Komara Kurdistanê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

== Berî Avabûnêavabûnê ==

Piştî encamdana serhildanên [[Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî|Şêx Ubeydullahê Nehrî]] û [[Serhildana Simkoyê Şikak|Simkoyê Şikak]], di nava kurdên rojhilat de kêmasiya zana û rewşenbîran dihate niqaşkirin. [[Huseynê Mukriyanî]] ku ji Mehabadê ye, bi rêya zanayê [[Îran]]î Ahmed Kesrewî Tebrîzî tevgera [[nazî|naziyan]] û fikra naziyan ya di derbarê yekitiya nijadê aryanan de xwend û hinekî xwe nêzîk jî dît bo vê îdeolojiyê. Li sala 1937an de Mukriyanî bi rêya komeleya Dengê Kurdan ku wî avakiriye, kovara [[Şûle (kovar)|Şûle]] derxist. Di vê kovarê de di nivîsareke xwe de behsêbehsa neteweyê kurd dike ku kurd jî ji qewmên aryan in û divê wek almanan kurd jî împeratorıyaîmperatoriya xwe ava bikin. Fikrên Mukriyanî di navbera rewşenbîrên kurdên rojhilat de her dihatin niqaşkirin û tesîra xwe jî li rewşenbîran kir.<ref>B.P. Logashev, Turkmeni Irana , Moskva; İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturi ,1976, r96 </ref><ref>İran'da etnopolitik hareketler, Gülara Yenisey, r131</ref>

Sepanên RezaRiza Şah li [[Rojhilata Kurdistanê]] nerazîbûnên mezin li navbera kurdan de peyda dikir. Ji bo modernîzekirina Îranê gelek serokeşîrên deverê ji welêt hatin dûrxistin. Ji bo modernîzekirina Îranê cilûbergên kurdî qedexe kirin. Sepanên wiha nerazîbûnên mezin li navbera serokeşîr û kesayetên kurd peyda kirin. Ev jî bû sedema dijberiya Reza Şah. [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] neviyê Şêx Ubeydullah zindanî kiribû û li wir mir. Gelek serokeşîrên BextîyariyanBextiyariyan û Loran jî darve kiribûn.

Li van salan [[Îngilîzîngilîz]]an başûrê[[Başûrê Kurdistanê]], yanî [[Îlam]], [[Loristan]] û [[Kirmaşan]]; Sovyetan jî bakurê[[Bakurê Kurdistanê]] dagir kiribûn. Navenda Kurdistanê jî bi taybetî herêma mukrîyanmukriyan di bin desthilata kurdan de bû.

Li sala 1941ê de Şahêşahê Îranê [[Riza Şah]] bi derbeyekê ket. Di vî wextî de li her derê Îranê di bin kaosê dade ye. Şûna Riza Şah, kurê wî [[Muhemmed Riza Şah]] dibe desthilat. Di vî wextî de serokeşîr û serkêşên Kurdankurdan yên li sirgûnê dizivirin welêt û li herêmên xwe û herêmên li eşîrên wan lê dikirin bin destê xwe û berpirsiyar û karmendên Şahêşahê Îranê ji herêmên derdixistin. Heta li wê demê li derdora Urmiyê gelek tesîran van eşîran çêbû ku gelek kar û xebatên nebaş dikirin. Wê demê wekî her derê Îranê li Kurdistanê jî kaoseke mezintir hebû<ref>B.P. Logashev, Turkmeni Irana , Moskva; İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturi ,1976, r248 </ref>. Li Mehabadê ji aliyê hindek rewşenbîrên Kurdkurd ve [[Komeley Jiyanewey Kurdistan]] hate ava kirinavakirin. Vê komeleyê nêzîkî 3sê salasalan xebatên xwe nepenî kirin. Her wisa li Mehabadê dagirkirina Sovyetan hebû. Leşkerên Îranê çekênxweçekên xwe berdan û hemû vegerîn bajarên xwe. Piştî paqijkirina hêzên çekdarî li [[Mukriyan]]ê, wek çekdarî tenê hêzên eşîrî man. Li herêma [[Seqiz]] û [[Bane]] serokeşîrê [[Begzadeyan]] [[Heme Reşîd Xan]] bû fermanrewayê herêmê. Bajarê Serdeştê[[Serdeşt]]ê ket bin destê kurê [[Şêx Mehmûdê Berzencî]], [[Şêx Letîf]]. Li Mehabadê jî hemû barê bajar ket ser milê Qazî Mihemed û brayê wî [[Ebulqasim Sedir Qazî]]. Qazî Mihemed ji bo ku eşîr Mehabadê dagir nekin, li gel serokeşîrên din hevdîtin pêkanî û biryarên hevpar dan ku zererê nadin hevdu <ref>Jiyan û Têkoşîna Pêşewa Qazî Muhamed-Seîd Hûmayûn,r:40</ref>.

