Wîkîpediya

Med: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
74.911 guhartin
B Guherandina Key Mîrza (gotûbêj) hat betal kirin, vegerand guhertoya dawî ya MikaelF
Etîket: Vegerandin
Rêz 1:
{{Infobox Dewleta dîrokî
| nav kurdî = Med<br>Mad<br>Mah
| nav = Madeh
| nav ziman = (bi Farsiyafarsiya kevn)
| nav2 = Mad
| nav2 ziman =(bi Farsiyafarsiya navîn)
| nav3 = Μῆδοι
| nav3 ziman =(Yewnanîyewnanî)
| nav4 =מָדַי
| nav4 ziman =(Îbranîîbranî)
| sal destpêk = [[678]]ê beriya zayînî
| sal dawî = [[549]]ê beriya zayînî
Rêz 14:
| nîşan =
| nexşe = Median Empire.svg
| binnexşe = ÎmperatorîyaÎmperatoriya Medî di salên 600ê beriya zayînî de
| paytext = [[Hemedan, Ekbatana|Ekbatan]]
| ziman = [[Zimanê medî|Medî]]
Rêz 34:
| bûyer2 = [[Şerê Halîsê]]
| bûyer2 sal = {{nowrap|BZ [[28ê gulanê]], 585}}
| berê1 = [[ÎmperatorîyaÎmperatoriya Asûr]]
| berê1 al = Map of Assyria.png
| berê1_rûpel = ÎmperatorîyaÎmperatoriya Asûr
| berê2 = [[Urartû]]
| berê2 al = 13-Urartu-9-6mta.gif
| berê2_rûpel =
| paşê1 = [[ÎmperatorîyaÎmperatoriya Hexamenişî]]
| paşê1 al = Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg
| paşê1_rûpel = ÎmperatorîyaÎmperatoriya Hexamenişî
}}
[[Wêne:Median Empire.jpg|thumb|ÎmperatorîyaÎmperatoriya Medî li [[Rojhilata Navîn]]]]
[[Wêne:PLATE2BX.jpg|thumb|Medî li gor wêneyekî Almanîalmanî (li dora 1860-80)]]
{{Kurd}}
 
'''Med'''<ref>[[Michael Chyet]] (2003). Ferhenga Kurmancîkurmancî-Ingilîzîingilîzî. Yale University Press, New Haven û London.</ref> , '''Mad''', <ref>[[Mihemed Emîn Zekî Beg]] (2002). Dîroka Kurdkurd û Kurdistanê. Avesta, Amed-Stembol.</ref> '''Mah''', <ref> Oryantalîstê Rusî ku ji bo beşdariyên wî di lêkolîna dîroka Kurd û Farisî, erdnîgarî, wêje û çand de, herî baş tête zanîn, Vladimir Fedorovich Minorsky (1877-1966). Pirtûka wî "L'origine des Kurdes", Travaux du XX-ene Congres des Orientalistes, Bruxelles 1938, rûpel 143-52.) </ref> yan jî '''Medya''', navê bereke dîrokî û desthilatdariya wan e. MedîyanMediyan li xaka ku [[Kurdistan]], [[Îran]] û parçeyek ji [[Anatolî]] û [[Mezopotamya]]yê desthilatî kirine.
 
Di demên kevn de ji rojhilat, başûrê [[Kurdistan]]ê û başûrê [[Azerbaycan]]ê re ''Meda piçûk'' û ji [[Çiyayê Zagros]]ê û cihên wê ye din re jî ''Meda mezin'' dihate gotin. Paytextê Med bajêrê [[Ekbatana]] bû.
 
Mediyan karîkari ku, yekemîn ÎmperatorîyaÎmperatoriya herîheri mezin a dema xwe ya îraniyan damezirînin, berî ku [[Kûruş]]ê mezin împeratorîyaîmperatoriya Îraniyan bi têkêlîyatêkeliya Medîmedî û persiyan damezirîtên. Rola Medîyanmediyan ji ber wê yekê girîng e, ku sedemasebeba desthilatiya îranîyanîraniyan ser Rojavayê [[Asya]] bûn.
 
