Auguste Jaba: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine
Sererastkirin
Etîket: 2017 amûra guhartina çavkaniyê
Rêz 1:
{{Infobox Mirovjînenîgarî
| navênav bûyînê = Alexander Auguste Jaba
| navê rastî = August Kościesza-Żaba
| perwerdebernavk =
| navê din = August Dementeviç Jaba, August Jaba, Auguste de Jaba
| wêne =
| wêne sernav = Alexander Auguste Jaba
| şanenav =
| rojaserdem bûyînê = {{roja bûyînê|1801}} =
| roja jidayikbûnê = {{roja bûyînê|1801}}
| cîhê bûyînê cihê jidayikbûnê = Kraslaw ([[Polonya]])
| roja mirinê = [[1894]]
| cîhêcihê mirinê = [[Îzmîr]] ([[Tirkiye]])
| cureyê mirinê =
| sedemê mirinê =
| hemwelatî = {{POL}}
| niştimanîeslê xwe = [[Polonî]]
| dîn = [[Katolîk]], [[Cihû]]
| eşîr =
| malbat =
| hevjînbav = Dominique Zaba
| zarokdayik = Anna (Holownia) Zaba
| pîşehevjîn = Irène =Hélène [[dîplomat]],(Giraud) [[rojhilatnas]]de Jaba
| zarok = Amélie (de Jaba) de Andria, Vladimir de Jaba, Marie de Jaba, Marie Joséphine Antoinette (de Jaba) de Testa, Auguste de Jaba, Jules Paul de Jaba û Sophie (de Jaba) Gullois
| perwerde =
| destûrname =
| pîşe = [[Dîplomat]], [[rojhilatnas]]
| partiya polîtîk =
| raman =
| xelat =
| xebat =
* ''Ferhenga a Kurdî Frensî'' (ferheng, 1879)
* ''Recueil des notices et récits de la Littérature et des tribus du Kourdistan'' (lêkolîn, 1860)
* [[Koleksiyona Aleksander Jaba|Koleksiyona Aleksander Jaba ya Destnivîsên Kurdî]] (ne kitêbek e, koleksiyon e)
| bandorbar =
| bandorker =
| malper =
| şanenav =
}}
 
'''Alexander Auguste Jaba''' ({{bi-pl|August Kościesza-Żaba}}), (z. [[1801]] [[Krasław]] − m. [[3'ê rêbendanê]] [[1894]] li [[Îzmîr]]ê) rojhilatnas û [[Kurdolojî|kurdzanekî]] [[polonî]] ye. A. Jaba di warê berhevkirin, wergerandin, amadekirin û weşandina xebatên li ser folklor, ziman, dîrok û çanda kurdî de gelek xebatên curbecur kirine.
 
==Jîyana Jiyana A. Jaba ==
JîyanaJiyana Aleksandre Jaba, wekî kurê Domînîk Jaba û Anna Holovîanka di sala 1801'ê de li Kraslawê<ref>Avgust Jaba kî bû?” Kurdistan Press, j. 75, 1989, r. 12.</ref> ji dayik bû. Jaba, ji binemaleke esîl a Polonî ye û ev malbat bi koka xwe ji bajarê Poleckê ye. Hin çavkanî jî dîyar dikin ku ev malbata xwedî feraseteke Katolîkî a tund bi eslê xwe Cihû ye.<ref>Bazîdî, M. M. (2010). Cami'eya Riseleyan û Hikeyetan Bi Zimanê Kurmancî. (Z. Avci, Ed.) Istanbul: Weşanxaneya Lîs.</ref>
 
Jaba, di sala 1824'an de ket beşa Zimanên Rojhilatî ya li Zanîngeha Vilenskîyê. Le belê, di wan salan de li zanîngehê bi têra xwe mamoste tune bûn û ji ber vêyekê biryar hat dayîn ku Jaba jî tê de șeş xwendekar derbasî zanîngehên Rûsyayê bibin.<ref>Celîlê Celîl, Avgust Jaba Kî bû?, Kurdistan Press, Hj. 75, 1989, r. 12</ref>Bi vî awayî Jaba derbasî Rûsyayê dibe û dikeve beşa Zimanên Rojhilatîya li Akademîya Zanistan a li St. Petersbûrgê û perwerdeya xwe ya li wir di sala 1828'an de kuta dike.
Line 31 ⟶ 46:
Jaba piştî zanîngehê, li nûnertîyên derve yên Rûsyayê wekî wergêr dest bị xebatê dike. Pêşi di sala 1830'yî de li konsolosîya Yafayê ya Rûsyayê ku wê caxe di bin hakimîyeta Osmanîyan de bû, wergêrîya Tirkî (Osmanî)-Rûsî dike. Di dema vê peywira xwe ya Yafayê de bi keça konsolosê Rûs re dizewice<ref>Bir İzmir Levanteni Auguste Jaba”, r. 49.</ref> û Xwedê pênc zarok da wan. Navê wan; Thédore, Constantin, Alphonse, Peter û Iosif e. Pey re di sal 1832'yan de dîsa ji bo heman peywirê tê şandin bo Selanikê. Ji ber serkeftinên xwe yên payeberz di sala 1835'an de li serkonsolosîya Izmirê tê peywirdarkirin. Di sala 1848’an de piştî mirina jina xwe ya ewil, bi Elenayê re zewaca xwe ya duyem dike ku keça konsolosê Emerîkayê yê li Selanikê ye.<ref>Bir İzmir Levanteni Auguste Jaba, r. 49.</ref> Ji vê jinê jî şeş zarokên Jaba çêdibin. Ango Jaba bavê yanzdeh zarokan e, navê zarokên jina duduyan ev in: Marie, Auguste, Jules, Sofhie, Amélie û Wlidimir. Li gor ku ji nameyên Jaba yên şandine Rûsyayê tê fehmkirin Jaba gelekî li ser zarokên xwe helak bûye û ji bo perwerdeya wan gelek caran miracaetî Rûsyayê kiriye da ku ji bo xwendina zarokên wî alîkariya wî bikin.<ref>Celîl, “Avgust Jaba kî bû?” r. 12.</ref>
 
