Dilê mirov: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Dil bi eslê xwe dişibe pompeyek, lê ev pompe ne ji hesin û plastîk, lê ji masûlkeyan pêk tê. Berevajiyê pompeyên mekanîk, dil pir dişixule û zûbizû xera nabe. Di rewşa asayî de dilê mirov di xulekek (deqe) de bi qasî 70 -75 car lê dide. Dilê mirov rojê 108000, salê ji 39 milyonê zêdetir lê dide. Di tevahiya jiyana 75 salî de dilê mirov 3.000.000.000 car lê dide.

Dilê mirov di sing de,navbera her du [[pişik]]an de piçek li aliyê çepê de cih digire. Pêşiya dil de perasûbend (hestiyê sing), li jêrê singê de navpençik (diyafram)heye. Qebareya dilê mirovê gihaştî bi qasî kulmekî mirov e. Giraniya dilê mirov bi qasî 250-350 gram e <ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>.

Dil ji çar çaviyan pêk tê. Du çavî (ode) li jor, du çavî jî li jêrê dil de cih digire. Çaviyên jor wekî [[guhik]], çaviyên jêr jî wekî [[malik|zikok]] tê binavkirinnavkirin. Her wisa perdeyek masûlkeyî ya bi navê septum (navbirka malikanzikokan) ji jorê dil hetanê jêrê dil dirêj dibe û dil dike du beş, beşa rastê û beşa çepê. Xwîna kêmoksîjenî li beşa rastê dil, xwîna têroksîjenî jî li aliyê çepê dil de diherike. Masûlkeyên derdora malikanzikokan ji ya guhikan zêdetir e. Diwarên guhikan ji yên malikanzikokan ziravtir e. Dîwarê malikazikokê çepê, li li gor beşên din ên dil hê pirtir stûr e. Rûyê malikzikok û guhikan bi çînek xaneyên epîtel (endokard)ê nixamtî (girtî) ne. Xwîn ji laş diherike guhikên dil, ji malikênzikokên dil jî ji dil diherike laş.

Dil çar derîçe lixwe digire. Du derîçeyên dil di navbera guhik û malikênzikokên dil de cih digire. Her yekê xwînbera pişik û xwînbera sereke jî derîçeyek lixwe digirin. Xwîn bi alîkariya derîçeyan di nav dil û lûleyên xwînê de bi yek alî diherike <ref name="Villee">Villee, Claude Alvin, et al. (1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4

Di navbera guhika rastê û malikazikokê rastê de [[derîçeya sêperrî]] (trîkuspît) heye. Derîçeya sêperrî bi girjbûna guhikan, xwîna nav guhika rastê, aresteyê malikazikokê rastê dike. Dema guhik xav dibe îcar malikzikok girj dibin, lê derîçeya sêperrî bi girjbûna malikazikokê rastê tê girtin, bi vî awayê rê li ber vegera xwînê ya guhika rastê tên girtin. Her wisa di navbera guhika çepê û malikazikokê çepê de [[derîçeya duperrî]] (derîçeya mîtral) heye, derîçeya duperrî xwînê ji guhik arasteyî malikazikokê çepê dike, lê nahêle xwîna malikêzikokê vegere guhika çepê. Bi girjbûna guhikan, derîçeyên navbera guhik û malikanzikokan tên vekirin, bi girjbûna malikanzikokan van herdu derîçe tên girtin<ref>Colbourne, H. (2007).Inquiry into biology. Toronto, ON: McGraw-Hill Ryerson. ISBN 978-0-07-096052-7</ref>.Xwîna zikokan bi navbeynkariya derîçeyan derbasê xwînberan dibe. Şiklê derîçeyên derê zikokan dişibe kevanê, an jî heyva nîvî, loma ev derîçeyên zikokê wekî [[derîçeyên kewaneyî]] tên binavkirin. Di navbera zikokê rastê û xwînbera pişikê de derîçeya pişikan heye. Bi girjbûna zikokê ev derîçe ve dibe û xwîna nav zikokê rastê derbasê xwînbera pişikê dibe. Gava zikok xav dibin, îcar derîçeya pişikê tê girtin. Bi vî awayê xwîna nav xwînbera pişikê venagere zikokê. Derîçeyek kewaneyî jî di navbera zikokê çepê û xwînbera sereke (Aort) de cih digire. Ev derîçe jî xwînê ji zikokê çepê ber bi xwînbera sereke araste dike

