Diyarbekir (parêzgeh)

	Parêzgeha Amed ; Diyarbakır
	Koda parêzgehê: 21
	Nexşeya navçeyan
	Kargêrî
Welat	Kurdistan
Dûgel	Tirkiye
Serbajar	Amed
	Demografî û erdnîgarî
Gelhe (2009)	1.515.011 kes
Rûerd	15.354 km2
Berbelavî	97,2 kes/km2
	Binebeş
Hejmara navçeyan	18 navçe
Hejmara bajarokan	32 bajarok
Hejmara gundan	841 gund
	Agahiyên din
Dem	UTC+2
Koda telefonê	(+90) 412

Ji bo maneyên din li Amed binêre.

Amed (bi tirkî: Diyarbakır), parêzgeheke Bakurê Kurdistanê ye. Serbajarê parêzgehê Amed e.

Nav biguhêre

Navê xwe ji êla Bekirî (diyarê bekirî) girtiye^{[çavkanî hewce ye]}).

Herêma Amedê ji bo bereket û çandin ji gelên din ve hatine dagir kirin û di vê rûpelê de ji dagirker û dagir kirina gelên din tê behs kirin. Heta niha gelek şaristanî hatine li ser vê axê serwer bûne. Li ser axa Amedê gelek şerên dijwar pêk hatine. Dema ku navê Amedê tê lêvkirin warê pêxemberên cihû, xiristiyan û misilman tê bîra mirovan.

Asîmîlasyon û tirkkirin biguhêre

Ji bo karên asîmlasyonê û tirkkirina bakurê Kurdistanê^[1], Amed di hezîrana 1927an de qanûna 1164 hat derxistin, ku destûr da avakirina Mufetîşên Giştî (Umumi Müffetişlik, UM).^[2] Bi vî havî Amed di bin rewşa awarte de bi qanûna leşkerî dihat birêvebirin. Mufetîşên Giştî parêzgehên Sêrtê, Colemêrg, Wan, Mêrdîn, Bedlîs, Riha, Elezîz, Diyarbekir, Erzîrom, Qers, Erzîngan, Agirî, Xarpêt, Dêrsim û Bîngol di nav xwe de digirt. Di sala 1952an de di dema hikûmeta Partiya Demokrat de Mufetîşeyên Giştî hatin hilweşandin. Ketina parêzgehê heta sala 1965an ji biyaniyan re qedexe bû.

Navçe biguhêre

Bismil (Bismil), gelhe 151.769, pîvana erdê 1.748 km² ye û navçe 60 km li başûrê rojhilatê bajarê Amedê ye: Bismil, Tepabarawa, Sînan (navend: Salata Jorîn)
Çêrmûg (Çermik), gelhe 50.662, pîvana erdê 1.032 km² ye û li rojava yê bajarê Amedê ye e: Çêrmûg, Yogon (navend: Elos)
Çinar (Çınar), gelhe 55.957, pîvana erdê 1.952 km² ye û li başûrê bajarê Amedê ye: Çinar, Kîlvan
Erxenî (Ergani), gelhe 87.182 e, 1.489 km² ye û li ser rêya Elezîzê û Diyarbekirê ye: Erxenî, Gûran (navend: Pîra Ehmed)
Gêl, Êgil (Egil), gelhe 19.176 e: Gêl
Hênê (Hani), gelhe 28.459, pîvana erdê 415 km ye û li başûrê bajarê Amedê ye: Hênê
Hezro (Hazro)
Karaz (Kocaköy), gelhe 13.660 e: Karaz
Pasûr an Qulb (Kulp), gelhe 29.694 e: Pasûr, Cixsê an Ciqs, Axçesêr (navend: Mehmedikan), Bahemdan (navend: Şêxhemze)
Pîran (Dicle), gelhe 37.581, pîvana erdê 738 km² ye û navçe li bakûrê bajarê Amedê ye.: Pîran
Licê (Lice), gelhe 18.696 e, pîvana erdê 1.083 km² ye û li başûrê bajarê Amedê ye: Licê, Hezan
Farqîn (Silvan), gelhe 117.528 e, pîvana erdê 1.379 km² ye û navçe li rojhilatê bajarê Amedê ye. Bajar ciyekî kevn e û Kela Zembîlfiroş li vir e: Farqîn an Silîva, Paşnîq, Malabadî
Şankuş, Çinguş (Çüngüş), gelhe 14.589, pîvana erdê 489 km² ye û li başûrê bajarê Amedê ye: Çinguş

Navçeyên Bajarê Mezin

Tevahiya gelhe herêmê 1.282.678 (1997) û 1.460.714 (2007)

Erdnîgarî biguhêre

Çiyayên herêmê biguhêre

Qerejdax (1.919 m), Pîreceman (2.010 m), Mîhrap (2.100 m), Adem (2.100 m), Lîs (2.220 m), Suplis (2.280 m), Koz (2.283 m), Qirdîlek (2.350 m), Berbihîv (2.593 m), Andok (2.830 m)

Deştên herêmê biguhêre

Gewran (Erxenî, 15.000 hektar), Qerexan (nêzî Qerejdax, 10.000 hektar), Deşta Diyarbekirê (40.000 hektar), Kîka (navbera Çinar û Bismilê, 25.000 hektar), Behremkî (Bismil, 18.000 hektar) û ber û berê çemê Dîcle ve jî pir deştên biçûk hene.

Çem û behr biguhêre

Çemê Dîcleyê, çemê herî mezin ê herêmê ye. Çemê Embarê, Batman (Qulp û Farqîn), Medya (Çêrmûg) û Kalxane (Erxenî) jî yên din yê herêmê ne. Li Diyarbekirê golên siruştî tune ne. Golên bendavan wek Devegeçîdî, Qereqeya, Qurtqeya, Ortavîran Goksu, Qralqîzî û Gozegol. Dîsa li Pasûrê, Çemê Sarumî, li Licê jî Çemê Şekiran hene.

Dewlemendiyên bin erdê biguhêre

Hesin (asin), qirşûn, çînko, manganez, asbest, sifir, barît, fosfat, malzemên ji bo tuxla û kiremîdan, rijiya kevir û van salên dawiyê jî bi taybetî li hêla Farqîn û Bismilê damarên petrolê jî hatine dîtin, lê ev hîn nehatine bikaranîn.

Babetên ajalan biguhêre

Ji bilî heywanên kedî li herêmê, sewalên wek hirç, çeqel, rûvî, kevroşk û babetên teyran jî, qertel, legleg, qijak, kevok, bilbil, yên herî pir in ku karin li herêmê peyde bibin.

Çavkanî biguhêre

Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
"Köylerimizin adlari" (1928).
Vital Cuinet (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997.
Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan.
Xabere Diyarbeker (Amede) ^{Girêdana arşîvê 2010-02-08 li ser Wayback Machine}

^ Üngör, U. U. (2009). "Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913-1950" (PDF). University of Amsterdam - UvA-DARE (Digital Academic Repository). Roja gihiştinê 20 gulan 2024.
^ Alkan, Mehmet Ö. (2019). "T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ - İYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI" (PDF). Istanbul.edu.tr. Roja gihiştinê 20 gulan 2024.

[1] Üngör, U. U. (2009). "Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913-1950" (PDF). University of Amsterdam - UvA-DARE (Digital Academic Repository). Roja gihiştinê 20 gulan 2024.

[2] Alkan, Mehmet Ö. (2019). "T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ - İYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI" (PDF). Istanbul.edu.tr. Roja gihiştinê 20 gulan 2024.

[1]

[2]