Dilê mirov: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine
BKurteya guhartinê tine
Rêz 45:
Dil çar derîçe lixwe digire. Du derîçeyên dil di navbera guhik û zikokên dil de cih digire. Her yekê xwînbera pişik û xwînbera sereke jî derîçeyek lixwe digirin. Xwîn bi alîkariya derîçeyan di nav dil û lûleyên xwînê de bi yek alî diherike <ref name="Villee">Villee, Claude Alvin, et al. (1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4
</ref> .
Di navbera guhika rastê û zikokê rastê de [[derîçeya sêperrî|derîçeyê sêperrî]] (trîkuspît) heye. DerîçeyaDerîçeyê sêperrî bi girjbûna guhikan, xwîna nav guhikaguhikê rastê, aresteyê zikokê rastê dike. Dema guhik xav dibe îcar zikok girj dibin, lê derîçeyaderîçeyê sêperrî bi girjbûna zikokê rastê tê girtin, bi vî awayê rê li ber vegera xwînê ya guhikaguhikê rastê tên girtin. Her wisa di navbera guhikaguhikê çepê û zikokê çepê de [[derîçeya duperrî|derîçeyê duperrî]] (derîçeyaderîçeyê mîtral) heye, derîçeyaderîçeyê duperrî xwînê ji guhik arasteyî zikokê çepê dike, lê nahêle xwîna zikokê vegere guhikaguhikê çepê. Bi girjbûna guhikan, derîçeyên navbera guhik û zikokan tên vekirin, bi girjbûna zikokan van herdu derîçe tên girtin<ref>Colbourne, H. (2007).Inquiry into biology. Toronto, ON: McGraw-Hill Ryerson. ISBN 978-0-07-096052-7</ref>.Xwîna zikokan bi navbeynkariya derîçeyan derbasê xwînberan dibe. Şiklê derîçeyên derê zikokan dişibe kevanê, an jî heyva nîvî, loma ev derîçeyên zikokê wekî [[derîçeyên kewaneyî]] tên binavkirin. Di navbera zikokê rastê û xwînbera pişikê de derîçeyaderîçeyê pişikan heye. Bi girjbûna zikokê ev derîçe ve dibe û xwîna nav zikokê rastê derbasê xwînbera pişikê dibe. Gava zikok xav dibin, îcar derîçeyaderîçeyê pişikê tê girtin. Bi vî awayê xwîna nav xwînbera pişikê venagere zikokê. Derîçeyek kewaneyî jî di navbera zikokê çepê û xwînbera sereke (Aort) de cih digire. Ev derîçe jî xwînê ji zikokê çepê ber bi xwînbera sereke araste dike
 
== Gera koronerî ==
[[Wêne:Hdw_heartattack_ku.jpg|thumb|250px|Lûleyên koroneri û krîza dil]]
Çîna navendî ya dîwarê dil myokardiyum (masûlkeya dil) ji masûlkeyan pêk tê, dil tu car ranaweste û lê dide. Ji boy lêdana dil divê masûlkeyên dil girj bibe û xav bibe. Ji boy girjbûn û xavbûna masûlkeyan pêdivî bi enerjiya [[ATP]] (Adenozîna trî fosfat) heye. Xaneyên masûlkeyên dil bi navbeynkariya oksîjenê, [[glukoz]]ê perçe dikin û ATP dest dixin. Ango ji boy peydakirina ATP, divê xwîna têrglukozî û têroksîjenî ji xaneyên myokardiyumê ve bên şandin. Di nav guhik û zikokan de her tim [[xwîn]] heye, lê çîna endokardiyumê rê nade xwînê ku xwe bigihîne xaneyên masûlkeyên dil. Lûleyên taybet xwînê digihîne dîwarê dil, ev lûleyên xwînê wekî [[lûleyên koronerî]] tê binavkirin. Di zimanê latînî de peyva “corona” ji boy tac (taca serê qiral û şahan) tê bikaranîn <ref> The American Heritage® Student Science Dictionary, Second Edition. Copyright © 2014 by Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company</ref> . Lûleyên koronerî wekî mîna tacek, dîwarê dil dorpêç dikin. Xwînberên koronerî li jorê derîçeyaderîçeyê xwînbera sereke ji aortê cihê dibin. Xwînbera koronerî ya çep aliyê çepê dil, xwînbera koronerî ya rast jî aliyê rastê dil dorpêç dike<ref>ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA, [https://www.britannica.com/science/human-cardiovascular-system/Blood-supply-to-the-heart ]Blood supply to the heart </ref> . Bi vî awayê xwîn digihîje xaneyên masûlkeya dil. Xwîna kêmoksîjenî û kêmglukozî bi xwînhênerên dilî vedigere guhikaguhikê rastê ya dil. Gera xwînê ya navbera dil û myokardiyumê wekî gera koronerî tê binavkirin. Di hin cureyên dilnexweşiyê de hinek ji lûleyên koronerî teng dibin an jî dixitimin, di rewşek wisa de bi têra xwe xwîn nagihîje masûlkeyên dil. Heke beşa masûlkeya bêoksîjen û bêglukoz mayî, beşek piçûk be krîza dil pêk tê, lê heke beşek mezin ji masûlkeyên dil bêoksîjen û bêxurek bimîne wê gavê dibe ku dilrawestan pêk were<ref> Brainard J., Henderson R. (2013) CK-12's College Human Biology FlexBook. CK-12 Foundation, [https://www.ck12.org] </ref> .
 