Çîna navendî ya dîwarê dil myokardiyum (masûlkeya dil) ji masûlkeyan pêk tê, dil tu car ranaweste û lê dide. Ji boy lêdana dil divê masûlkeyên dil girj bibe û xav bibe. Ji boy girjbûn û xavbûna masûlkeyan pêdivî bi enerjiya [[ATP]] (Adenozîna trî fosfat) heye. Xaneyên masûlkeyên dil bi navbeynkariya oksîjenê, [[glukoz]]ê perçe dikin û ATP dest dixin. Ango ji boy peydakirina ATP, divê xwîna têrglukozî û têroksîjenî ji xaneyên myokardiyumê ve bên şandin. Di nav guhik û malikanzikokan de her tim [[xwîn]] heye, lê çîna endokardiyumê rê nade xwînê ku xwe bigihîne xaneyên masûlkeyên dil. Lûleyên taybet xwînê digihîne dîwarê dil, ev lûleyên xwînê wekî [[lûleyên koronerî]] tê binavkirin. Di zimanê latînî de peyva “corona” ji boy tac (taca serê qiral û şahan) tê bikaranîn <ref> The American Heritage® Student Science Dictionary, Second Edition. Copyright © 2014 by Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company</ref> . Lûleyên koronerî wekî mîna tacek, dîwarê dil dorpêç dikin. Xwînberên koronerî li jorê derîçeya xwînbera sereke ji aortê cihê dibin. Xwînbera koronerî ya çep aliyê çepê dil, xwînbera koronerî ya rast jî aliyê rastê dil dorpêç dike<ref>ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA, [https://www.britannica.com/science/human-cardiovascular-system/Blood-supply-to-the-heart ]Blood supply to the heart </ref> . Bi vî awayê xwîn digihîje xaneyên masûlkeya dil. Xwîna kêmoksîjenî û kêmglukozî bi xwînhênerên dilî vedigere guhika rastê ya dil. Gera xwînê ya navbera dil û myokardiyumê wekî gera koronerî tê binavkirin. Di hin cureyên dilnexweşiyê de hinek ji lûleyên koronerî teng dibin an jî dixitimin, di rewşek wisa de bi têra xwe xwîn nagihîje masûlkeyên dil. Heke beşa masûlkeya bêoksîjen û bêglukoz mayî, beşek piçûk be krîza dil pêk tê, lê heke beşek mezin ji masûlkeyên dil bêoksîjen û bêxurek bimîne wê gavê dibe ku dilrawestan pêk were<ref> Brainard J., Henderson R. (2013) CK-12's College Human Biology FlexBook. CK-12 Foundation, [https://www.ck12.org] </ref> .

Çerxa dillêdanê bi girjbûna guhikan destpê dike û bi xavbûna malikanzikokan bi dawî dibe, wekî çerxa dillêdanê (cardiac cycle) bi nav dibe <ref name="Campbell">Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4</ref> . Çerxa dillêdanê de qonaxa girjbûnê wekî [[sîstol]], qonaxa xavbûnê jî wekî [[dîastol]] tê binavkirin.

Di destpêka çerxa dillêdanê de, guhik û malikênzikokên dil sist e (xav e) ev rewş wekî dîastola dil bi nav dibe. Di vî qonaxê de xwîna kêmoksîjenî ji xwînhênera sereke ya jêrîn û ya jorîn ve diherike guhika rastê. Di heman qonaxê de çar xwînhênerên pişikê, guhika çepê bi xwîna têroksîjenî tijî dike. Di qonaxa dîastola dil de herdu derîçeyên dil yên navbera guhik û malikanzikokan de vekirî ne, loma xwîna nav guhikan bi hêsanî diherike nav malikanzikokan û %70- 75 ê her malikêzikokê bi xwînê tijî dibe <ref name="Leland G"> Johnson, Leland G. (1987 )Biology. 2nd ed., Wm. C. Brown,. ISBN 0-697-04972-8 </ref>. Di vî qonaxê de derîçeyên kewaneyî girtî ne, bi vî awayê rê li ber vegera xwîna hundirê xwînbera pişik û aortê tê girtin.

