Zimanê çuvaşî

Zimanê çuvaşî ( bi çuvaşî Чӑваш чӗлхи Čǎvaš chilchi, Чӑвашла Čǎvašla) zimanek Bolgartirkî ye ku ji şaxê zimanên oghurî yên di nav zimanên Tirknîjadî de ye. Îro ew ji şaxa rojava ya zimanên tirkî re tê veqetandin û di hundurê wê de cîhek taybetî heye. Digel rûsî, ew zimanê fermî yê komara xweser a rûsî Çuvaşistan e .

Zimanê çuvaşî Чăваш чĕлхи
Ziman zimanê nûjen
Dewlet	Rûsya, Ûkrayna, Qazaxistan, Ûzbêkistan
Li beşa îdarî	Çuvaşistan Mosko Teteristan Başkîrya Samara Oblast Ulyanovsk Oblast Saratov Oblast Krasnoyarsk Krai Orenburg Oblast
Pêk tê ji	Viryal Chuvash
Bulgar
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Qada belavkirina sereke

Çuvaşî îro bi giranî li Çuvaşistan, Teteristan û Başkîrya tê axaftin. Di heman demê de giravên piçûktir ên zimanî li seranserê Volga heya Saratov hene. Wekî din, hindikahiyên çuvaşî li Qazaxistan, Ûkrayna, Dewletên Baltîk û Ûzbêkistanê dijîn, ku ew di dema Yekîtiya Soviyetê de li wir bûn an bicîh bûne. Di serjimêriya Rûsî ya 1999an de, 1.64 mîlyon, an%82, ji Çuvaşan çuvaşî wekî zimanê xwe yê dayikê dan. Bi tevahî 1,8 mîlyon kes bi çuvaşî diaxivin.

Vebijarkên polandinê

Çuvaşî bi rengek cûda tête dabeş kirin. Fischer Lexikon der Sprachen (1987) Çuvaşî wiha pol dike:

Zimanê tirknîjad

• Şaxa rojavayî
  • Koma Bulgarî
    • Çuvaşî

Berevajî, Metzler Lexikon Sprach (1993) destnîşan dike:

Zimanê tirknîjad

• Tirkiya başûrrojava ( Oxuzî )
• Tirkiya rojhilatî (Karlukî)
• Tirkiya rojavayî(Kipçakî)
• Tirkiya bakûr
• Tirkiya bakurrojhilat
• Bolgartirkî
  • Çuvaşî

Dabeşkirina heyî di gotara zimanên tirknîjad de tê dîtin.

Zarava û Alfabe

Îro, Çuvaş di navbera du komên zaravayên mezin de cihêbûnê dike:

Anatri ( çuvaşiya jêrîn) û Viryal ( çuvaşiy jorîn)

Zimanê çuvaşî naha bi berfirehî wekî mîrata zimanî ya Bulgarên Volga kevnar tê hesibandin. Bulgarên Volga di dawiya sedsala 10an de ketin nav qada Volga-Kama û li wir serweriyek serbixwe ava kirin. Gelek komên etnîkî yên vê serdestiyê hebûn, hin ji wan paşê hatin asîmîle kirin, ku tê de çuvaşiya îroyîn ji zimanên din ên Tirknîjadan cuda bû. Bi taybetî, çuvaşî di bin bandora zimanên Fînî-Ugrî de maye.

Sedsala 13an de çûvaşan aîdê xannişîna artêşa zêrîn a bi bandora Mongolî bûn û piştî têkçûna wê di 1502-an de, ji xannişîna Tatar a Kazan.

Di 1551an de çuvaşan bi dilxwazî ​​radestî serweriya împaratorê rûs bûn.

Çuvaşan bi alfabeyên cihêreng dinivîsandin. Gava ku ew li dora sala 1000 an hatin herêma Volga, wan celebek alfabeya Orxon a tirkî bikaranîn. Piştî pejirandina Îslamê, alfabeya Erebî ji wan re hat danîn. Di sedsala 18 an de çuvaşan baweriya Ortodoks a Xiristiyan vedigirin û di dawiya sedsala 19 an de alfabeya Kîrîlî pejirandin. Bi afirandina zimanê nivîskî yê serbixwe, ku ji hêla mîsyonerên Rusî ve di 1878 de hate pêşve xistin, alfabeyek Kîrîlî a guherandî jî hate çêkirin. Zimanê Çuwaşî yê nivîskî çend caran hate reform kirin.

Di destpêka sala 1926 an de nûnerên Çuvaş jî beşdarî Kongreya Tirknasan a li Bakûyê bûn. Di vê kongreyê de hate şîret kirin ku ji bo hemî Tirk û Tirk-Tatar tîpek hevbeş were çêkirin: Alfabeya yekreng a Tirkî. Lê vê yekê tu carî ji axaftvanên çûvaş re dilxweşî nedît. Çuvaşan biryar dan ku alfabeya latînî ya pêşniyarkirî nepejirîne û nivîsandina xwe bi kirîlî berdewam kirin.

Berawirdkirina alfabeya kirîlî û latînî ya çuvaşî

Kirîlî (bi fermî tê bikaranîn):Аа Ӑӑ Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Ӗӗ Жж Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Оо Пп Рр Сс Ҫҫ Тт Уу Ӳӳ Фф Х х Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя

Latînî (nayê bikar anîn): Aa Ăă Bb Cc Dd Ee Ĕĕ Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Rr Ss Şş/Çç Tt Uu Üü/Ÿÿ Vv Yy Zz ja ju sh/š zh/ž

Çuvaşên navdar

• Gennadi Ajgi,paşnavê wî Ajgi bi tenê bi Çuvaşî tê vê wateyê: '(Ew) li wir'.
• Andriyan Grigoryeviç Nikolayev ( esmangerê sovyet )

Wêje

• Heinz Friedrich Wendt (Hrsg.):  (= . Band 4561). Fischer, Frankfurt am Main 1961, ISBN 3-596-24561-3 (Neuausgabe 1987).
• Helmut Glück (Hrsg.): . 1. Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart/Weimar 1993, ISBN 3-476-00937-8.
• Ármin Vámbéry (Hrsg.): . F. A. Brockhaus, Leipzig 1885.
• Ekrem Čaušević: . In: M. Okuka (Hrsg.):  (= . Nr. 10). Klagenfurt 2002, S. 811 (archive.org [PDF; 204 kB]).

Girêdanên derve

• Ekrem Ċaušević: Tschuwaschisch. (PDF). In Miloš Okuka (Hrsg.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt 2002. (= Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens 10).
• Çuvaşî di çapa 15emîn a Ethnologue de
• Ferhenga Çûvaşî-Rûsî li ser înternetê
• В. М. Стецюк (21 îlon 2012). "Общая лексика чувашского и германских языков (Gemeinsamer Wortschatz in tschuwaschischer und deutscher Sprache)" (bi rûsî). Roja gihiştinê 3 çiriya paşîn 2012.
• Valentyn Stetsyuk (18 kanûna paşîn 2013). "Common vocabulary of the Chuvash and other Turkic languages with Germanic since the 2-nd Millenium BC.Общая лексика чувашского и германских языков (Gemeinsamer Wortschatz in tschuwaschischer und deutscher Sprache)" (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 18 kanûna paşîn 2013.