Şaristaniya sumeriyan

Sumerî, dema ku mirov li ser wan bidest hizirandinê dike, mirov têgihiştineke pir kevn e dîrokî û dîrokeke ku pir dirêj û temenê wê ta bi 5 an ji 4 hezar salan diçê mirov dibîne. Sumeriyan, ´dîrok bi xwe re da dest pê kirin´. Her weha têt gotin. Li ser sumeriyan, lêkolin û nivîsên ku têne nivîsandin, ji sadsala 18. mîn dest pê dikin. Heya wê demê zêde wilo ti kesekî di derbarê wan de ti tiştek nizanîbû. Lê di wê demê de, dema ku bidest kolanên arkolojik hata kirin û kêvarbarên wan derketina hole, êdî li ser wan, pir lê kolin hatina kirin. Pir mirov li ser wan bidest lêkolinê kir.

Li ser dîrokê sumeriyan bidest nivîsandinê hata kirin. Lê divêt ku em bêjin, haya iro ji, hê nuqtên ku divêt ku werine rohnî kirin di derbarê wan de hene. Hê ji, dîrokê sumeriyan de baş û bi tememî ne hatiya zelalkirin. Gelek kêvarbarên wan ji bîn ardê derketin. Wan kêvarbaran, di derbarê wan de pir agahî dana me. Di derbarê dirokê wan de, di derbarê jiyan û rewşê wan de pir zanebûnên girîng dana me.Lê belê, hê ev yek têre nakê ku em wan bi tememî fahm bikin. Sumeriyan, dirokeke ku pir dîrêj jîn kirin. Di naqabîna Diclê û Firatê de jîn bûn û şaristaniyeke pir mazin û demdirêj avakirin. Bi hizir û nêzîkatiyên xwe û bi pêşketinên bi xwe re pêşangî ji demên pişt xwe re kirin. Bi hebûn û hizir û nêzîkatiyên xwe bûne hîmê gelek şaristaniyên ku pişt wan re hatin û bûn.

Sumerî, dema ku mirov bahsa wan bike, divêt ku mirov pir baş û qanc behsa wan bike.Divêt ku mirov li ser wan pir bi zanist biaxivê. Divêt ku mirov di derbarê wan de pir bi zanist biaxivê. Tenê bêja ´sumerî´ bi serê xwe, ku tê ser ziman û tê gotin, di wate xwe re hebûneke pir mazin têne ser ziman. Dema ku mirov behsa sumer dike û bêja sumer têne ser ziman, mirov divêt ku di wê têgihiştinê de be ku mirov bahsa dirokeke ku ne bin 4 hezar salan re mirov behsa wê dike. Bi zêdeyî li ber diclê dore Cizîra Botan û haya ku digihê ber firatê ku ber li dore reha yê û pêre ji, başûrê Kurdistanê di nav de, herême derketine wan ne.Ev herêm, herêmne pir bi dîrokin. Herêmne ku divêt ku pir li ser wan werê sekinandinin. Hîmê hersê olên mezin yên weke cihûtî, xiristiyaniyetî û misilmanetî ji li vanderan têt avêtin. Îbrehîm Xelîl li Riha yê ya. Ew, di hîmê hizre hersê olan de cih digirê. Ew bixwe ji, li ser wî û hizre wî xelkê wî yê ku hê li wê herêmê xwe jîn dibe, hê ji nîqaş têne kirin. Sumerî, divêt ku mirov bêje ku xwediyê dirokeke ku pir mazinin.

Li gor hinek lêkolinan ev diroke di derbarê wan de, ya ku dibêje di vê demê de ji jîn bûne, hê kevntir diçê. Li Kurdistanê, Li gundikê xiraraşkê, cihê bergkirin (diakirin)ê hata dîtin. Ev cih bi xwe, dide nîşandin ku diroke wan hê kevntire. Sumerî, demeke mazin û dirêj jîn bûn. Wan di deme xwe de hîmê şaristantiye mazin afirandin. Pergala şaristaniyê wan hîmê wê bi hizre olê re afirandin. Sumeriyan digote parastgahên xwe "Ziggurat". li Wan, hizir, pir baş û mazin bi kar anî. Ti keskî, biqasî wan, hizir baş û mazin bi zanetî bikar ne aniya. Bi vê yekê re, divêt ku mirov bafê wan bide wan. Weke demên şaristaniyê yên pir mazin damazirandin. Di van deman de bajar-dewletên weke Urûk, Raşgal, Ur, Nîppur, Lagaş, Sîppar, Êrîdu, Larsa, Kiş, Bad-tibira, Umma, Ngirsu, Hamazî,Adab, Marî, Aksak, Aqqad, Isîn, Kuara, Zabala, Kîssura marad, Dilbat, Borsîppa, Kutha, Der, Eşnûna û nagar pir hatina denazandinin.Demên piştre ne. Mirov deme ku li wan deman dimeyîzenê, mirov pir pêşketineke mazin dibîne. Destana Gilgamiş, pêşketin û hizre wan deman pir mazin dide nişandin. Wan deman weke demeke serwextî dide nîşandin. Ji deme neolitikê buhurîne deme şaristaniyê, bi wan re mazina. Di deme neolitikê de, hizrên ku pêşketine, di dageriyan de hebûne xwe tênine ser ziman. Di deme şaristaniyê de, ew dagerî, dibîne hizir û bi pêşdikevin. Bi vê yekê ji totemizmê-anamizmê buhurîme mitojiyê bi derdikeve û bi pêşdikeve.

