاران خەلک دبێژیت کو پەیوەندییەکا گەلەک بهێز دناڤبەرا چالاکڤان و بەرژەوەندی یێن سیاسی سەبارەت هەبوونا ئارمانجەکێ هەڤبەش دناڤبەرا هەردوو ئالیادا و ئەڤەژی دبیتە ئەگەرا درووستبوونا بزاڤەکا ئێک لایەن کو ب "بزاڤا ئاشتی یێ" دهێتە ناڤبرن کو هەمی "بزاڤێن دژە جەنگ" بخووڤە دگرن. ژبەر هندێ ب زەحمەت هەردوو بزاڤ ژێک بهێنە جوداکرن و گەلەک جارا ئارمانجەکێ گشتی یێ هەی هەر چەندە گەلەک یێ بهێز نینە ئەوژی هەماهەنگیە دناڤبەرا گروپێن کو هندەک ئارمانجێن گشتی هەنە وەکی مرۆڤایەتی و ژینگەپارێزی و خودیر ئێخستن ژ بکارئینان گوشتێ گیانەوەران و بەرنگاریا ڕەگەز پەرستی یێ و ئافرەت پارێزی و نامەرکەزیەت و مێهڤانداری و ئایدیولۆژی و ئاینزانی و باوەڕی.

پرەنسیپا ئاشتی یێ

پتر ژ ئێک بوچوونێت هەی دەربارەی ڕامانا ئاشتی یێ و پێتڤیە ئاشتی چ بیت و ئەڤ جودایهییە یا بوویە ئەگەرێ دەرکەفتنا گەلەک بزاڤان و هەمی ژی داکوکی یێ ل سەر ئاشتی ێ دکەن. بو نموونە بزاڤێن "دژە جەنگ" هندەک ئارمانجێن کورت مەودا هەنە بەلێ بزاڤێن ئاشتی یێ داکوکی دکەن ل سەر هندەک شێوازێن ژیانێ و ل سەر دەستپێشخەریا سیاسەتێن حکوومی.

خونیشاندانێن جیهانی دژی داگیرکرنا عیراقێ ژ لایێ ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا ل ساڵا ٢٠٠٣ نموونەیەکە ل سەر بزاڤەکا گەلەک تایبەت و کورت مەودا سەبارەت مژارەکا بتنێ کو ڕێکەفتن نەبوو تێدا ل سەر گرنگترین مژارێن ئایدیولۆژی ژبەرکو هندەک گروپان پشتەڤانیا ئاشتەواییا ڕەها دکرن و هندەکا ژی پشتەڤانیا بوچوونا ئیسلامی دکرن و هندەکێن دی ژی پشتەڤانیا بزاڤا دژە ئەمریکیا دکرن. هەر چەندە هندەک ژڤان بزاڤان کو پێکڤە پشکدا دبن ل چەند بزاڤێن کورت مەودا و متمانەیی بدەستخوە ڤە دئینن ل دووماهیکێ دبنە بزاڤێن جیهانی یان دوورمەودا.

ژ لایەکێ دیڤە، هندەک ئارمانجێن بزاڤێن جیهانی ئاشتیخوازی یێ هەوڵ ددەن ئاسایشا تەندروستی بدەستخوە ڤە بئینن ب ڕێکا نەهێلانا جەنگان و داکوکیکرن ل سەر هندەک مافێن مرۆڤان یێ سەرەکی وەکی مافێ هەمی خەلکی ژبو بدەستڤە ئینانا ئاڤ و هەوای و خوارنێ و جهێ ڤەحەویانێ و جاڤدێریا ساخلەمی. هندەک چالاکڤانان داکوکی یێ ل سەر دادوەریا کۆمەڵایەتی یێ ب ڕێکا هەبوونا پاراستنا یەکسان ب گورەی یاسای هەر وەسا هەبوونا دەلیڤێن یەکسان ب گورەی یاسای بو هەمی ئەو کۆمەڵێن هاتبوونە پشتگوهـ ئێخستن.

بزاڤی ئاشتی یێ ب شێوەکی گشتی باوەر دکەت کو پێتڤیە هەمی مرۆڤان شەڕی ڕانەگەهینن دژی ئیک و دوو و تڤیا بەشدر نەبن ل هەر پاککرنەکا ڕەگەزپەرستی ل سەر بنەمایێ زمان یان ڕەگەز یان یان ژی لسەر بنەمایا ژێدەرێن سروشتی یان ژی ناکوکی ل سەر ئاین و هزرا. ئەو ئالی یێن ئامادەکاریێن دوور مەودایێن جەنگی دکەن وەسا هزر دکەن کو هێزا لەشکری یەکسان نینە دگەل دادپوەروەری یێ.