Di heman salê de, di sala 1848'an de li Erziromê wekî konsolos tê peywirdarkirin. Di sala pêncan a vê peywirê de Şerê Qirimê yê di navbera Osmanîyan û Rûsan de dest pê dike û Jaba li enîyên şer ên Rûsyayê tê peywirdarkirin. Ji ber ku Jaba; Agirî, Qers, Erzirom û derdora wê herêmê baş dizane, ji bo wergêrî û rêberîya leşkerên Rûs bike, tê peywirdarkirin.<ref>Qanadê Kurdo, “A. D. Jaba û Rola Wî di Pêşdabirina Kurdzanîyê de", Rîya Teze, Hj. 10, 1973, r. 22</ref> Di sala 1856'an de ku Şerê Qirimê bi dawî dibe, peywira xwe ya konsolosîyê ya li Erziromê heta sala 1866'an1866an didomîne. Di vê peywira xwe de nêzî 15 salan dimîne û heke meriv wan hersê salên di şerê Rûs-Osmaniyan de jî yên di navbera 1853-1856an de hesab bike bi tevahî 18 salan li Kurdistanê bi kurdan re têkildar bûye.<ref>Kurdo, “A. D. Jaba û rola wî di pêştabirina kurdzaniyê de”, r. 2.</ref>
 
Ev peywira konsolosîyê ya li Erziromê, peywira dawîn a Jaba ye û di 65 salîya xwe de teqawîd dibe û li İzmirê bi cî dibe. Jabayê ku heta dawîya emrê xwe li İzmirê dimîne, li gel karê wergêrîyê bi mamostetîya Fransî re û bi lêkolînên zanistî re mijûl dibe. 3'yê Çileya 1894'an di 93 salîya xwe de diçe rehma Xwedê û pêşîyê li Kemerê tê defnkirin lê belê paşê cîyê gora wî tê guhertin û bo Karşıyakayê tê guhastin.<ref>Rohat Alakom, “Bir İzmir Levanteni Auguste Jaba", Kürt Tarihi, Hj. 11, İstanbul, 2014, r. 49</ref>
Line 39 ⟶ 54:
:''Hingî min Kurmancî xwend û gihîştim asteke werê, êdî dikarim bi Kurmancî bixebitim û dikarim wergêrîyê bikim.''<ref>Öztürk, M. (2017). Koleksîyona Aleksandre Jaba ya Destnivîsên Kurdî (Çap. 1). Ankara: Weşanxaneya Lîs.</ref>
 