Ev dem, demeke ku pir mezin bi pêşketiya. Mîtolojî, di aslê xwe de derketin û pêşketine hizir û pergala şaristaniyê ya bi hizire. Vê demê têne ser ziman. Li ser vê yekê pêşketin derdikeve hole. Di hizir de kurbûn û pêşketin derdikeve hole. Bi vê yekê re, ol êdî derdikevin. Ol, di pêşketinê û pêşketine şaristiyê de, deme nû ya. Sûmerî, vê yekê pir baş bi pêş dixin û bi pêşve dibin. Pir baş ji bikar ji tênin. Bi vê yekê re mirov divêt ku pir mazin bahsa wan bike. Hizir, deme ku bi pêş dikeve, bi wan re pêşî, dibe hîm. Ev hîm, bi sazbûnê hebûne xwe bi pêş dixe.Bi vê yekê re, parastgahên pêşî, bi vê yekê re bi wan re bi pêş dikevin.Di vir de, divêt ku mirov pir baş û qanc bahsa aliyekî wan yê dî ji bike. Ew ji, her weha ziman û pêşxistina zimana. Zimanê xwe, pir baş bi kar tênin. Bi zimên, li ser mirovan bandûrkirin, ji aliyê wan ve tê kirin. Ziman, ji bo xaberdanê ya. Ol, ji bo sazbûne ya. Ew, vn herdûkan ji weke kifşekê kifşdikin û bikar tênin. Nivîsandinê kifşdikin. Bi vê yekê re, zimanê xwe bi teybet dikin. Bi xoslet dikin. Bi têgihiştin dikin. Bi olê ji, li ser mirovan farz dikin.Bi vê yekê re, hêdî hêdî dewlet û pergala wê, hîmê wê diavêjin. Pêşî key derdikevin, hîmê wan ji, bi hizre ´xwûdê´ re tê avêtin. Hizre xwûdê, ji aliyê wan ve, tê bi têgihiştin kirin û pê pêşketine xwe mazin dikin. Hizre xwûdê, ya pêşketi, ku wan bi pêşxistiî, demên pişt wan re ji, hebûn û bandûra xwe berdewam dike. Bi vê yekê re, gelek pêşketin derdikevinê hole. Bi hizre xwûdê re, û kifşkiirne wê re, demên şaristaniyê ji, dikevine demeke nû de. Di demên hizre xwûdê de bi sumeriyan de sê pêvajo hene. Pêvajoya pêşî ya afirandinê ya. Ev pêvajo, pêvajoyeke ku pir girînge. Hertişt bi hzire xwûdê tê şîrovekirin û bi mirovan tê erêkirin. Deme duyemîn ji her weha deme pêşketinê ya. Di wê demê de gelek hizir û xwûde derdikevin, di vê de, ya rasti ku mirov bêje her xwûdeyek demekê û pêşketine demekê têne ser ziman. Ev dem, demeke ku mirov pir li ser bi sekinê ya. Ev dem, ya rasti ku mirov bêje, rasti û hizrê wê û nêzîkariyê wê afirandiya û bi têgihiştin kiriya û bi mirovan daya erêkirin. Bi vê yekê re ev dem, girînge. Ev dem, deme pêşketin û kur bûne şariyaniyan ji ya. Hîmê pêşketine demên Asuriyan û Naîriyan vê wê demê tê avêtin. Ev dem, bi hizire xwe re mazina. Ev dem, ji aliyekî ve ji, deme bidest hizirkirinê ya ji. Bi vê yekê re, hizir, nêzîkati şîn dide. Hîmê pêşketina xalkan tirh dide. Bi vê yekê re êdî dewletên nû ava dibin. Her dewletek, bajaraka. Lê her yek ji mazina. Ji ber ku êdî hizir û bi pê ji, pergala wan ya xalkîtiyê heye.Pergalbûn, pêşketine herî mazina. Hîme. Ev dem, û pêşketine wan, deme sêyemîn ji derdixe hole. Deme sêyemîn, demeke dî ya. Di vê demê de êdî şer ji zêde dibin.

Nêzîkati, bitêgihiştin dibin û pergalbûn xurt dibe û bi hêzbûn mazin dibe. Hêz, ku bi têgihiştine xwe re dibe, dibe hîmê serwerîye. Hêz bi xwe re zore têne. Di vê demê de, tenê, yên ku bi hêze xwe karibin xwe li ser lingan bigirin, dimênin. Yên din, bi şaristaniya xwe re ji dîrokê têne jêbirin. Ev dem, her weha demeke wilo ya. Di vê demê de, bi vê yekê re şerê şaristaniyan yê bi hev re ji derdiekeve hole. Her hizir û şaristanî dixweze ku xwe bi pareze.Bi vê yekê re, yên bi hêz ji, dixwezin ku li ser serê yên bêhêz bi serwer bibin. Ev yek, şerê şaristaniyan têne. Ji deme sumeriyan ta deme babiliyan, her weha demeke mazin diafirê. Di deme babiliyan de, demeke nû diafirê. Ew dem ji, mirov karê bêje serê deme me ya iro ya. Hammurabî, di deme babiliyan de derdikeve û destûre bigihîn ya pêşî di nivîsêne. Bi vê yekê re êdî demeke nû diafirê. Demeke ku wê bi xwe re serdest û bindestîye bi hizir ji û bi hebûnê çêbike, erêbike û kur bike dibe.

Çavkanî

çîrokên keçelok(Abdusamet yigit)