بزاڤا ئاشتی یێ وەسا دیارە کو یا هەڤڕکە دگەل بەڵاڤبوونا تەکنەلۆژیایا مەترسیدار و چەکێن وێرانکەر ب تایبەتی جەکێن ئەتومی و جەنگا بایەلۆجی زێدەباری ئەوان کەرستان کو دهێنە بەرهەڤکرن بو هناردەکرنا چەکان وەکی چەکێن کەسی و نارنجوکا ئەوژی ب ڕێکا ب ڕێڤەبرنا وڵاتێت پێشکەفتی و وڵاتێن کێم پێشکەفتی تر.  هندەک دەزگەهـ وەکی پەیمانگەها ستۆکهۆڵما نیڤدەوڵەتیا لێکۆلینێن ئاشتی یێ وەسا ددەنە خویاکرن کو هندەک تەکنەلۆژیا وەکی زیرەکیا دەستکرد و ئەدازیاریا زیندەکی و بوماوەزانی و پروتینزانی کارتێکرنەکا وێرانکەرا مەزنتر هەیە. ژبەر ڤێ هندێ هندەک جارا بابەتێن بزاڤا ئاشتی یێ د هەڤپشکن دگەل فەلسەفا دژایەتیکرنا تەکنولۆژیایا سەردەم هەر وەسا دگەل فەلسەفا سادەیی ژی هەڤپشکن و دگەل ڕخنەگرێن تەکنەلۆژیایژی (وەکی پارتێن سەوز و ئاشتیا سەوز و بزاڤا ژینگە پارێز).

ئەڤە هەمی ئالیە بەشدر بوون ل دروستبوونا سەندیکایێن پارتێن سیاسی یێن سەوز ل چەندەها وەڵاتێن دیموکراسی ل دووماهیکا چەرخێ بیستێ. بزاڤا ئاشتی یێ کارتێکرنەکا گەلەک بهێز هەیە ل سەر هندەک پارتێن سەوز ل هندەک وڵاتاندا وەکی ئەڵمانیا و چێدبیت ئەڤەژی ڕەنگڤەدانەک بیت بو ئەو ئەزموونێن لەشکەری یێن خەراپ کو روو ب روویا ئەڤان دەولەتان بوویە ل چەرخێ بیستێدا.

دیرۆک

ئاشتی و شەڕ ڕاگرتنا خودێ

بزاڤا ئاشتیا خودێ ئێکەم بزاڤا گشتگیر یا ئاشتی خواز ل مێژوویێدا کو بو ئێکەم جار ل ساڵا ٩٨٩ زاینی هاتە ڕاگەهاندن ژ ئالی یێ جڤاتا کارۆکس و لدویفڕا بزاڤا شەڕ ڕاگرتنا خودێ سەر هەڵدا و ل ساڵا ١٠٢٧ هاتە ڕاگەهاندن. بزاڤا شەڕ ڕاگرتنا خودێ وەک کارڤەدانەکێ سەر هەلدا بەرامبەر زێدەبوونا توندوتیژی یێ دژی دێران پشتی نەمانا پادشایەتیا کارۆلینگیان. ئەڤ بزاڤا ب سەرپەرشتیا هندەک قەشا بوو کو پاشی دابەش بوو ل سەر هندەک جڤاتێن کەنیشتا وەکی جڤاتا کارۆکس کو ئێک ژ گرنگتری جڤاتان بوو (ل ساڵا ٩٨٩ – ١٠٢٨ ز) و جڤاتا ناربۆن (ل سالا ٩٩٠) و جڤاتا لیمۆگێس (ل ساڵا ٩٩٤ – ١٠٣١ز) و جڤاتا پۆیتیرێس (ل سالا ١٠٠٠ ز) و جڤاتا بۆرگس ( ل ساڵا ١٠٣٨ ز). بزاڤا شەڕ ڕاگرتنا خودێ شیا توندوتیژی یێ کێم بکەت ب ڕێکا سنووردارکرنا ئەو ڕوژێن حەفتی یێ و ئەوان دەمان ل ساڵێ کو کەسایەتی یێن ماقوول تێدا دشیان توندوتیژی یێ پەیرەو بکەن. ئەڤ بزاڤێت ئاشتی یێ بوونە بناغەک بو بزاڤێن ئەوروپی یێن هەڤچەرخێن ئاشتی یێ.

کەنیشتێن دیرۆکی یێن ئاشتی یێ

ل دەستپێکا چەرخێ شازدێ چاکسازیا پڕۆتەستنتی بو ئەگەرا دروستبوونا چەندین گروپێن ئولی یێن مەسیحی و کەنیشتێن دیرۆکی یێن ئاشتی یێ ئێک ژوان گروپان بوون. کەنیشتێن دیار ژی دناڤ وان دا سیندیکایا ئاینیا هەڤالان و سازێن ئامیش و مینۆنیتس و کەنیشتا بریثرێن. سیندیکایا ئاینیا هەڤالان (کو ب کوێکەرز دهاتە نیاسین) یا دەستپێشخەر بوو بو داکیکرن ل ئاشتی یێ و هەر ژ ساڵا ١٦٦٠ هەمی جۆرە توندوتیژیەک ڕەتکرن و تەکەزی کر ل سەر لێکدانەڤەیێن ئاشتیخواز بو مەسیحیەتی. د هەمی وان جەنگێن ئەوێن ل چەرخێ هەژدێ روویدان و بەریتانیا تێدا بەشداربووین ئەڤ سەندیکایە گەلەک یا ڕشد بوو ل سەر بەشدری نەکرنێ ل ڤان هەمی جەنگادا ب رێکا بەشداری نەکرنێ ل سوپا و میلیشیایا و نەدانا بەدەلی کو ل وی وەختی بریتی بوو ل ١٠ پاوندێن بەریتانی.