Dabeşbûna Koreyê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Balyozxane (gotûbêj | beşdarî)
Add 7 books for Wîkîpediya:Dirûvbarîtî (20210712)) #IABot (v2.0.8) (GreenC bot
Rêz 4:
Dabeşbûna nûjen a Koreyê di dawiya şerî de di sala 1945an de dest pê kir. Hêzên Hevpeymaniyê Japonyayê têk birin û têketin Koreyê yê ku mêtingeheke Japonyayê bû. Bi ya lihevkirina [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] (DYA) û [[Yekîtiya Sovyetê]] (YKSS) ya ku di rojên dawî yên şerî de îmze kiribûn, dê leşkerên [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|YKSS]]<nowiki/>ê beşa Koreya bakurî ya ser paralela 38em dagir bikin û dê leşkerên DYAyê jî başûrê vê paralelê dagir bikin. Bi ya vê peymanê, leşkerên Sovyetê di tebaxa 1945an de dest danîn ser Koreya bakur û leşkerên DYAyê jî di îlona 1945an de Koreya başûr dagir kirin.<ref name="Lee20062">{{Cite book|title=The Making of Modern Korea|url=https://archive.org/details/makingmodernkore00buzo|last=Buzo|first=Adrian|publisher=Routledge|year=2002|isbn=978-0-415-23749-9|location=London|pages=[https://archive.org/details/makingmodernkore00buzo/page/n41 31]–37}}</ref>
 
Bi ya vê lihevhatinê ev dabeşbûn demkî bû û armanc ev bû ku devleteke yekgirtî ya Koreyê li seranserê nîvgiravê were avakirin. Pişt re, di [[Konferansa Wezîrên Karên Derveyî]] ya [[Moskow]]<nowiki/>ê (1945) de peymanekê pênc salî ya li ser wesayeta Koreyê hate îmzekirin. Lê belê, destpêkirina [[Şerê Sar]] û faktorên din ên navneteweyî û navxweyî û dijberiya koreyiyan bo wesayetê, di nav danûstandinên navbera DYAyê û YKSSê de astengiyan derxistin û van hêmanan bandoreke neyînî li ser avakirina dewleteke yekgirtî ya Koreyê kirin.<ref name="Lee20063">{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref>
 
Bi vê yekê, pirsgirêka Koreyê ji [[Neteweyên Yekbûyî]] re hate beralîkirin. Di sala 1948an de, piştî ku YKSSê pêşnîyazên NYê qebûl nekir, tenê li herêma başûr a ku li bin dagirkirina DYAyê bû, hilbijartin hat lidarxistin. [[Syngman Rhee]] yê ku DYA di hilbijartinê de pişgirî da wî û bi ser ket, di heman wê demê de li herêma bakur a ku li bin dagirkirina Sovyetê bû, [[Kim Il-sung]] pozîsyona xwe wekî serokê Koreya Bakur xurt kir. Bi vê yekê 15ê tebaxa 1948an de li başûr [[Komara Korêyê|Komara Koreyê]] hat damezrandin û di 9ê îlona 1948an de li bakur jî [[Korêya Bakur|Komara Demokratîk a Gel a Korêyê]] hate avakirin. DYAyê piştgirî da Başûrî, YKSSê jî piştgirî da Bakurî û her hikûmetên du herêmê jî di serdemên xwe de îdîaya heqê li ser tevahiya girava Koreyê anîn zimên.
Rêz 17:
 
