Dilê mirov: Cudahiya di navbera guhartoyan de

'''Dil''' ango [[dil]]ê mirov, bi eslê xwe dişibe [[pompe]]yekê kuko ji [[masûlke]]yan pêk tê.

Ji bo berdewamiya jiyanê, divê xurek, [[hormon]] û oksîjen, bigihîje hemû [[Şane (biyolojî)|şane]] û [[xane]]yên laş. Madeyên paşmayî yên wekî karbona dîoksîd, ure, av, xwêy jî divê ji xaneyan bên dûrxistin. Ango ji boybo bicihanina erka xwe divê xwîn li her aliyê laş de bigere. Xwîna mirov di nav [[Lûleya xwînê|lûleyên xwînê]] de diherike, lê [[xwîn]] bi tena serê xwe nikare biherike, pêdivî bi pompeyek heye. Pompeya laş dil e. Dil pesta xwînê berz dike bi vî awayê xwîn di nav [[lûleya xwînê|lûleyên xwînê]] de bi lez diherike û belavê laş dibe. Ji boybo gera xwînê, hêza sereke ji dil peyda dibe. Pêwendiya peyvên wekî, [[kardiyolojî]], [[kardiyolog]], [[eloktrokardiyografî]], perîkardiyum, miyokardiyum, bi dil ve heye. Di zimanê Yewnanî de ji boybo tiştên bi dil ve tekîldarin peyva “kardia” tê bikaranîn. Kardiyolojî: Beşek ji zanista bijîşkî ye, lêgerînên kardiyolojîyê li ser pêkhateya dil û nexweşiyên dil e<ref> Collins English Dictionary – Complete and Unabridged, 12th Edition 2014 © HarperCollins Publishers 1991, 1994, 1998, 2000, 2003, 2006, 2007, 2009, 2011, 2014</ref>.

Çîna navendî ya dîwarê dil myokardiyum (masûlkeya dil) ji masûlkeyan pêk tê, dil tu car ranaweste û lê dide. Ji bo lêdana dil divê masûlkeyên dil girj bibe û xav bibe. Ji bo girjbûn û xavbûna masûlkeyan pêdivî bi enerjiya [[ATP]] (Adenozîna sê fosfatî) heye. Xaneyên [[dilemasûlkeyê]] bi navbeynkariya oksîjenê, [[glukoz]]ê perçe dikin û ATP bi dest dixin. Ango ji boybo peydakirina ATP, divê xwîna têrglukozî û têroksîjenî ji xaneyên myokardiyumê ve bên şandin. Di nav guhike û zikokeyan de her tim [[xwîn]] heye, lê çîna endokardiyumê rê nade xwînê kuko xwe bigihîne xaneyên masûlkeyên dil. Lûleyên taybet xwînê digihîne dîwarê dil, ev lûleyên xwînê wekî [[lûleyên koronerî]] tê binavkirin. Di zimanê latînî de peyva “corona” ji boybo tac (taca serê qiral û şahan) tê bikaranîn <ref> The American Heritage® Student Science Dictionary, Second Edition. Copyright © 2014 by Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company</ref>. Lûleyên koronerî wekî mîna tacek, dîwarê dil dorpêç dikin. Xwînberên koronerî li jorê derîçeyê xwînbera sereke ji şaxwînberê şax didin. Xwînbera koronerî ya çep aliyê çepê dil, xwînbera koronerî ya rast jî aliyê rastê dil dorpêç dike<ref>ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA, [https://www.britannica.com/science/human-cardiovascular-system/Blood-supply-to-the-heart ]Blood supply to the heart </ref>. Bi vî awayê xwîn digihîje xaneyên dilemasûleyê. Xwîna kêmoksîjenî û kêmglukozî bi xwînhênerên dilî vedigere guhikeya rastê. Gera xwînê ya navbera dil û myokardiyumê wekî gera koronerî tê binavkirin. Di hin cureyên dilnexweşiyê de hinek ji lûleyên koronerî teng dibin an jî dixitimin, di rewşek wisa de bi têra xwe xwîn nagihîje masûlkeyên dil. Heke beşa masûlkeya bêoksîjen û bêglukoz mayî, beşek piçûk be krîza dil pêk tê, lê heke beşek mezin ji masûlkeyên dil bêoksîjen û bêxurek bimîne, wê gavê dibe kuko dilrawestan pêk were<ref> Brainard J., Henderson R. (2013) CK-12's College Human Biology FlexBook. CK-12 Foundation, [https://www.ck12.org] </ref> .