== Çerxa dillêdanê ==
Rêz 57:
 
=== Dîastola dil ===
Di destpêka çerxa dillêdanê de, guhik û zikokên dil sist e (xav e) ev rewş wekî dîastola dil bi nav dibe. Di vî qonaxê de xwîna kêmoksîjenî ji xwînhênera sereke ya jêrîn û ya jorîn ve diherike guhika rastêguhikêrastê. Di heman qonaxê de çar xwînhênerên pişikê, guhikaguhikê çepê bi xwîna têroksîjenî tijî dike. Di qonaxa dîastola dil de herdu derîçeyên dil yên navbera guhik û zikokan de vekirî ne, loma xwîna nav guhikan bi hêsanî diherike nav zikokan û %70- 75 ê her zikokê bi xwînê tijî dibe <ref name="Leland G"> Johnson, Leland G. (1987 )Biology. 2nd ed., Wm. C. Brown,. ISBN 0-697-04972-8 </ref>. Di vî qonaxê de derîçeyên kewaneyî girtî ne, bi vî awayê rê li ber vegera xwîna hundirê xwînbera pişik û aortê tê girtin.
 
=== Sîstol û dîastola guhikan ===
Bi girjbûna(sîstol) guhikan, qebareya guhikan kêm dibe, pestoya xwîna nav guhikan bilind dibe. Ji ber [[pestoya xwînê]], xwîn ji guhikan ber bi zikokan ve tê pompekirin. Di vî katê de derîçeyaderîçeyê sêperrî û ya duperrî vekirî ne. Bi vî awayê zikok bi xwînê tijî dibin. Sîstola guhikan hetanê destpêka dîastola zikokan didome.
 
=== Sîstola zikokan ===
Rêz 71:
== Sîstema kontrola dillêdanê ==
 
Dilê mirov bi ahengî lê dide, ango herî pêşî guhik girj dibin, paşê bi girjbûna zikokan guhik xav dibin, dawiya dawîn jî zikok xav dibin. Bi xavbûna zikok û guhikan çerxa dillêdanê diqede û ji nû ve girjbûna guhikan çerxek nû dest pê dike. Her çiqas çerxa dillêdanê biahengî be jî, leza dillêdanê ne sabît e. Di xulekek de hejmara qutana dil wekî leza dillêdanê tê binavkirin. Dilê mirovê gihîştî di demên asayî de di xulekek (deqe) de bi qasî 70 - 75 car lê dide. Lê li gor jiyana rojane leza dillêdanê kêm dibe an jî zêde dibe. Wekî mînak di xewê de an jî dema bêhnvedanê de dilê mirov hêdî lê dide, lê dema mirov karekî giran dike an jî dema stresê de dilê mirov dibe ku di xulekek de 120-130 caran lê bide. Ahenga dillêdanê ji aliyê dil, leza dillêdanê jî ji aliyê sîstema demarî ya xweser ve tên kontrolkirin <ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/><ref> BSCS Biology: A Molecular Approach, 9 th Edition New York,: Glencoe/McGraw-Hill Companies, Inc. p197 ISBN 0-07-866427-6 </ref>.
<ref> BSCS Biology: A Molecular Approach, 9 th Edition New York,: Glencoe/McGraw-Hill Companies, Inc. p197 ISBN 0-07-866427-6 </ref>.
 
