Demar: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
B Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser Wikidatayê ne, jê bibe |
Min pêşnumeya gotarek nû çê kir. |
||
Rêz 1:
[[Wêne:Nervous system diagram unlabeled ku.png|thumb|Demar ji demax û dirkepetikê dirêjê hemû beşên laş dibin]]
'''Demar''', '''damar''' yan '''tamar''' (bi îngilîzî:''nerve'')<ref name="Gul bijêrî Wişe"> Gul bijêrî Wişe.Ferhengî Inglîzî – Kurdî. Emîn Karîm 2012. </ref><ref name="Sadallah S"> Sadallah S, (2000)Saladin's English-Kurdish Dictionary Ferhenga Inglîzî-Kurdî ya Selahedîn weşanên avesta Stembol. ISBN: 975-7112-85-2 </ref><ref name="Botî"> Botî K, (2006) Ferhenga Kamêran.kurdî-kurdî. weşanxaneya spîrêz. Hewlêr </ref> beşa [[Koendama demarê|demarekoendamê]] ye, [[Demaxê mirov|demax]] û [[Dirkepetik|dirkepetikê]] bi hemû beşên laş ve girê dide. Di hinek ferheng û pirtûkan de ji dewsa [[Lûleya xwînê|lûleyên xwînê]] ([[xwînber]], [[xwînhêner]] û [[Mûlûleya xwînê|mûlûleyên xwînê]]), peyva demar<ref name="Botî" /> an jî damar<ref> Farqînî Z.Ferhenga Kurdî-Tirkî Enstîtuya Kurdî ya Stembolê 2007</ref> tê bikaraîn, lê ev şaşiyekî ye. Pêwendiya demar ne bi [[Xwîn|xwînê]], lê bi koendama demarê ve heye.
Gurza [[Tewere|tewereyan]] a li [[demarekoendama çêwe]](DKÇ) wekî demar tê navkirin. Demar ji demax û dirkepetikê dirêjê hemû beşên laş dibin. Li [[demarekoendama navendî]] (DKN) jî gurzên tewereyan heye, lê ji wan re xet (bi îngilîzî:''tract'') tê gotin. Pêkhateya demarên DKÇ û ya xetên DKN ne wek hev in.
== Pêkhateya demar ==
[[Wêne:Nerve structure ku.png|thumb|Bi gelemperî demar ne ji gurzek, lê ji gurza, gurzikên tewereyê [[Demarexane|demarexaneyan]] pêk tê]]
Demar li gel [[Şaneya demarê|şaneya]] demarê, [[bestereşane]] û lûleyên xwînê jî lixwe digire. Bestereşane beşên demarê dipêçîne û bi hev re girê dide, lûleyên xwînê jî ji boy demarê xurek, oksîjen û madeyên pêwist dabîn dikin<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,</ref>. Bi gelemperî demar ne ji gurzek, lê ji gurza, gurzikên tewereyê [[Demarexane|demarexaneyan]] pêk tê. Ango gurza demar hîn ji pîçûktir gurzên demaran pêk tê, gurzên pîçûk jî ji tewereyên demarexaneyan pêk tê. Rûyê demar ji aliyê derve bi çînek bestereşane ya rîşalî ve dorpêçî ye. Navê vê çînê epînoryum e (bi îngilîzî: ''epineurium''). Di nav demarê de hîn piçûktir ji gurzên tewereyan hene, navê vana gurzik e (bi îngilîzî :''fascicles''). Her gurzikek jî bi perdeyek bestereşane ya rîşalî pêçayî ye, navê vê perdeyê perînoryum e( bi îngilîzî:''perineurium''). Di nav gurzikan de gurzên tewereyan heye, her tewereyek jî bi perdeyek pêçayî ye, navê vî perdeyê endonoryum e(bi îngilîzî: ''endoneurium''). Demar bi kîjan beşa demarekoendama navendî ve girêdayî be li gor wê beşê tê polenkirin. Hin demar bi demaxê ve girêdayî ne û wekî [[demaxedemar]] (kiloxedemar) tê navkirin. Hinek demar jî bi dirkepetikê ve girêdayî ne, ji wan demaran re jî dirkedemar tê gotin.
== Demaxedemar ==
[[Kategorî:Anatomî]]▼
Demarên rasterast ji demaxê derdikeve an jî dikeve demaxê, wekî demarên demaxedemar an jî kiloxedemar (bi îngilîzî:''cranial nerves'') tên navkirin. Demaxedemar 12 cot in û ji demaxê ber bi serî, stû, sing û zikê ve dirêj dibin. Hinek ji van cotan, [[Demarexane|demarê hestê]] ne, hinek demarên livînê ne û hinek jî demarên têkel in<ref name=" Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.</ref>. Tewereyên hestedemarê, dirêjê nav demax dibin û bi demaxê ve girêdan çê dikin. Tewereyên demarên livînê ji demax derdikevin, bi masûlkeyên serî, stû an jî dil û rûvî ve girêdayî ne.