=== Mêtingeriya japonî (1910–1945) ===
Dema ku Şerê Rûs û Japonî di 1905an de bi dawî bû, Kore ket destê Japonyayê û di 1910an de ji aliyê Japonyayê ve bi giştî hate dagirkirin. Împeratoriya Koreyê ku [[Gojong]] wê bi rê ve dibir, hate hilweşandin. Di dehsalên paşîn de, komên [[Neteweperwerî|neteweperwer]] û radîkal derketin û ji bo serxwebûna Koreyê têkoşiyan. Ev kom ji aliyê fikrên xwe yên polîtîk û planên xwe yên bo paşeroja Koreyê ji hev cuda bûn û loma nikarîbûn li bin banê neteweyî hevre tevbidin.<ref>{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref><ref name="Cumings2005">{{Cite news|url=http://www.ndl.go.jp/constitution/e/shiryo/01/002_46/002_46tx.html|title=Cairo Communique, December 1, 1943|date=1 December 1943|publisher=Japan National Diet Library|archive-url=https://web.archive.org/web/20101206020831/http://www.ndl.go.jp/constitution/e/shiryo/01/002_46/002_46tx.html|archive-date=6 December 2010|access-date=10 November 2012}}</ref> Hikûmeta Koreyê ya ku piştî dagirkirina japonan îltîca kiribû [[Çîn|Çînê]], ji aliyê dewletên navnetewî ve bi berfirehî nedihate nasîn.<ref name="Cumings2005" />[[Wêne:건국준비위원회.jpg|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:%EA%B1%B4%EA%B5%AD%EC%A4%80%EB%B9%84%EC%9C%84%EC%9B%90%ED%9A%8C.jpg|çep|thumb|''Lyuh Woon-hyung'' di 16ê tebaxê 1945an de li [[Sêûl|Seulê]] di Komîteya Amadekirina Serxwebûna Koreyê de dipeyive]]
 
=== Şerê Cîhanî yê Duyem ===
Di [[Konferansa Qahîreyê]] (1943) de, a ku di dema lidarxistinê de [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] hîn dewam dikir, [[Franklin D. Roosevelt]], [[Winston Churchill]] û [[Chiang Kai-shek]] li hev kirin ku divê Japonya dest ji hemû waran bikişîne yên ku bi zorê dagir kiribû. Bi vê konferansê, her sê hêz ragihand ku "dê Kore azad û serbixwe bibe."<ref name="cairo_communique">{{Citation|url=http://countrystudies.us/south-korea/8.htm|chapter=World War II and Korea|editor1-first=Andrea Matles|editor1-last=Savada|editor2-first=William|editor2-last=Shaw|title=South Korea: A Country Study|place=Washington, DC|series=GPO|publisher=Library of Congress|year=1990|access-date=2006-05-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110629082133/http://countrystudies.us/south-korea/8.htm|archivedate=2011-06-29}}</ref><ref name="Savada">{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref> ''Roosevelt'' fikra wesayeta li ser Koreyê pêşnîyaz kir, lê ji hêzên din peyman negirt. Di [[Konferansa Tehranê]] (1943) û ya [[Yalta|Yaltayê]] (1945) de Roosevelt, pêşnîyaza xwe bi [[Yosîf Stalîn|Joseph Stalin]] re parve kir û dîsa anî rojevê. Stalîn ji vê pêşnîyazê razî nebû, lê di kurtbûna dema wesayetê de pê re hemfikir bû.<ref name="Cumings20052">{{Citation|last=Stueck|first=William W.|year=2002|title=Rethinking the Korean War: A New Diplomatic and Strategic History|publisher=Princeton University Press|place=Princeton, NJ|isbn=978-0-691-11847-5}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/promptutterdestr00walk|title=Prompt and Utter Destruction: Truman and the Use of Atomic Bombs Against Japan|last=Walker|first=J Samuel|publisher=The University of North Carolina Press|year=1997|isbn=978-0-8078-2361-3|location=Chapel Hill|page=[https://archive.org/details/promptutterdestr00walk/page/82 82]|url-access=registration}}</ref>
 