== Nav ==
Çavkaniya navê ku gel, ziman û niştimanêniştîmanê Medîyanmediyan nîşan dide, ji navênavî erdnasîyaerdnasiya zimanê Arîyaariya kevin e, kîjan di farsiya kevn de wek "Made(h)-" e.<ref name=Tavernier/> Wateya rastîyarastiya vê peyvê, ne bi cî de ye.<ref name=Tavernier/><ref>{{harv|Diakonoff|1985|p=57}}</ref>
 
Zimannas [[Wojciech Skalmowski]] pêşniyar dike ku têkiliya peyva [[Zimanê Protoproto-Hindhind-Ewropîewropî|Zimanê Protoproto-Hindhind-Ewropîyêewropiyê]]: "med(h)-" bi maneya "navend, di nav de ye", bi ya HindûyaHindûwa kevn "madhya-" û ya Arîyaariya kevn "Maydiyamaydiya-" ê wateyên wek hevin.
Di zimanên nevîyênneviyên wan de: [[Latînîlatînî]] "Medyummedyum", [[Yewnanîyewnanî]] "Mesomeso" û [[Almanîalmanî|Cermenîcermenî]] "Mittelmittel" ê de jî eynî wate tê dîtîn.<ref name=Tavernier>{{harv|Tavernier|2007|p=27}}</ref>
 
Gelê Medî bi vê navênavî hatehatûn nîşan kirin, di nivîsên kevnqedîm de.
Gorî "[[Dîroka Herodot]]";<ref name="Herodotus-vii-62">(Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.+7.62.1 7.62.1])</ref> "''Hemû gelên qedîm mediyan re digotin Arîarî, dema [[Medea]]yê, ya Kolxî, ji Atînayê hatehatû cem wan, wan navê xwe guherandin.''"
 
== Têkilîya Med û Kurd ==
 
Êl û hozên Medan yekemcar di deverên di navbera Hemadan û Kirmanşah’a hevdem/hevçerx/îroyîn li başûrê rojhilata Kurdistanê -ku dilê Medya bû- bi cîh bûn. Di tomarên Asûrî de ev dever bî "Medaya" dihat nav kirin. Medan komek revend/koçber bûn. Wek gelên namzed din yên Hind-Ewropî; Faris, Ermen û Afganî di Rojhilata Navîn dibarîyan/dijîyan.
 
Medan di serî de, ji başûrê welatê xwe ve, li başûrê rojhilatê Kurdistanê û paytexta wan, Hamadan (Ecbatana kevnar) welatê xwe berfireh kirin, pîşt re, ber çiyayên Zagros û deverên rojavayê zozanên Îran û rojhilatê Anatoliya'yê çûn.
 
Kurdên hevçerx/îroyîn bi zimanek wek/mînak zimanê Medî, ango, bi zimanek Hindo-Ewropî ya şaxê Iranî diaxivin. Bi têgînek bêtir sînordar, zimanê Kurdên hevdem/hevçax zimanek ji şaxa zimanên îranî yê bakûr-rojavayê malbata zimanên Hind û Ewropî'ye ku Medan jî di nav vî şaxê de ye. Lê herwiha Gilakîyan, Mazenderanîyan, Tat, Talîş û Belûç hemî/hemû dîkevin şaxa zîmanê Medan.
 
Heya nêzîkê heşt sedsalan berê, wê deverê li başûrê rojhilatê Kurdistanê hîn wekî Mah (ango, Medya) dihata binav kirin.
 
Di rastiyê de, hê jî hin êl û hozên/eşîrên Kurdên hevdem bi şêwazên pêşkeftî yên navê "Med/Mad" digirin hene. Wek Meywandlu, Meymand, Mamand, û Mafi. Bestên herî mezin a li wê tevahiya herêmê hîn jî bi nav "Mahî Deşt" bi wateya "Deşta Medan" tê gazîkirin.
 
[[File:Median Empire Map 2.png|thumb|Nexşeya împaratorîya Med]]
 
== Gotin/Angaştên Dîroknasan/Zanyaran Li Ser Med û Kurdan ==
 
''' 1-) ''' ''' "Guman nîne ku peyva Mar (Med) ji Kurdan re vedigere" ''' Oryantalîstê Rusî ku ji bo beşdariyên wî di lêkolîna dîroka Kurd û Farisî, erdnîgarî, wêje û çand de, herî baş tête zanîn, Vladimir Fedorovich Minorsky (1877-1966). Pirtûka wî "L'origine des Kurdes", Travaux du XX-ene Congres des Orientalistes, Bruxelles 1938, rûpel 143-52.)
 
''' 2-) ''' ''' "Postea vero Sarraceni amiserunt dominium Egipti et Medi, qui Cordins vulgariter dicembantur; regni Egipti dominium dagirkerunt. " '''
 
''' “i.e.(ango) Piştra Ereban zalbûna/serdestîya Misrê winda kirin û Medan ku ji wan re digotin Kurd Misir'ê raserî kirin." '''
 
Dîrokvanê Ermenî Haytonê Korycus (her weha Hethum, Het'um, û vewre) (c. 1240 - c. 1310/1320). Pirtûka wî "La Flor des Estoires d'Orient" Beşa 52.
 
