Dilê mirov: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Dil ji çar çaviyan pêk tê. Du çavî (ode) li jor, du çavî jî li jêrê dil de cih digire. Çaviyên jor wekî [[guhik|guhike]], çaviyên jêr jî wekî [[malik|zikokzikoke]] tên navkirin. Her wisa perdeyek masûlkeyî ya bi navê septum (navbirka zikokanzikokeyan) ji jorê dil hetanê jêrê dil dirêj dibe û dil dike du beş, beşa rastê û beşa çepê. Xwîna kêmoksîjenî li beşa rastê dil, xwîna têroksîjenî jî li aliyê çepê dil de diherike. [[Dilemasûlke|Masûlkeyên]] derdora zikokanzikokeyan ji ya guhikanguhikeyan zêdetir e. Diwarên guhikanguhikeyan ji yên zikokanzikokeyan teniktir e. Dîwarê zikokêzikokeya çepê, li li gor beşên din ên dil hê pirtir stûr e. Rûyê zikokzikoke û guhikanguhikeyan bi çînek xaneyên epîtel (endokard)ê dapoşrav e. Xwîn ji laş diherike guhikênguhikeyên dil, ji zikokênzikokeyên dil jî ji dil diherike laş.

Dil çar derîçe li xwe digire. Du derîçeyên dil di navbera guhikguhike û zikokênzikokeyên dil de cih digire. Her yekê [[Xwînbera pişikan|xwînbera pişik]] û [[Xwînber|xwînbera]] sereke jî derîçeyek li xwe digirin. Xwîn bi alîkariya derîçeyan di nav dil û lûleyên xwînê de bi yek alî diherike <ref name="Villee">Villee, Claude Alvin, et al. (1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4

</ref> .Di navbera guhikaguhikeya rastê û zikokêzikokeya rastê de [[derîçeya sêperrî|derîçeyê sêperrî]] (trîkuspît) heye. Derîçeyê sêperrî bi girjbûna guhikanguhikeyan, xwîna nav guhikêguhikeya rastê, aresteyê zikokêzikokeya rastê dike. Dema guhikguhike xav dibe îcar zikokzikoke girj dibin, lê derîçeyê sêperrî bi girjbûna zikokêzikokeya rastê tê girtin, bi vî awayê rê li ber vegera xwînê ya guhikêguhikeya rastê tên girtin. Her wisaHerwisa di navbera guhikêguhikeya çepê û zikokêzikokeya çepê de [[derîçeya duperrî|derîçeyê duperrî]] (derîçeyê mîtral) heye, derîçeyê duperrî xwînê ji guhikguhikeyê arasteyî zikokêzikokeya çepê dike, lê nahêle xwîna zikokêzikokeyê vegere guhikêguhikeya çepê. Bi girjbûna guhikanguhikeyan, derîçeyên navbera guhikguhike û zikokanzikokeyan tên vekirin, bi girjbûna zikokanzikokeyan van herdu derîçe tên girtin<ref>Colbourne, H. (2007).Inquiry into biology. Toronto, ON: McGraw-Hill Ryerson. ISBN 978-0-07-096052-7</ref>.Xwîna zikokanzikokeyan bi navbeynkariya derîçeyan derbasê xwînberan dibe. Şiklê derîçeyên derê zikokanzikokeyan dişibe kevanê, an jî heyva nîvî, loma ev derîçeyên zikokêzikokeyê wekî [[derîçeyên kewaneyî]] tên binavkirin. Di navbera zikokêzikokeya rastê û xwînbera pişikê de derîçeyê pişikan heye. Bi girjbûna zikokêzikokeyê ev derîçe ve dibe û xwîna nav zikokêzikokeya rastê derbasêderbasî xwînbera pişikê dibe. Gava zikokzikoke xav dibin, îcar derîçeyê pişikê tê girtin. Bi vî awayê xwîna nav xwînbera pişikê venagere zikokêzikokeyan. Derîçeyek kewaneyî jî di navbera zikokêzikokeya çepê û şaxwînber (aort) de cih digire. Ev derîçe jî xwînê ji zikokêzikokeya çepê ber bi şaxwînberê araste dike