Di Konferansên [[Konferansa Tehranê|Tehran]] û [[Konferansa Yaltayê|Yaltayê]] de, Stalin sond xwar ku piştî sê-çar mehan ser serfiraziya [[Ewropa|Ewropayê]] dê beşdarî hevpeymaniyan be, yên di [[Şerê Pasîfîkê]] de bûn. Di 8ê tebaxa 1945an de, du roj piştî ku DYAyê bombeya yekem a atomî li [[Hîroşîma|Hiroşimayê]] avêt, lê berî ku bombeya duyemîn li [[Nagasaki|Nagazakiyê]] biavêje, YKSSê li dijî Japonyayê îlana şerê kir.<ref name="Walker">{{Cite news|url=https://www.nknews.org/2018/11/how-kim-il-sung-became-north-koreas-great-leader|title=How Kim Il Sung became North Korea’s Great Leader|last=Tertitskiy|first=Fyodor|date=6 November 2018|publisher=NK News|archive-url=https://web.archive.org/web/20181115195059/https://www.nknews.org/2018/11/how-kim-il-sung-became-north-koreas-great-leader|archive-date=15 November 2018|access-date=15 November 2018}}</ref> Gava ku şer dest pê kir, fermandarê giştî yê hêzên YKSSê yê [[Rojhilata Dûr]], Marşal [[Aleksandr Vasîlevskî]], bang li koreyiyan kir ku li dijî Japonyayê serî hildin û got "li Seulê ala azadî û serxwebûnê bilind dibe".<ref name="auto5">{{Cite book|title=The Two Koreas: A Contemporary History|last=Oberdorfer|first=Don|last2=Carlin|first2=Robert|publisher=Basic Books|year=2014|isbn=9780465031238|page=5}}</ref>
Rêz 33:
Endustriyên sereke hatin neteweyîkirin. Rewşa aboriya bakurî hema hema ji ya başûrî dijwartir bû, ji ber ku japoniyan çandinî û endustriyên karûbar li başûr û endustriyên giran jî li bakurê saz kiribûn.
 
Hêzên Sovyetê di sala 1948an de derketin.<ref>{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref>
 
=== Dagirbûna başûrê Koreyê ji aliyê DYAyê ve ===
Rêz 53:
=== Midaxileya NYê û avakirina hikûmetên cuda ===
[[Wêne:Demonstration_in_support_of_the_US-Soviet_Joint_Commission2.JPG|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:Demonstration_in_support_of_the_US-Soviet_Joint_Commission2.JPG|thumb|Xwepêşandana Koreya Başûr ji bo piştgiriya Komîsyona Hevpar a DYA-Sovyetê 4 di 1946an de]]
Piştî ku Komîsyona Hevpar di derheqê rêgirtina pêşveçûnê de bi ser neket, DYA di îlona 1947an de vê pirsgirêkê anî pêşiya [[Neteweyên Yekbûyî]]. YKSSê li dijî midaxileya NYê bû.<ref>{{Cite book|title=The Making of Modern Korea|url=https://archive.org/details/makingmodernkore00buzo|last=Buzo|first=Adrian|publisher=Routledge|year=2002|isbn=978-0-415-23749-9|location=London|page=[https://archive.org/details/makingmodernkore00buzo/page/n76 66]}}</ref> NYê di 14ê çiriya paşîn a 1947an de biryarek da û ragihand ku divê hilbijartinên azad werin kirin, leşkerên biyanî ji erdên Koreyê vekişin û Komîsyona Demkî ya Neteweyên Yekbûyî li ser Koreyê (UNTCOK) were avakirin. YKSSê dengdanê boykot kir û bi hinceta ku NY nikare hilbijartinên adil garantî bike, vê biryarê red kir. Ji ber ku hevkariya Sovyetê tune bû, biryar hat girtin ku hilbijartinên bi çavdêriya NYê dê tenê li başûr were çêkirin.<ref>{{Cite book|title=Brothers at War – The Unending Conflict in Korea|last=Jager|first=Sheila Miyoshi|publisher=Profile Books|year=2013|isbn=978-1-84668-067-0|location=London|page=47|author-link=Sheila Miyoshi Jager}}</ref><ref>{{Cite book|title=Korea: Where the American Century Began|last=Pembroke|first=Michael|publisher=Hardie Grant|year=2018|isbn=978-1-74379-393-0|location=Melbourne|page=45}}</ref> Ev biryar berovajiya rapora serokê komîsyonê, KPS Menon bû, ku li dijî hilbijartineke cûda bû.<ref>{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref> Hin delegeyên UNTCOKê pê hesiyan ku şert û mercên li başûr avantajeke neheq dide namzetên rastgir, lê belê ew hatin paşguhkirin.<ref name="Cumings20054">{{Cite book|title=Bipolar Orders: The Two Koreas since 1989|url=https://archive.org/details/bipolarorderstwo00lynn|last=Hyung Gu Lynn|date=2007|publisher=Zed Books|page=[https://archive.org/details/bipolarorderstwo00lynn/page/n34 20]}}</ref>
 
