|
== Destpêk û dîrok ==
Mezopotamya ji dîrokê ve gelek gelê jevjihev cûda, yên ku bi hevre jîn dibûn, cihê wan bû. Di dîrokê de pir koçber lê bûna. Ji ber wan koçberan her timî di rêveberiya wê û pêşketinê wê de asteng derketinaderketine. Wan koçber û hatinan, ne hiştiyahiştiye ku ew xatakê rastûrast di xwe de berdewam bike. Ev ji ji aliyê çandî ve jijî wilo yaye. Lê çanda wê ya ku pêşketi jijî, bi hizrehizrê xwe re pêşkeşî ji dîrok û mirovahiyê re kiriyakiriye. Gelek şaristanên mezin û bi nav û deng lê jîn bûna. Bi vê yekê re jijî dievêt ku mirov ji bîr neke û bêje ku di cihanê jijî bi van xosletên xwe re cihê herî ku tê nasîna. Demên şaristaniyan yên weke yên [[sumeriyan]], [[aqadan]], [[babilan]], [[Gûtî]]yan, [[hurî û mîtaniyan]], [[asur]]an, [[naîriyan]] [[medan]] û hwd jîn bûna. Ji xaynî van hê hele gelê û şaristanan li mezopotamya li kok dana.
Di [[deme dawi ya qaşayê]] de, hê ku dinye wilo zêde cemidi û mirovan jijî ji wê cemidibinêcemidîbunê di ravînrevîn û dihatin, xwe di sipartinasipartine wir. Ji bo vê yekê hinek cihê ku mirov weke cihên bi cih bûna demên neolotikê jijî bi navkê, li [[Başûrê Kurdistanê]] li ber çav dikevin. Piştre hin bi hin ku zûwabûn di axê de ji dibe, êdî hin bi hin li vê herême Kurdistanê çandin û bi herême [[Botan]]ê re bi pêşdikeve. Li [[Bakûrê Kurdistanê]] jijî bi zêdeyî Lili derûdorê [[Amed]]ê, li doredora [[Riha]]yê weke cihên ku jê re [[Xirabreşkê]] li wan de, li Mezopotamya diidi demedemê neolotikê de bi cih bûn dibe. Bi vê yekê re, li başûrê kurditanêKurdistanê, li ber çiyê [[Çemal]]û hê li gelek deverên din şûnpê ji bo vê yekê têne xuyakirin.
Ta deme ku cotkirin pêşkeve, ahlkirin û çêrandin bibe, jiyana gundîtiyê pêşkeve û nivîs were kifşkirin û were bi karanîn li ber dijlêDijlê, firatêFiratê li ber keviyên Amede û li hin deverên başûrê kurdistanêKurdistanê bi cîh bûn dibe. Di wan deman de jiyana bajartiyê bi pêşketina gunditiyê re bi pêşdikeve. Hin bi hin ew ji dibin. Awayê bajaran derdikeve hole. Bajar hin bi hin şîn di bin. Bi pêşketina gundan re deme pêşketina bajaran dest pê dike. Pêşketina bajaran jijî bi çêkirina xanî û malên weke ku li [[Govan]] têne çêkirin, derdikeve holeholê. Derketin û pêşketina bajaran li kurdistanêKurdistanê, berî zayînê di naqabîna 6000 û 5500 wan de dibe. Di vê pêşketinê de bi qasî ku tê gotin to çanda bi awa derdikevin pêş çanda Abaîd û xalaf e.
Her weha piştî van pêşketinan, deme Urukiyan dest pê dike. Deme wan jijî, deme şaristaniyê ya. Ev dem bi qasî ku tê fahmfêhm kirin, di berî zayînê, di naqanînanaqabîna 4500 û 3500 wan de xwe dide ber çavan. Ev dem, demeke di hizir û di deme şaristaniyê de demeke pêşketiya. Di wê demê de, li başûrê kurdistanêKurdistanê mirov karê bigiştî ji bi pêketiyapêşketiye. Pêşketina Urukiyan ne tenê di qada çandeçandê de yaye. Ji pêşketinaPêşketina teknolojiyê dejî jidinavde yaye. Di deme Urukiyan de cotkariya avî û karên madanê û çandin û di qada tekonolojiyê de pir li pêşîn. destanaDestana Gilgameş vê yekê radixe berçavan. Baziganî jijî bi pêşketiya. Çûn û hatinaka mezin di wê de ji bo bazirganiyê li mezopotamyaMezopotamya pêşdikeve. Di wê demê de herweha nivîs bijî pêşketiya û di qada rêveberî û dewlete de qeyd kirin jijî dest pê kiriya. Ji kêvalbarên wê demê, mirov vê yekê fêhmdike. Başûr di vir de ji başûr zûtir û pêşketîtir e.
== Sumeran, pêşketin û şaristaniya pêşî ==
|