Çîna navendî ya dîwarê dil myokardiyum (masûlkeya dil) ji masûlkeyan pêk tê, dil tu car ranaweste û lê dide. Ji bo lêdana dil divê masûlkeyên dil girj bibe û xav bibe. Ji bo girjbûn û xavbûna masûlkeyan pêdivî bi enerjiya [[ATP]] (Adenozîna sê fosfatî) heye. Xaneyên masûlkeyên dil[[dilemasûlkeyê]] bi navbeynkariya oksîjenê, [[glukoz]]ê perçe dikin û ATP bi dest dixin. Ango ji boy peydakirina ATP, divê xwîna têrglukozî û têroksîjenî ji xaneyên myokardiyumê ve bên şandin. Di nav guhikguhike û zikokanzikokeyan de her tim [[xwîn]] heye, lê çîna endokardiyumê rê nade xwînê ku xwe bigihîne xaneyên masûlkeyên dil. Lûleyên taybet xwînê digihîne dîwarê dil, ev lûleyên xwînê wekî [[lûleyên koronerî]] tê binavkirin. Di zimanê latînî de peyva “corona” ji boy tac (taca serê qiral û şahan) tê bikaranîn <ref> The American Heritage® Student Science Dictionary, Second Edition. Copyright © 2014 by Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company</ref>. Lûleyên koronerî wekî mîna tacek, dîwarê dil dorpêç dikin. Xwînberên koronerî li jorê derîçeyê xwînbera sereke ji aortêşaxwînberê cihêşax dibindidin. Xwînbera koronerî ya çep aliyê çepê dil, xwînbera koronerî ya rast jî aliyê rastê dil dorpêç dike<ref>ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA, [https://www.britannica.com/science/human-cardiovascular-system/Blood-supply-to-the-heart ]Blood supply to the heart </ref> . Bi vî awayê xwîn digihîje xaneyên masûlkeya dildilemasûleyê. Xwîna kêmoksîjenî û kêmglukozî bi xwînhênerên dilî vedigere guhikêguhikeya rastê ya dil. Gera xwînê ya navbera dil û myokardiyumê wekî gera koronerî tê binavkirin. Di hin cureyên dilnexweşiyê de hinek ji lûleyên koronerî teng dibin an jî dixitimin, di rewşek wisa de bi têra xwe xwîn nagihîje masûlkeyên dil. Heke beşa masûlkeya bêoksîjen û bêglukoz mayî, beşek piçûk be krîza dil pêk tê, lê heke beşek mezin ji masûlkeyên dil bêoksîjen û bêxurek bimîne, wê gavê dibe ku dilrawestan pêk were<ref> Brainard J., Henderson R. (2013) CK-12's College Human Biology FlexBook. CK-12 Foundation, [https://www.ck12.org] </ref> .

Dilê mirov bi ahengî girj dibe û xav dibe. Dema girjbûnê, dil xwînê pompe dike, dema xavbûnê xwîn diherike çaviyên dil. Çerxa dillêdanê bi girjbûna guhikanguhikeyan destpê dike û bi xavbûna zikokan bi dawî dibe, wekî çerxa dillêdanê (''cardiac cycle'') bi nav dibe <ref name="Campbell">Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4</ref>. Çerxa dillêdanê de qonaxa girjbûnê wekî [[sîstol]], qonaxa xavbûnê jî wekî [[dîastol]] tê binavkirin.

Di destpêka çerxa dillêdanê de, guhikguhike û zikokênzikokeyên dil sist ein (xav ein) ev rewş wekî dîastola dil bi nav dibe. Di vî qonaxê de xwîna kêmoksîjenî ji xwînhênera sereke ya jêrîn û ya jorîn ve diherike guhikêrastêguhikeya rastê. Di heman qonaxê de çar xwînhênerên pişikê, guhikêguhikeya çepê bi xwîna têroksîjenî tijî dike. Di qonaxa dîastola dil de herdu derîçeyên dil yênên navbera guhikguhike û zikokanzikokeyan de vekirî ne, loma xwîna nav guhikanguhikeyan bi hêsanî diherike nav zikokanzikokeyan û %70- 75 ê her zikokêzikokeyêk bi xwînê tijî dibe <ref name="Leland G"> Johnson, Leland G. (1987 )Biology. 2nd ed., Wm. C. Brown,. ISBN 0-697-04972-8 </ref>. Di vî qonaxê de derîçeyên kewaneyî girtî ne, bi vî awayê rê li ber vegera xwîna hundirê xwînbera pişik û aortê tê girtin.