Gelek koreyî ji biryara sepandina hilbijartinên cûda nerazî bû, ku texmîn dikirin dê van hilbijartinan dabeşkirina welêt daîmî bikin. Di sibata 1948an de grevên giştî yên li dijî vê biryarê dest pê kirin.<ref name="auto22">{{Cite news|url=http://www.newsweek.com/2000/06/18/ghosts-of-cheju.html|title=Ghosts of Cheju|date=2000-06-19|website=[[Newsweek]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110615112530/http://www.newsweek.com/2000/06/18/ghosts-of-cheju.html|archive-date=2011-06-15|access-date=2012-09-02}}</ref> Di nîsanê de, giraviyên [[Jeju|Jejuyê]] li dijî dabeşbûna berbiçav a welêt serî hildan. Leşkerên [[Koreya Başûr]] hatin şandin ku serhildanê bişkênînin. Bi deh hezaran giravî hatin kuştin û bi texmînekê ji % 70ê gundên giravê ji aliyê leşkerên Koreya Başûr ve hatin şewitandin.<ref name="nw000619">{{Cite book|url=https://archive.org/details/koreastwentieth00robi/page/112|title=Korea's Twentieth-Century Odyssey|last=Robinson|first=Michael E|publisher=University of Hawaii Press|year=2007|isbn=978-0-8248-3174-5|location=Honolulu|pages=[https://archive.org/details/koreastwentieth00robi/page/112 112]|url-access=registration}}</ref> Serhildan bi destpêkirina [[Şerê Koreyê]] re dîsa gur bû.<ref>{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref>
 
Di nîsana 1948an de, konferansek ji aliyê rêxistinên bakurî û başûrî ve li [[Pyongyang]]<nowiki/>ê civiya. Siyasetmedarên başûrî Kim Koo û Kim Kyu-sik beşdarî konferansê bûn û mîna siyasetmedar û partiyên din hilbijartinên başûr boykot kirin.<ref name="Cumings20055">{{Cite book|title=Brothers at War – The Unending Conflict in Korea|last=Jager|first=Sheila Miyoshi|publisher=Profile Books|year=2013|isbn=978-1-84668-067-0|location=London|pages=47–48}}</ref><ref>{{Cite book|title=Korea: Where the American Century Began|last=Pembroke|first=Michael|publisher=Hardie Grant|year=2018|isbn=978-1-74379-393-0|location=Melbourne|page=46}}</ref> Di konferansê de hat bangkirin ku bila hikûmeteke yekbûyî bê avakirin û leşkerên biyanî ji erdên Koreyê vekişin.<ref name="auto3">{{Cite book|title=Brothers at War – The Unending Conflict in Korea|last=Jager|first=Sheila Miyoshi|publisher=Profile Books|year=2013|isbn=978-1-84668-067-0|location=London|pages=48, 496}}</ref> Syngman Rhee û General Hodge konferans şermezar kir.<ref name="auto3" /> Kim Koo sala din hate kuştin.<ref>{{Cite book|title=Korea: Where the American Century Began|last=Pembroke|first=Michael|publisher=Hardie Grant|year=2018|isbn=978-1-74379-393-0|location=Melbourne|page=47}}</ref>
Rêz 72:
[[Wêne:Korea_at_night.png|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:Korea_at_night.png|rast|thumb|Dabeşbûna giravê bi saya ronahiyên hêla Başûr bi zelalî ji fezayê jî tê dîtin.]]
 