Hêzên Rusîrûsî bi giştî bi şêwirmendiya [[Partiya Komûnîst ya Azerbaycanê]] Îran dagir kiribûn. Bi alikariya Tirkêntirkên Azerbaycana(Ecem) Sovyet, Azerbaycana Îranê jî hate dagir kirin. Gelek axa Azerbaycana Îranê dikeve nava Rojhilata Kurdistanê, ji ber vê sedemê jî Tirkêntirkên Azerbaycanê (ecem) mecbûr man ku ji Kurdankurdan alîkariyê bixwazin. Sekreterê yekem yê Partiya Komûnîst ya Azerbaycanê [[Mîr Cefer Baxirov]] di daxuyaniyeke xwe de wiha dibêje: "Pirsgirêka Kurdkurdî, nuqteya qelstirîn ya Îran û Tirkiyê ye û sîlehê xweşik yê İngilîzanîngilîzan e. Divê ev xal çi wextan ji bîran me neçe. Divê li nav Ecemênecemên başûr û Kurdankurdan de têkiliyên xurt werin ava kirinavakirin. Her çi be bila bibe, divê li gel Kurdankurdan zimanekêzimanekî hevpar were ava kirinavakirin. Xebatên me yên di nav kurdan de;, divê Kurdkurd guhê xwe nedin îstîxbaratên derve û divê ji bo ku Kurdkurd ji serxwebûna xwe çek nehilgirin<ref>Soğuk savaşın İlk Çatışması, İran Azerbaycanı, r:55</ref>". Di payîza sala 1941ê de İngilîzîngilîz dixwazin li serokeşîrên herêma Mukriyan hevdîtinan bikin, ji bo vê hevdîtinê jî kesên navdarên bajarên Seqiz, Mehabad, Bane û Bokanê[[Bokan]]ê vedixwînin Bokanê ku hevdîtinan bikin. Lê berî ku İngilîzîngilîz bên hevdîtinan bikin, Sovyetan bi rêya zanîna îstîxbarî digehin cihê hevdîtinê û berî ingilîzanîngilîzan li gel serokeşîrên kurd hevdîtinê dikin. Efserên[[Efser]]ên Rûsîrûsî [[Selîm AtakşîuvAtakşîov]] û hevalê wî [[Caferov]] uû Kurd bûkurd di vê hevdîtinê de amade bûn. Ji aliyê Kurdankurdan ve jî [[Ebulqasim Sedir Qazî]] û serokeşîrên Kurdkurd amade bibûn. Li vê derê efserên Sovyetîsovyetî, van Kurdankurdan vedixwînin Bakûyê ji bo hevdîtinan li gel [[Cafer Baxirov]] <ref>Jiyan û Têkoşîna Pêşewa Qazî Muhamed-Seîd Hûmayûn,r:42</ref>. Jixwe paşî 18ê mijdara 1941ê eşîra Tirktirk Şahsevenî, 20ê mijdarê rewşenbîrên Tebrîzê û 27ê mijdarê de jî nêzî 30 serokeşîrên Kurdkurd çûn [[Bakû]]yê û li gel Mîr Cefer Baxirov re hevdîtin kirin. Piştî vegera serokeşîrên Kurd, Qazî Mihemed tevî serokeşîrên Mameşan û Mengur ji bo ku çareserkirin û aştîdanan navbera gelên Kurdkurd û Ecemecem çûn [[Urmiye]]yê. Ji xwe vê pêngavê paşî tesîra xwe nîşan da ku ti caran li herêmê di navbera Kurdkurd û Ecemaneceman de şer û pêvçûn rûneda <ref>Jiyan û Têkoşîna Pêşewa Qazî Muhamed-Seîd Hûmayûn,r:43</ref>.

Piştî dagirkirina Rûsanrûsan a Îran û Rojhilata Kurdistanê, tevlîhevî û kêşeyên mezin li herêmherêmê qewimîn. Di nav vê kaosê dade dewleta [[Tirkiye]] jî xwest ku bi hinceta ku Kurdkurd zilmê li Ecemaneceman (Tirkêntirkên Azerbaycanê) dikin xwestin bikevin nav xaka Rojhilata Kurdistanê. Her wisa balyozê Rûsîrûsî yê wê demê digot ku Tirktirk dxwazindixwazin Azerbaycanê dagir bikin û tevlî TİrkiyêTirkiyê bikin<ref>Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Cemil Hasanlı, r. 59</ref>.