=== Sîstol û dîastola guhikanguhikeyan ===

Bi girjbûna (sîstol) guhikanguhikeyan, qebareya guhikanguhikeyan kêm dibe, pestoya xwîna nav guhikanguhikeyan bilind dibe. Ji ber [[pestoya xwînê]], xwîn ji guhikanguhikeyan ber bi zikokanzikokeyan ve tê pompekirin. Di vî katê de derîçeyê sêperrî û ya duperrî vekirî ne. Bi vî awayê zikokzikoke bi xwînê tijî dibin. Sîstola guhikanguhikeyan hetanê destpêka dîastola zikokanzikokeyan didome.

=== Sîstola zikokanzikokeyan ===

Bi girjbûna masûlkeyên zikokanzikokeyan, pestoya xwîna nav zikokanzikokeyan bilind dibe, lê ev pestoya pêşîn ji bo vekirina derîçeyên kewaneyî yên pişik û şaxwînberê têr nake. Loma xwîn ji dil dernakeve. Gava pestoya xwîna zikokanzikokeyan ji pestoya xwîna guhikanguhikeyan bilindtir dibe, xwîna zikokanzikokeyan ber bi guhikanguhikeyan ve diherike, lê derîçeyên sêperrî û duperrî tên girtin û rê li ber vegera xwînê digirin. Her kuko diçe pestoya xwîna nav zikokanzikokeyan zêde dibe. Dema hêza pestoya xwîna nav zikokanzikokeyan, ji pestoya xwîna nav xwînbera pişikê û ya şaxwînberê zêdetir dibe, îcar derîçeyên kewaneyî vedibin. Xwîna nav zikokazikokeya rastê, aresteyê pişikan dibe. Xwîna nav zikokazikokeya çepê jî bi navbeynkariya xwînbera sereke ve belavê laş dibe.

=== Dîastola zikokanzikokeyan ===

Di destpêka qonaxa dîastola zikokanzikokeyan de her ku masûlkeyên zikokanzikokeyan xav dibe, pestoya xwîna nav zikokanzikokeyan de mayî, nizim dibe. Gava pestoya xwîna nav zikokanzikokeyan ji pestoya xwîna nav xwînbera pişikê û aortê nizimtir dibe, xwîn ji xwînberan ber bi dil ve diherike. Di heman demê de derîçeyên kewaneyî tên girtin û rê li ber vegera xwînê tên girtin. Her kuko xavbûna masûlkeyên zikokanzikokeyan didome, pestoya xwîna nav zikokanzikokeyan hê pirtir kêm dibe û ji pestoya xwîna guhikanguhikeyan nizimtir dibe. Gava pestoya xwîna zikokanzikokeyan bi têra xwe daket, derîçeya sêperrî (trîkuspît) û ya duperrî (mîtral) ji ber pestoya guhikanguhikeyan ve dibin, xwîn ji guhikanguhikeyan diherike nav zikokanzikokeyan. Bi vî awayê pestoya xwîna nav guhikanguhikeyan hê pirtir dadikeve. Ji xwînhêneran xwîn ber bi guhikguhike û zikokênzikokeyên xavbûyî ve diherike. Di vî qonaxê de derîçeyên navbera guhik û zikokanzikokeyan de vekirî ne, derîçeyên kewaneyî girtî ne, guhikguhike û zikokzikokê di qonaxa diastolê de ne. Bi vî awayê çerxek dillêdanê bi dawî dibe.