Ji 12 cotê demaxedemarê, sê cot, gurza demarerîşalên hestê lixwe digirin, loma wekî hestedemar an jî demaxedemarên hestê tê navkirin. Herwisa ji wan re demarên hatî jî tê gotin. Pênc cotê demaxedemar ji gurzên tewereyên livînê pêk tên, loma wekî demaxedemarên livînê tên navkirin. Demarên derketî navê din e ji boy demarên livînê. Çar cotê demaxedemarê, demarên têkil in<ref name="Human biology15ed"/>.
Demaxedemarên hestê, hestên wekî bîstin, çejtin( tahmkirin), bînîn( dîtin) û bêhnkirinê, bi navbeynkariya hestewergiran ji [[guh]], [[Ziman (endam)|ziman]], [[Çavê mirov|çav]] û [[difin]] digire û ber bi demax ve diguhazîne<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>.
Demaxedemarên livînê, ji demax ragihandinan diguhazinin [[Masûlke|masûlkeyên]] wekî yên ji boy livîna goga çavê, vekirin û girtina palikên çavê, girjbûn û xavbûna masûlkeyên bîbika (bilbile) çavê, cûtina xurekan, livîna ziman , livîna masûlkeyên dev û lêv û rûyê mirovan<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>.
Yek ji demaxedemar a navdar demara vagus e. Vagus navê demaxedemarê ya dehem e. Vagus demarek têkil a [[demerakoendama xweyî]] ye. Li demara vagusê, gurzên demarerîşalên livînê ji demax dirêj dibe ji boy çalakkirina masûlke û [[Rijên|rijênên]] hin endamên li sing, zik û hewzê de cih digirin. Herwisa ji heman endaman demarên hestê jî bi navbeynkariya vagusê dirêjê demaxê dibe. Beşa demarên livînê ya demara vagusê li ser çalakiya masûlke an jî rijênên [[Gewriya mirov|gewrî]], [[qirrik]],[[borrîhewa]] û liqeborîhewayan, [[Dilê mirov|dil]], [[Soricik|soriçik]], [[gede]], [[Rûviya zirav|rûvî]], [[Zeravdank|kîsikê zeravê]], [[gurçik]], [[Sipil|spil]] [[mîzdank]] û lûleyên xwînê bandor dike. Beşa demrên hestê ya demara vagusê ji van endamên jorê ragihandinan digire û ber bi demaxê ve diguhazîne<ref name="Anatomy and physiology" />.
== Dirkedemar ==
[[Wêne:Spinalcord ku.png|thumb|Dirkedemar, ji herdu aliyên dirkepetikê derdikevin û demarekoendama navendiyê bi masûlke, rijên û hestewergirên laş ve girê didin.]]
31 cotên dirkedemarê, ji herdu aliyên dirkepetikê derdikevin û demarekoendama navendiyê bi masûlke, rijên û hestewergirên laş ve girê didin<ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref>. Dirkedemar bi yekbûna hezaran tewereyên demarxaneyên livînê û yên hestê çêbûyî ye<ref name="Human anatomy" />. Hemû dirkedemar, ji demarên têkil pêk tên<ref name="Campbell" />. Ango Hemû coten dirkedemarê ligel tewereyên demarexaneyên hestê, tewereyên demarexaneyên livînê jî lixwe digirin<ref name="Human biology15ed">Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref>. Dirkdemarên ji endamên hestê ragihandin tînin dirkepetikê, wekî demarên hatî ( bi înglîzî: afferent nervê) tên navkirin. Demarexaneyên demara hatî jî,wekî demarexaneyên hatî tên navkirin. Hin ji dirkedemaran demareragihandinên ji DKN diguhazînin masûlke û rijênan, ji van demaran re demarên derketî(bi îngilîzî: efferent nerve) tê gotin. Herwisa xaneyên van demaran jî wekî demarexaneyên derketî tên navkirin. Piraniya demaxedemaran û hemû dirkedemar herdu cure demar, demarên hatî û demarên derketî lixwe digirin<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref>.Her dirkedemarek bi du rega xwe bi dirkepetikê ve girê dide. Tewereyên demarexaneyên hestê(demarên hatî) ji hêla pîşteregê dikeve dirkepetikê. Laşên demarexaneyên hestê li pişterêgê de kom dibin kombûna laşê xaneyan dibe sedema çêbûna girêkê, ev girêk wekî girêka pişteregê tê navkirin<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology">Jones, M., Fosbery, R., Gregory, J., & Taylor, D. (2014). Cambridge International AS and A Level Biology Coursebook with CD-ROM (4th ed.). Cambridge, MA: Cambridge University Press </ref>. Tewereyên demarexaneyên livînê ji beşa zikeregê ji dirkepetikê derdikevin. Ango beşa piştê ya dirkepetikê pêşwazîya demarên hestê dike, peşa zikê ya dirkepetikê jî cihê derketîna demarên livînê ye<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" />.
== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
| |||