Bi girjbûna(sîstol) guhikan, qebareya guhikan kêm dibe, pestoya xwîna nav guhikan bilind dibe. Ji ber [[pestoya xwînê]], xwîn ji guhikan ber bi malikanzikokan ve tê pompekirin. Di vî katê de derîçeya sêperrî û ya duperrî vekirî ne. Bi vî awayê malikzikok bi xwînê tijî dibin. Sîstola guhikan hetanê destpêka dîastola malikanzikokan didome.

=== Sîstola malikanzikokan ===

Bi girjbûna masûlkeyên malikanzikokan, pestoya xwîna nav malikanzikokan bilind dibe, lê ev pestoya pêşîn ji bo vekirina derîçeyên kewaneyî yên pişik û aortê têr nake. Loma xwîn ji dil dernakeve. Gava pestoya xwîna malikanzikokan ji pestoya xwîna guhikan bilindtir dibe, xwîna malikanzikokan ber bi guhikan ve diherike, lê derîçeyên sêperrî û duperrî tên girtin û rê li ber vegera xwînê digirin. Her ku diçe pestoya xwîna nav malikanzikokan zêde dibe. Dema hêza pestoya xwîna nav malikanzikokan, ji pestoya xwîna nav xwînbera pişikê û ya aortê zêdetir dibe, îcar derîçeyên kewaneyî vedibin. Xwîna nav malikazikoka rastê, aresteyê pişikan dibe. Xwîna nav malikazikoka çepê jî bi xwînbera sereke ve belavê laş dibe.

=== Dîastola malikanzikokan ===

Di destpêka qonaxa dîastola malikanzikokan de her ku masûlkeyên malikanzikokan xav dibe, pestoya xwîna nav malikanzikokan de mayî, nizim dibe. Gava pestoya xwîna nav malikanzikokan ji pestoya xwîna nav xwînbera pişikê û aortê nizimtir dibe, xwîn ji xwînberan ber bi dil ve diherike. Di heman demê de derîçeyên kewaneyî tên girtin û rê li ber vegera xwînê tên girtin. Her ku xavbûna masûlkeyên malikanzikokan didome, pestoya xwîna nav malikanzikokan hê pirtir kêm dibe û ji pestoya xwîna guhikan nizimtir dibe. Gava pestoya xwîna malikanzikokan bi têra xwe daket, derîçeya sêperrî (trîkuspît) û ya duperrî (mîtral) ji ber pestoya guhikan ve dibin, xwîn ji guhikan diherike nav malikanzikokan. Bi vî awayê pestoya xwîna nav guhikan hê pirtir dadikeve. Ji xwînhêneran xwîn ber bi guhik û malikênzikokên xavbûyî ve diherike. Di vî qonaxê de derîçeyên navbera guhik û malikanzikokan de vekirî ne, derîçeyên kewaneyî girtî ne, guhik û malikzikok di qonaxa diastolê de ne. Bi vî awayê çerxek dillêdanê bi dawî dibe.

Dilê mirov bi ahengî lê dide, ango herî pêşî guhik girj dibin, paşê bi girjbûna malikanzikokan guhik xav dibin, dawiya dawîn jî malikzikok xav dibin. Bi xavbûna malikzikok û guhikan çerxa dillêdanê diqede û ji nû ve girjbûna guhikan çerxek nû dest pê dike. Her çiqas çerxa dillêdanê biahengî be jî, leza dillêdanê ne sabît e. Di xulekek de hejmara qutana dil wekî leza dillêdanê tê binavkirin. Dilê mirovê gihîştî di demên asayî de di xulekek (deqe) de bi qasî 70 - 75 car lê dide. Lê li gor jiyana rojane leza dillêdanê kêm dibe an jî zêde dibe. Wekî mînak di xewê de an jî dema bêhnvedanê de dilê mirov hêdî lê dide, lê dema mirov karekî giran dike an jî dema stresê de dilê mirov dibe ku di xulekek de 120-130 caran lê bide. Ahenga dillêdanê ji aliyê dil, leza dillêdanê jî ji aliyê sîstema demarî ya xweser ve tên kontrolkirin <ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>