''' "Dîsa ev nivîskar di çend beşan/hevokan de derdixe holê ku Medya heman mala Kurdan e." ''' Xebata wî "Becueil des Hislorieas des Croisades, Document Arméniens" vol. ii, pp. 225, 343–4. (ibid., pp. 127, 267).
 
''' 3-) ''' ''' "Kurd û Baloch/Belûç ji gelê Med/Mad peyda bûne." ''' Dîroknas Baloch/Baluch, Salih, Akhund (1659 A.D.) Pirtûka wî "Kurd gāl nāmak" (Koord-gal-namak)
 
( کورد گال نامك ؛ تصنيف ، اخوند صالح )
 
''' 4-) ''' ''' ”Medan li rojavayê çiyayê Zagros dijîn û ji wê derê berfireh bûn. Ev herêm Kurdistan û Luristana hevdem/hevçerx/rojîn e." ''' Smithsraîl Smith Clare (1847-1924) pirtûka wî "Ancient History".
 
''' 5-) ''' ''' "Medan bav û kalên Xenophon Carduchi û Kurdên hevdem bûn." ''' Mack Chahin, Mamosteyê berê li ser dîroka kevnar a li Rojhilata Navîn, li Zanîngeha Bristol. Pirtûka wî "Before The Greeks" Rûpel: 109. Butterworth Press, Cambridge.
 
''' 6-) ''' ''' "Împaratorîya Medan, yek ji bav û kalên rûmetdar ên gelê Kurd, dûgela tenê ya neteweyî ya mezin bû ku meriv dikare bêje ku ji hêla kurdan ve hatîye damezrandin." ''' Profesorê dîrokê, Wadie Elias Jwaideh (1916 - 2001). Pirtûka wî "The Kurdish National Movement: Its Origins and Development”.
 
''' 7-) ''' ''' "Girseyek mezin a Kurdan ji Medan têne dinê lê hinek jî Serkeftinên Mantieni, Kadusii, û Kassaei an Saqae ne." ''' Konrad Mannert 1756-1834. Dîroknas û erdnigariya Prûsî. (“Great mass of the Kurds are descended from the Medes though some are the successors of Mantieni, Kadusii, and Kassaei or Saqae.” Konrad Mannert 1756-1834. Prussian historian and geographer.
 
''' 8-) ''' ''' "Kurd digel koçberên din ên Aryan bûn; ku bikaribin împaratorîya xwe saz bikin - Împaratorîya Medan - di wan deverên berfireh li Rojhilata Navîn di navbera 612 û 519 B.Z. Ji wê hingê ve Kurd û Kurdistan bi rengek serbixwe dimîne ... ” ''' Lokman I. Meho. Çavkanî: “Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography” (Page: 11) Lokman I. Meho and Kelly L. Maglaughlin.
 
''' 9-) ''' ''' "Ziman mîna zimanê Medan, Kurdî ji şaxên zimanên malbata Hindo-Ewropî ya Îranî ye ... " ''' William Lester Eagleton Jr. (1926 - 2011). Karmendê Karûbarê Derve yê Dewletên Yekbûyî û dîplomat. Pirtûka wî “The Kurdish Republic of 1946.” Oxford: Oxford University Press, 1963.
 
''' 10-) ''' ''' "Piraniya wan ên ku niha bi kurdî diaxivin belkî ew in ku bi zaravayê Medî diaxaftin." ''' Gernot Windfuhr (1938-). Profesorê karbes ji Zanîngeha Michigan, Xebatên Îranîyan. Çavkanî: “Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes”, Monumentum H.S. Nyberg II (Acta Iranica-5), Leiden: 457–471.
 
''' 11-) ''' ''' "Dibe ku Kurd ji hêla fîzîkî ve guncawtirîn nimûneyên mirovahiyê li Rojhilata Navîn in, û ew bi karakterê Afganî û hinekî di fîziyomonyûmê de mîna Afganî ne. Ew nijada rasterast a Medan in." ''' Sir Arnold Talbot Wilson (1884–1940). Cîgirê Birîtanî û berpirsê Komîserê Siyasî yê Britanî li Bexdayê li salên 1915-24. Pirtûka wî "Mesopotamia, 1917-1920: A Clash of Loyalties; a Personal and Historical Record" Page: 127.
 
== Çavkanî ==
Ji "https://ku.wikipedia.org/wiki/Med" hatiye standin.