=== Ahenga dillêdanê ===
[[Wêne:EKG-Herika sînyalên elektrîkê.png|thumb|250px|Herika sînyalên elektrîkê]]
[[Wêne:ECG_principle_slow.gif|thumb|250px|Dil sînyalên ji boy girjbûnê, tena serê xwe dirist dike]]
Dil endam(organ)ek taybet e. Masûlkeyên dil bêhemdê mirov dixebitin. Ango girjbûn û xavbûna masûlkeyên dil di bin deshilatdariya mirov de nîn e. Ji ber vî taybetmendiya dil, masûlkeyên dil wekî [[masûlkeyên xwenewîst]] tê binavkirin. Ji boy çalakiya masûlkeyan, pêdivî bi sinyalên elektrîkê heye. Ji xeynî masûlkeyên dil hemû masûlkeyên laş sinyalên elektrîkê ji xaneyên demar yên sîstema demar digirin. Masûlkeyên dil jî bi sînyalên elektrîkê çalak dibin, lê dil sînyalên ji boy girjbûnê tena serê xwe dirist dike <ref name="Villee"/>. Li ser diwarê hundir a guhikaguhikê rastê de hin xaneyên taybet hene, komeleya van xaneyan wekî [[girêka sînoatrî]] binav dibe. Kontrola ahenga lêdana dil ji aliyê girêka sînoatrî ve tê rêvebirîn . Navê din a girêka sînotrî “çêkera ahenga dil”e (bi Înglizî; pacemaker)<ref>Collins Discovery Encyclopedia, 1st edition © HarperCollins Publishers 2005</ref>. Girêka sînoatrî sînyalên elektrîkê berhem dike û arasteyî masûlkeyên herdu guhikan dike. Bi vî awayê masûlkeyên guhikan girj dibin, xwîna nav guhikan aresteyê zikokan dibe. Sinyalên elektrîkê ji girêka sînoatrî xwe digîjin girêka duyemîn, ev girêk di navbera guhikaguhikê rastê û zikokê rastê de cih digire. Navê vî girêkê [[girêka atrîoventrîkî]] ye. Girêka atrîoventrîkî herika sinyalên elektrîkê bi qasî 0,1 çîrke(saniye) dereng dixe, bi vî awayê ji boy guhikan firsend peyda dibe ku berî(pêşî)ya zikokan çalak bibin. Sînyalên elektrîkê ji girêka atrîoventrîkî, derbasê gurzên His dibe. Gurzên His rîşalkên taybet ên masûlkeyên dil e, sînyalên elektrîkê ji girêka atrîoventrîkî digire û dişîne navbirka dil. Kardîologê swîsî Wilhelm His, Jr., di sala 1893 de erka van xaneyan diyar kir, loma paşnavê vî zanyarê li gurza van xaneyan hat dayîn. Gurzên Hîs ji du gurzan pêk tê, gurzêk dirêjê ber bi zikokê raste a, din jî dirêjê ber bi zikokê çepê dibe. Gurzên His lê diwarên zikokan şax didin û mina torek dîwarên zikokan dorpêç dikin. Ev pêkhate wekî [[rîşalkên Purkinje]] tê binavkirin. Van rîşalkên masûlkeyen dil di sala 1839î de ji aliyê zanyarên Çekî Jan Evangelista Purkinje (Bi zimanê Çekî; Jan Evangelista Purkynë) ve hat kifşkirin. Gava sînyalên elektrîkê digihîje rîşalkên Purkinje, tora rîşalkên purkinje girjbûna masûlkeyen zikokan dide destpêkirin. Bi girjbûna zikokan xwîn ji dil, derbasê xwînberan dibe.
 
===Leza dillêdanê===
[[Wêne:2032_Automatic_Innervation_ku.jpg|thumb|250px|Sîstema demarî ya xweser leza dil kontrol dike]]
Leza dillêdanê di bin kontrola sîstema demarî ya xweser (xweyî, otonom) de ye. Sîstema demarî ya xweser ji du beşan pêk tê; [[sîstema sîmpasawî]] û [[sîstema parasîmpasawî]]. Sîstema sîmpasawî li ser leza dillêdanê bandorek erenî dike û hejmara kutana dil zêde dike. Sîstema parasîmpasawî jî hêjmara dilkutanê kêm dike. Sîstema demarî ya xweser raste rast li ser girêka sînoatrî bandor dike, li gor vî bondorê ahenga dillêdanê diguhere. Du cureyên demarên sîstema xweser, di leza dillêdanê û di mêjera pestoya xwînê de çalak in. Yek ji van demaran bi navê [[demara vagus]] tê nasîn. Demara vagus ji mêjî wekî du gurz derdikeve û di nav sing û zik de belavê endamên(organ) wekî dil, made, [[masûlke]], [[kezeb]], [[gurçik]] û [[pişik]]an dibe. Çalakiya demara vagus wekî beşek ji sîstema parasîmpasawî ye. Vagus bi derdena hormona asetîlkolîn (acetylcholine) lêza dillêdanê û pestoya xwînê kêm dike<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>.Demara duyemîn a sîstema demarî ya xweser, demara dilî ya sîmpasawî ye. Ev demar bi derdana hormonên nefrîn û epînfrîn, lêza lêdana dil zêde dike <ref name="Leland G"/>. Her wisa di nav xwînê de zêdebûna karbona dîoksîd, berzbûna pileya germahiya laş, hêrsdarî(stres) û werzîş hin ji sedemên çalakbûna sîstema sîmpasawî ne.
Demara duyemîn a sîstema demarî ya xweser, demara dilî ya sîmpasawî ye. Ev demar bi derdana hormonên nefrîn û epînfrîn, lêza lêdana dil zêde dike <ref name="Leland G"/>. Her wisa di nav xwînê de zêdebûna karbona dîoksîd, berzbûna pileya germahiya laş, hêrsdarî(stres) û werzîş hin ji sedemên çalakbûna sîstema sîmpasawî ne.
 
== Testa Elektrokardiyogram ê==