Dilê mirov bi ahengî girj dibe û xav dibe. Dema girjbûnê, dil xwînê pompe dike, dema xavbûnê xwîn diherike çaviyên dil. Çerxa dillêdanê bi girjbûna guhikeyan destpê dike û bi xavbûna zikokanzikokeyan bi dawî dibe, wekî çerxa dillêdanê (''cardiac cycle'') bi nav dibe <ref name="Campbell">Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4</ref>. Çerxa dillêdanê de qonaxa girjbûnê wekî [[sîstol]], qonaxa xavbûnê jî wekî [[dîastol]] tê binavkirin.

Di destpêka qonaxa dîastola zikokeyan de her kuko masûlkeyên zikokeyan xav dibe, pestoya xwîna nav zikokeyan de mayî, nizim dibe. Gava pestoya xwîna nav zikokeyan ji pestoya xwîna nav xwînbera pişikê û aortê nizimtir dibe, xwîn ji xwînberan ber bi dil ve diherike. Di heman demê de derîçeyên kewaneyî tên girtin û rê li ber vegera xwînê tên girtin. Her ko xavbûna masûlkeyên zikokeyan didome, pestoya xwîna nav zikokeyan hê pirtir kêm dibe û ji pestoya xwîna guhikeyan nizimtir dibe. Gava pestoya xwîna zikokeyan bi têra xwe daket, derîçeya sêperrî (trîkuspît) û ya duperrî (mîtral) ji ber pestoya guhikeyan ve dibin, xwîn ji guhikeyan diherike nav zikokeyan. Bi vî awayê pestoya xwîna nav guhikeyan hê pirtir dadikeve. Ji xwînhêneran xwîn ber bi guhike û zikokeyên xavbûyî ve diherike. Di vî qonaxê de derîçeyên navbera guhikguhike û zikokeyan de vekirî ne, derîçeyên kewaneyî girtî ne, guhike û zikokêzikoke di qonaxa diastolê de ne. Bi vî awayê çerxek dillêdanê bi dawî dibe.

Dilê mirov bi ahengî lê dide, ango herî pêşî guhike girj dibin, paşê bi girjbûna zikokeyan guhike xav dibin, dawiya dawîn jî zikoke xav dibin. Bi xavbûna zikoke û guhikeyan çerxa dillêdanê diqede û ji nû ve girjbûna guhikeyan çerxek nû dide destpêkirin. Her çiqas çerxa dillêdanê biahengî be jî, leza dillêdanê ne sabît e. Di xulekek de hejmara kutana dil wekî leza dillêdanê tê binavkirin. Dilê mirovê gihîştî di demên asayî de di xulekek (deqe) de bi qasî 70 - 75 car lê dide. Lê li gor jiyana rojane dibe ko leza dillêdanê kêm bibe an jî zêde bibe. Wekî mînak di xewê de an jî dema bêhnvedanê de dilê mirov hêdî lê dide, lê dema mirov karekî giran dike an jî dema stresê de dilê mirov dibe kuko di xulekek de 120-130 caran lê bide. Ahenga dillêdanê ji aliyê dil, leza dillêdanê jî ji aliyê [[Demarekoendama xweyî]] ve tên kontrolkirin <ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/><ref> BSCS Biology: A Molecular Approach, 9 th Edition New York,: Glencoe/McGraw-Hill Companies, Inc. p197 ISBN 0-07-866427-6 </ref>.

