Ehmedê Xanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Piçêk din pêşxistin û çawkanî hebe dikare bibe Gotarekî baş |
|||
Rêz 37:
Di medreseyên [[Sûrî|Sûriyê]] de jî hînî [[Felsefeya Yewnan|felsefeya yewnanê]] dibe. Xanî piştî demekî diçe bajarê [[Meke]]yê [[hec]]a xwe dike, ji wê şûn de diçe [[Misir]]ê jî digere û dizivire [[Bazîd]]ê.
Xanî bi xwe di bin bandora fîlozofên weke [[Aristoteles]], [[Farabî]], [[Şihabedînê Suhrewerdî]], [[Îbn Erebî|Muhyedîn ibn Erebî]], [[Eliyê Herîrî]], [[Melayê Cizîrî]], [[Feqiyê Teyran]] û gelek fîlozofên din de dimîne û bi fikr û ramanên xwe ve rê li pêşiya fîlozofên dû xwe vekiriye.<ref>http://kurtedebiyati.blogcu.com/ahmede-xane-kimdir/10743379</ref> Ehmedê Xanî di dîroka kurd û Kurdistanê de bi nav û deng e. Derbarê pêşveçûna çand, huner, wêje û zimanê kurdî de cihê wî cuda û pir girîng e. Xanî di 14 saliya xwe de dest bi nivîsandinê dike, piraniya pirtûkên xwe bi [[kurdî]] bi zaravayê [[kurmancî]] nivîsandine. Xanî bi taybetî, ji bo ku zarokên kurda baş [[Îslam|dîn]] û [[Kurdî|zimanê]] xwe hîn bibin pirtûkeke bi navê [[Nûbihara biçûkan]] dinivîse û nîvê pirtûkê jî dike ferhenga [[kurdî]]-[[erebî]] û ev ferhenga wî di dîroka kurdan de bûye ferhenga herî pêşîn û bi sed salan ve di [[Medreseya kurdî|Medreseyên Kurdistanê]] de tê xwendin.
Xanî tevê kurdî, çar ziman ([[zimanê tirkî|tirkî]], [[zimanê erebî|erebî]] û [[farsî]]) dizanî bû. Ehmedê Xanî ji bona perwerdehiya zarokên kurdan medrese jî vekiriye û li wir ders daye telebeyan. Di medresa Ehmedê Xanî de dersên olî [[fiqih]] û [[hedîs]] û dersên [[zanist]]ê yên weke [[felsefe]], [[dîrok]], [[wêje]], [[erdnîgarî]], [[astronomî]] û hwd. dihatin dayîn. Helbestvanê bi nav û deng [[Îsmaîlê Bazîdî]] û gelek wêjevanên kurd di bin bandora Xanî de mane. Ehmedê Xanî di sala 1707'an de li Bazîdê diçe ber rehma Xwedê û tirbeya wî li Bazîdê ye.▼
▲Ehmedê Xanî ji bona perwerdehiya zarokên kurdan medrese jî vekiriye û li wir ders daye telebeyan. Di medresa Ehmedê Xanî de dersên olî [[fiqih]] û [[hedîs]] û dersên [[zanist]]ê yên weke [[felsefe]], [[dîrok]], [[wêje]], [[erdnîgarî]], [[astronomî]] û hwd. dihatin dayîn.
== Ramana Ehmedê Xanî ==
Line 61 ⟶ 51:
|}
Li gor Xanî, kêmasiya kurdan ji [[ereb]], [[tirk]] û [[fars]]an nebûye, tenê kêmasî bêrêzanî û neyekbûna kurdan e. Bi kurtasî Xanî xwestiye ku gelê kurd ji binê mêtingeha ereb, tirk û farsan rizgar bikin. Helbesteke Xanî ya li dewletiyê:
{{Helbest|Ez mame di hîkmeta Xwedê da<br>Kurmanc di dewleta dinê da<br>Aya bi çi wechî mane mehrûm?<br>Bîlcumle ji bo çi bûne mehkûm? <ref>Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Nûbihar Yayınlar, ISBN 9789944360715</ref>}}
Lê di berhemên Ehmedê Xanî de, nijadperestî li dijî tirk, ereb û farisan tuneye. Ji xwe di hinek helbestên xwe de bi tirkî, erebî û farisî jî nivîsiye. Berî Ehmedê Xanî helbestvanên wek [[Eliyê Herîrî]], [[Baba Tahirê Uryan|Baba Tahir Hemedanî]] , [[Melayê Cizîrî]] û [[Feqiyê Teyran]] jî bi [[zimanê kurdî]] berhemên hêja afirandine, ango Xanî ne kesê yekemîn e ku bi kurdî helbest nivîsîne, lê ferqa wî ji wan helbestvanên kurdî yên berî wî ev e ku wî doza azadiya gelê kurd wek mijara sereke daye ber xwe. Berhema wî ya menzûm "Mem û Zîn" wek sertaca [[wêjeya kurdî]] ya klasîk tê pejirandin. Ew ji bo gelê kurd bûye çavkaniyeke netewî ya giranbiha. Xanî ji bo afrandina nasnameya netewî, ji bo bilindkirina alaya yekitî û azadiya kurdan ev berhem nivîsiye. Herçend ew destan-çîrokeke evînî be jî, hozanê mezin xwestiye bi riya wê çîrokê fikr û ramanên xwe, daxwaz û pêşniyazên xwe pêkêşê gelê xwe bike. Di xebat û fikir xwe de [[Firdewsî]] ji [[Îran]]iyan, [[Eflatûn]] ji bo [[yewnan]]iyan, [[Şota Rûstavelî|Rûstavelî]] ji bo [[Gurcistan|Gurciyan]] çi be Ehmedê Xanî jî ji Kurdan ew e.▼
▲Berî Ehmedê Xanî helbestvanên wek [[Eliyê Herîrî]], [[Baba Tahirê Uryan|Baba Tahir Hemedanî]] , [[Melayê Cizîrî]] û [[Feqiyê Teyran]] jî bi [[zimanê kurdî]] berhemên hêja afirandine, ango Xanî ne kesê yekemîn e ku bi kurdî helbest nivîsîne, lê ferqa wî ji wan helbestvanên kurdî yên berî wî ev e ku wî doza azadiya gelê kurd wek mijara sereke daye ber xwe. Berhema wî ya menzûm "Mem û Zîn" wek sertaca [[wêjeya kurdî]] ya klasîk tê pejirandin. Ew ji bo gelê kurd bûye çavkaniyeke netewî ya giranbiha. Xanî ji bo afrandina nasnameya netewî, ji bo bilindkirina alaya yekitî û azadiya kurdan ev berhem nivîsiye. Herçend ew destan-çîrokeke evînî be jî, hozanê mezin xwestiye bi riya wê çîrokê fikr û ramanên xwe, daxwaz û pêşniyazên xwe pêkêşê gelê xwe bike.
== Gotinên ji bo wî ==
Line 116 ⟶ 100:
== Çavkanî ==
{{Commonscat|Ahmad Khani}}
{{Çavkanî|2}}
{{Ehmedê Xanî}}
| |||