Dilê mirov bi ahengî lê dide, ango herî pêşî guhikguhike girj dibin, paşê bi girjbûna zikokanzikokeyan guhikguhike xav dibin, dawiya dawîn jî zikokzikoke xav dibin. Bi xavbûna zikokzikoke û guhikanguhikeyan çerxa dillêdanê diqede û ji nû ve girjbûna guhikanguhikeyan çerxek nû dide destpêkirin. Her çiqas çerxa dillêdanê biahengî be jî, leza dillêdanê ne sabît e. Di xulekek de hejmara kutana dil wekî leza dillêdanê tê binavkirin. Dilê mirovê gihîştî di demên asayî de di xulekek (deqe) de bi qasî 70 - 75 car lê dide. Lê li gor jiyana rojane dibe ko leza dillêdanê kêm bibe an jî zêde bibe. Wekî mînak di xewê de an jî dema bêhnvedanê de dilê mirov hêdî lê dide, lê dema mirov karekî giran dike an jî dema stresê de dilê mirov dibe ku di xulekek de 120-130 caran lê bide. Ahenga dillêdanê ji aliyê dil, leza dillêdanê jî ji aliyê [[Demarekoendama xweyî]] ve tên kontrolkirin <ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/><ref> BSCS Biology: A Molecular Approach, 9 th Edition New York,: Glencoe/McGraw-Hill Companies, Inc. p197 ISBN 0-07-866427-6 </ref>.

Dil endamek (organ) taybet e. Masûlkeyên dil bêhemdê mirov dixebitin. Ango girjbûn û xavbûna masûlkeyên dil di bin deshilatdariya mirov de nîn e. Ji ber vî taybetmendiya dil, [[Dilemasûlke|masûlkeyên dil]] wekî [[masûlkeyên xwenewîst]] tê binavkirin. Ji bo çalakiya masûlkeyan, pêdivî bi sinyalên elektrîkê heye. Ji xeynî masûlkeyên dil hemû masûlkeyên laş sinyalên elektrîkê ji [[Demarexane|demarexaneyên]] [[Koendama demarê|koendama demar]] digirin. Masûlkeyên dil jî bi sînyalên elektrîkê çalak dibin, lê dil sînyalên ji bo girjbûnê tena serê xwe dirist dike <ref name="Villee"/>. Li ser diwarê hundir a guhikêguhikeyê rastê de hin xaneyên taybet hene, komeleya van xaneyan wekî [[girêkagirê berika guhike (girê sînoatrî]]) binav dibe. Kontrola ahenga lêdana dil ji aliyê girêkagirê sînoatrîberika guhikeyê ve tê rêvebirîn . Navê din a girêkagirê berika sînotrîguhike "diristkera lêdanê" ye (bi Înglizî: ''pacemaker'')<ref>Collins Discovery Encyclopedia, 1st edition © HarperCollins Publishers 2005</ref>. Girêka sînoatrî sînyalên elektrîkê berhem dike û arasteyî masûlkeyên herdu guhikan dike. Bi vî awayê masûlkeyên guhikan girj dibin, xwîna nav guhikan aresteyê zikokan dibe. Sinyalên elektrîkê ji girêka sînoatrî xwe digîjin girêka duyemîn, ev girêk di navbera guhikê rastê û zikokê rastê de cih digire. Navê vî girêkê [[girêka atrîoventrîkî]] ye. Girêka atrîoventrîkî herrika sinyalên elektrîkê bi qasî 0,1 çîrke (saniye) dereng dixe, bi vî awayê ji boy guhikan firsend peyda dibe ku beriya zikokan çalak bibin. Sînyalên elektrîkê ji girêka atrîoventrîkî, derbasê gurzên His dibe. Gurzên His rîşalkên taybet ên masûlkeyên dil e, sînyalên elektrîkê ji girêka atrîoventrîkî digire û dişîne navbirka dil. Kardîologê swîsî Wilhelm His, Jr., di sala 1893 de erka van xaneyan diyar kir, loma paşnavê vî zanyarê li gurza van xaneyan hat dayîn. Gurzên Hîs ji du gurzan pêk tê, gurzêk dirêjê ber bi zikokê raste,a din jî dirêjê ber bi zikokê çepê dibe. Gurzên His lê diwarên zikokan şax didin û mina torek dîwarên zikokan dorpêç dikin. Ev pêkhate wekî [[rîşalkên Purkinje]] tê binavkirin. Van rîşalkên masûlkeyen dil di sala 1839î de ji aliyê zanyarên Çekî Jan Evangelista Purkinje (ii zimanê Çekî; Jan Evangelista Purkynë) ve hat kifşkirin. Gava sînyalên elektrîkê digihîje rîşalkên Purkinje, tora rîşalkên purkinje girjbûna masûlkeyen zikokan dide destpêkirin. Bi girjbûna zikokan xwîn ji dil, derbasê xwînberan dibe.