Dil endamek (organ) taybet e. Masûlkeyên dil bêhemdê mirov dixebitin. Ango girjbûn û xavbûna masûlkeyên dil di bin deshilatdariya mirov de nîn e. Ji ber vî taybetmendiya dil, [[Dilemasûlke|masûlkeyên dil]] wekî [[masûlkeyên xwenewîst]] tê binavkirin. Ji bo çalakiya masûlkeyan, pêdivî bi sinyalên elektrîkê heye. Ji xeynî masûlkeyên dil hemû masûlkeyên laş sinyalên elektrîkê ji [[Demarexane|demarexaneyên]] [[Koendama demarê|koendama demar]] digirin. Masûlkeyên dil jî bi sînyalên elektrîkê çalak dibin, lê dil sînyalên ji bo girjbûnê tena serê xwe dirist dike <ref name="Villee"/>. Li ser diwarê hundir a guhikeyê rastê de hin xaneyên taybet hene, komeleya van xaneyan wekî girê berika guhike (girêbi sînoatrîînglîzî: ''sinoatrial node'') binavtê dibenavkirin. Kontrola ahenga lêdana dil ji aliyê girê berika guhikeyê ve tê rêvebirîn. Navê din a girê berika guhike "diristkerapêngave diristker lêdanê" yee (bi Înglizî: ''pacemaker'')<ref>Collins Discovery Encyclopedia, 1st edition © HarperCollins Publishers 2005</ref>. GirêkaGirê sînoatrî (berika guh) sînyalên elektrîkê berhem dike û arasteyî masûlkeyên herdu guhikanguhikeyan dike. Bi vî awayê masûlkeyên guhikanguhikeyan girj dibin, xwîna nav guhikanguhikeyan aresteyê zikokanzikokeyan dibe. Sinyalên elektrîkê ji girêkagirê sînoatrîberika guhike, xwe digîjin girêka duyemîn, ev girêk di navbera guhikêguhikeya rastê û zikokêzikokeya rastê de cih digire. Navê vî girêkê [[girêka atrîoventrîkî|girê guhike-zikoke]] ye (bi înglîzî: ''atrioventricular node''). GirêkaGirê atrîoventrîkîguhike-zikoke herrika sinyalên elektrîkê bi qasî 0,1 çîrke (saniye) dereng dixe, bi vî awayê ji boybo guhikanguhikeyan firsend peyda dibe kuko beriya zikokanzikokeyan çalak bibin. Sînyalên elektrîkê ji girêkagirê atrîoventrîkîguhike-zikoke, derbasê gurzên His dibe. Gurzên His rîşalkên taybet ên masûlkeyên dil e, sînyalên elektrîkê ji girêkagirê atrîoventrîkî (guhike-zikoke) digire û dişîne navbirka dil. Kardîologê swîsî Wilhelm His, Jr., di sala 1893 de erka van xaneyan diyar kir, loma paşnavê vî zanyarê li gurza van xaneyan hat dayîn. Gurzên Hîs ji du gurzan pêk tê, gurzêk dirêjê ber bi zikokêzikokeya raste, a din jî dirêjê ber bi zikokêzikokeya çepê dibe. Gurzên His lê diwarên zikokanzikokeyanan şax didin û mina torek dîwarên zikokanzikokeyan dorpêç dikin. Ev pêkhate wekî [[rîşalkên Purkinje]] tê binavkirin. Van rîşalkên masûlkeyen dil di sala 1839î de ji aliyê zanyarên Çekî Jan Evangelista Purkinje (iibi zimanê Çekî;: ''Jan Evangelista Purkynë'') ve hat kifşkirin. Gava sînyalên elektrîkê digihîje rîşalkên Purkinje, tora rîşalkên purkinje girjbûna masûlkeyen zikokanzikokeyan dide destpêkirin. Bi girjbûna zikokanzikokeyan xwîn ji dil, derbasê xwînberan dibe.

Ji boybo girjbûna masûlkeyên dil, ji girêkên dil sînyalên elektrîkê tê diristkirin. Makîneya Elektrokardiyogramê (EKG an jî ECG) dikare bi navbeynkariya elektrodan van sînyalên elektrîkê bişopîne<ref name="Campbell"/>. Bikaranîna makîneya elektrokardiyogramê, wekî elektrokardiyografî tê binavkirin. Makîneya elektrokardiyogramê ji aliyê zanyarê Almanî, Willem Einthoven ve di sala 1903 de hat çêkirin <ref>NOBELPRIZE.ORG, [https://www.nobelprize.org/educational/medicine/ecg/ecg-readmore.html ]The electrocardiogram – looking at the heart of electricity</ref>. Navê makîneyê bi almanî ” ''Elektrokardiogramm''” e. Bi alîkariya makîneya elektrokardiyogramê, mirov dikare rêça sînyalên ji girêka sînoatrî derdikevin bişopîne. Bi şopandina rêça sînyalan, mirov dikare dema sîstol û dîastola guhikguhike û zikokanzikokeyan diyar bike. Navê pelên sînyalên elektrîka dil bi tîpên P, Q, R, S, T tê nîşankirin. Sînyalên dibe sedema girjbûna guhikanguhikeyan, wekî pela P tê binavkirin. Pelên Q, R, S bi tevahî wekî kompleksa QRS tê bi navkirin. Girjbûna zikokanzikokeyan û xavbûna guhikanguhikeyan bi kompleksa QRS destpê dike. Her wisa pela T jî xavbûna zikokanzikokeyan dide destpêkirin. Elektrokardiyograma dilê mirovên tendurist, wekî EKG ya asayî tê navkirin. Ji boybo EKGya asayî hin rêjeyên standard hene. Bi bikaranîna testa elektrokardiyogramê; ahenga dillêdanê, çalakiya çaviyên dil, qebareya çaviyên dil û masûlkeya dil, nexweşiyên perdeya dil, nexweşiyên ji ber derîçeyên dil, krîzên dil, pestoya xwîna dil, bi hêsanî eşkere dibe.