[[Neteweyên Yekbûyî]] sebeba midaxileya xwe wiha îzah kir ku ew dixwazin sînoran bi ya peymanê dîsa ava bikin a ku dora paralela 38em e. ''Syngman Rhee'' yê ku serokê Başûr bû, ragihand ku êrişa Bakur sînor ji holê radike. Bi heman awayî Serfermandarê Giştî yê NYyê, ''General Douglas MacArthur'' diyar kir ku wî dixwest ku Koreyê yek bike, ne ku tenê hêzên Koreya Bakur paşde vegerîne.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue|title=Rethinking the Korean War: A New Diplomatic and Strategic History|last=Stueck|first=William W.|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=978-0-691-11847-5|location=Princeton, NJ|pages=[https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue/page/87 87]–88|url-access=registration}}</ref> Lê belê, Bakur ji % 90ê başûr dagir kir heya ku êrişa hêzên pêşengiya DYAyê dest pê bike. Gava ku hêzên Koreya Bakur ji başûr hatin derxistin, hêzên Koreya Başûr di 1ê çiriya paşîn de ji paralela 38ê derbas bû û ket hêla Bakur û hêzên DYAyê û yên NYê jî piştî hefteyekê paş artêşa Başûr ketin Bakur. Ev tevî hişyariyên [[Komara Gel a Çînê]] bû ku ragihandibûn, heke leşkerên DYAyê paralelê derbas bikin dê ew ê midaxile bikin.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue|title=Rethinking the Korean War: A New Diplomatic and Strategic History|last=Stueck|first=William W.|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=978-0-691-11847-5|location=Princeton, NJ|page=[https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue/page/89 89]|url-access=registration}}</ref> Gava ku wî bakur dagir kir, Komara Koreyê hewil da ku hemû girav di bin rejîma xwe de bike yek û dest bi polîtîkayên xwe kir.<ref name="Cumings20056">{{Cite book|title=Korea's Place in the Sun: A Modern History|url=https://archive.org/details/koreasplaceinsun0000cumi|last=Cumings|first=Bruce|publisher=[[W. W. Norton & Company]]|year=2005|isbn=978-0-393-32702-1|location=New York|author-link=Bruce Cumings}}</ref> Gava ku hêzên DYAyê berê xwe dan bakur, Çîn êrîşî wan kir û ew vegerandin başûr.
 
Di sala 1951an de eniyên li rex paralela 38em aram bûn û her du alî dest bi nirxandina agirbestê kirin. Lê belê, ''Rhee'' disxwest ku şer dewam bike heya ku Kore li bin serokatiya wî bibe yek.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue|title=Rethinking the Korean War: A New Diplomatic and Strategic History|last=Stueck|first=William W.|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=978-0-691-11847-5|location=Princeton, NJ|page=[https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue/page/141 141]|url-access=registration}}</ref> Aliyê komunîst piştgirî da xeta agirbestê ya ku li ser paralela 38em hatibû damezrandin, lê NYê piştgirî da xetek li ser bingeha erdekî hevpar ku ji hêla leşkerî ve tê parastin.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue|title=Rethinking the Korean War: A New Diplomatic and Strategic History|last=Stueck|first=William W.|publisher=Princeton University Press|year=2002|isbn=978-0-691-11847-5|location=Princeton, NJ|pages=[https://archive.org/details/rethinkingkorean0000stue/page/139 139], 180|url-access=registration}}</ref> Pozîsyona NYê, ku ji hêla DYAyê ve hatibû formulekirin, li dijî lihevhatineke din a mizakireyan derket.<ref>{{Cite book|title=Korea: Where the American Century Began|last=Pembroke|first=Michael|date=2018|publisher=Hardie Grant Books|pages=187–188}}</ref> Di destpêkê de, DYAyê xetek pêşniyaz kir ku di [[Pyongyang]]<nowiki/>ê re derbas dibe ku ev der dûrî eniyên şerî bû û pir li bakur bû.<ref>{{Cite book|title=Korea: Where the American Century Began|last=Pembroke|first=Michael|date=2018|publisher=Hardie Grant Books|page=188}}</ref> Çînî û Koreya Bakur di dawiyê de li şûna paralela 38em li ser xeta erdekî leşkerî yê hevpar li hev kirin, lê gelek nerazîbûn bûn sedema pêvajoyeke mizakereyê ya zor û zehmetî.<ref>{{Cite book|title=Korea: Where the American Century Began|last=Pembroke|first=Michael|date=2018|publisher=Hardie Grant Books|pages=188–189}}</ref>