Dil endam(organ)ek taybet e. Masûlkeyên dil bêhemdê mirov dixebitin. Ango girjbûn û xavbûna masûlkeyên dil di bin deshilatdariya mirov de nîn e. Ji ber vî taybetmendiya dil, masûlkeyên dil wekî [[masûlkeyên xwenewîst]] tê binavkirin. Ji boy çalakiya masûlkeyan, pêdivî bi sinyalên elektrîkê heye. Ji xeynî masûlkeyên dil hemû masûlkeyên laş sinyalên elektrîkê ji xaneyên demar yên sîstema demar digirin. Masûlkeyên dil jî bi sînyalên elektrîkê çalak dibin, lê dil sînyalên ji boy girjbûnê tena serê xwe dirist dike <ref name="Villee"/>. Li ser diwarê hundir a guhika rastê de hin xaneyên taybet hene, komeleya van xaneyan wekî [[girêka sînoatrî]] binav dibe. Kontrola ahenga lêdana dil ji aliyê girêka sînoatrî ve tê rêvebirîn . Navê din a girêka sînotrî “çêkera ahenga dil”e (bi Înglizî; pacemaker)<ref>Collins Discovery Encyclopedia, 1st edition © HarperCollins Publishers 2005</ref>. Girêka sînoatrî sînyalên elektrîkê berhem dike û arasteyî masûlkeyên herdu guhikan dike. Bi vî awayê masûlkeyên guhikan girj dibin, xwîna nav guhikan aresteyê malikanzikokan dibe. Sinyalên elektrîkê ji girêka sînoatrî xwe digîjin girêka duyemîn, ev girêk di navbera guhika rastê û malikazikokê rastê de cih digire. Navê vî girêkê [[girêka atrîoventrîkî]] ye. Girêka atrîoventrîkî herika sinyalên elektrîkê bi qasî 0,1 çîrke(saniye) dereng dixe, bi vî awayê ji boy guhikan firsend peyda dibe ku berî(pêşî)ya malikanzikokan çalak bibin. Sînyalên elektrîkê ji girêka atrîoventrîkî, derbasê gurzên His dibe. Gurzên His rîşalkên taybet ên masûlkeyên dil e, sînyalên elektrîkê ji girêka atrîoventrîkî digire û dişîne navbirka dil. Kardîologê swîsî Wilhelm His, Jr., di sala 1893 de erka van xaneyan diyar kir, loma paşnavê vî zanyarê li gurza van xaneyan hat dayîn. Gurzên Hîs ji du gurzan pêk tê, gurzêk dirêjê ber bi malikazikokê raste a, din jî dirêjê ber bi malikazikokê çepê dibe. Gurzên His lê diwarên zikokan şax didin û mina torek dîwarên zikokan dorpêç dikin. Ev pêkhate wekî [[rîşalkên Purkinje]] tê binavkirin. Van rîşalkên masûlkeyen dil di sala 1839î de ji aliyê zanyarên Çekî Jan Evangelista Purkinje (Bi zimanê Çekî; Jan Evangelista Purkynë) ve hat kifşkirin. Gava sînyalên elektrîkê digihîje rîşalkên Purkinje, tora rîşalkên purkinje girjbûna masûlkeyen zikokan dide destpêkirin. Bi girjbûna zikokan xwîn ji dil, derbasê xwînberan dibe.

Bi şopandina rêça sînyalan, mirov dikare dema sîstol û dîastola guhik û malikanzikokan diyar bike.

Navê pelên sînyalên elektrîka dil bi tîpên P, Q, R, S, T tê nîşankirin. Sînyalên dibe sedema girjbûna guhikan, wekî pela P tê binavkirin. Pelên Q, R, S bi tevahî wekî kompleksa QRS tê bi navkirin. Girjbûna malikanzikokan û xavbûna guhikan bi kompleksa QRS destpê dike. Her wisa pela T jî xavbûna malikanzikokan dide destpêkirin. Elektrokardiyograma dilê mirovên tendurist, wekî EKG ya asayî tê binavkirin. Ji boy EKGya asayî hin rêjeyên standard hene. Bi bikaranîna testa elektrokardiyogramê; ahenga dillêdanê, çalakiya çaviyên dil, qebareya çaviyên dil û masûlkeya dil, nexweşiyên perdeya dil, nexweşiyên ji ber derîçeyên dil, krîzên dil, pestoya xwîna dil, bi hêsanî eşkere dibe.