==Hevnasina Hevnasîna A. Jaba bi Mele Mehmûdê Bazîdî re ==
 
Jaba ku di navbera salên 1848-1866'an de li Erziromê Konsolosîya Rûsyayê kiriye, bi [[Mele Mehmûdê Bazîdî]] re li ser ziman, çand û edebîyata Kurdî xebatên hevpar kirine. Mele Mehmûdê Bazîdî ku ji Bazîda vê serdemê ye û li medreseyên herêmê perwerde bûye, di warên ziman, çand û edebîyata Kurdî de yek ji kesayetên girîng tê qebûlkirin. Bazîdîyê zana û xwedî kesayetîyeke piralî, di gelek warên çanda Kurdî de xebatên hêja kirine û piranîya van xebatên xwe jî piştî ku Jaba dinase, derxistine holê.
Line 55 ⟶ 70:
Navê Jaba di çavkanîyên cîhê de bi awayên ji hev cîhê derbas dibe. Sedema esas a vê yekê ev e ku Jabayê xwedî nasnameyeke piralî, serê xwe bi ziman, dîrok, çand û edebîyata gelek neteweyan re êşandiye û bi gelek zimanan nivîsîye. Ji ber vê yekê navê Jaba di zimanên neteweyên cuda de bi şêweyên cuda hatiye bilêvkirin. Di çavkanîyên Polonîyan de bi navê August Kosciezsa Zaba, di çavkanîyên Rûsan de bi navê August Dementeviç Jaba, di çavkanîyên Almanan de bi navê August Jaba yan jî Auguste de Jaba derbas dibe. Di hinan de jî tê dîtin ku nav an paşnavê wî bi awayên cuda tê gotin. Paşnavê wî; wekî Saba, Shaba, Yaba, Zhaba, Zaba<ref>Rohat Alakom, “Bir İzmir Levanteni Auguste Jaba”, Kürt Tarihi, j. 11, İstanbul, 2014, r. 49.</ref>, Caba<ref>Mela Mahmut Beyazîdî, Adetên Kurdîstan, “Ji pêşgotina Rudenkoyê” wer. Delîlo Îzolî, Holland, Tarîx tune, r. 1-2.</ref> derbas dibe û navề wi jî wekî Aleksandre, Anthony û İskender ketiye belgeyan.<ref>Murat Çelik, 'Adat û Rusûmatnameê Tewayîfè Ekradìye, Mela Mehmûdê Bazîdî (Metn û Lêkolîn), Teza Mastirê ya Neçapbûyî, Zanîngeha Mardin Artukluyê Enstîtuya Zimanên Zindî yên li Tirkîyeyê, Mêrdîn, 2015, r. 29</ref> Lê li gor tesbîta Jan Dost dewleta Rûsyayê bi taybetî navê lêkolînerên biyanî yên ji bo wan dixebitîn li gor zimanê rûsî diguherand û bo mînak jî qala van lêkolîneran dike, navê herdu pisporên alman Peter Lerch li gor rûsî bû Peter Ivanovich Lerch, navê Albrecht Bernhard Dorn bû Boris Andreevich Dorn. Li gor vê usûlê navê August Jabayê polonî jî bûye Alexandre Jaba.<ref>Mela Mehmûdê Bayezîdî, Adat û Rusûmatnameê Ekradiye, ç. 2., Lêkolîn: Jan Dost, Nûbihar, Stenbol, 2012, r. 202.</ref> Joanna Bocheńska jî di pêşgotina wergera polonî ya kitêba “Cami‘eyê Risaleyan û Hikayetan” de li ser guherîna navê Jaba disekine û dibêje dibe ku navê Jaba bi şaşî ne August lê wekî Aleksander nivîsîne yan jî ev nav li wan xerîb hatiye loma guherandine û tiştên nêzî vê dibêje.<ref>Joanna Bocheńska, “Zbiór uwag i opowieści kurdyjskich - Przedmowa do wydania polskiego-”, Fritillaria Kurdica, j. 9, Kraków, 2015, r. 9.</ref>
 
==Oryantalîzm û A. Jaba==
jiJi Kurdologe ewil Garzoni bigire heta bigihêjebigihîje Jaba, pêgirê çi dewlet an neteweyê bin jî yan jî bi çi nav û sifetê li erdnigariya Kurdan xebatên Kurdnasiyė kiribin jî, îstîsna ne tê de, van kesan helbet armanc û berjewendiyên neteweyî yan olî dabûn ber xwe û kiryarên xwe gori van armancan dirust kirîbûn. Fikr û ramana ku em li vir diparêzin ew e ku rojhilatnas an bi têgîneke din oryantalistên rojavayî, di warê Kurd û Kurdnasîyê de lêkolînên pir giranbiha derxistine holê, lê çi qasî ku ji bo Kurdan tevkarîyeke nirxbilind be ji, ev hewl ne tenê ji hezkerina neteweya Kurd bû. Dîyarkirin û piştrastkirina vê xalê ne ji bo darazkirina van hewldanên hêja ye, lê divê bi refleksên zanisti ev mesele bê kifşkirin.
 
Jaba jî weki Minorski, Nikîtin, Garzoni û hwd oryantalistek bû. An na em nikarin ew qas xebat, hewldan, handan û berhevkirinên meydani yên ji aliyê Jaba ve hatine kirin, parçeyek ji wezîfeya wi ya balyoztiya Rûsi ya li Erziromê qebûl bikin. '''''An jî em nikarin bibêjin ku hevalbendê wi Bernhard Dorn yê kuxasmavankarê Akademîya Petersbûrgê bû, jê tika kiriye û wî jî ew qas karên ku pêwisti bi kedeke mezin heye, pêk anîne.''''' Xala ku li vir divê bi girîngî bê kirpandin ew e ku weki Edward Said jî derbirandiye, divê oryantalizm wekî diyardeyeke çandi a politik bê nirxandin ku ew oryantalizm ne bi qasî ku tê gotin disiplineke saf û pak e. Her wiha divê ev dîsîplîn bi vî rengî jî bê pirsyarkirin.
Line 73 ⟶ 88:
{{çavkanî}}
 
 
{{Kurt}}
 
[[Kategorî:Kurdolog]]