Coga henaseyê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine
BKurteya guhartinê tine
Rêz 1:
'''Coga henaseyê''' beşek ji koendama henaseyê ye. Guhaztin û alûgora gazan a li navbera hewa û [[koendama dilelûleyê]], erka wê ya sereke ye.
 
Hemû [[Xane|xaneyên]] mirov ji boy çalakiyên xwe, molekula ATPyê wekî çavkaniya enerjiyê bi kar tînin<ref name="Campbell">Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4</ref>. [[ATP]] (Adenozîna sê fosfatî) di xaneyan de ji hilweşandina xurekên wekî, [[Glukoz|glukoz]], [[glîserol]], [[asîda çewrî]], [[Tirşeya amînî|asîda amînî]] tê bidestxistin<ref name="OpenStax, Biology"> OpenStax Biology. 2013. [http://cnx.org/content/col11448/latest] </ref>. Ji boy hilweşandina [[Xurek|xurekan]], li gel [[endamok]] û [[Enzîm|enzîman]], pêdiviya xaneyê bi molekula [[Oksîjen|oksîjenê]] jî heye. Hewa 21% oksîjen lixwe digire<ref name="Human Biology.">Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology. Boston, MA: Cengage Learning. </ref>. Divê ev oksîjena hewayê bigîhije hemû [[Şane (biyolojî)|şane]] û xaneyên laş. Gava xurek bi navbeynkariya oksîjenê tê hilweşandin boy ATPyê, gaza karbona dîoksîd jî wekî madeya paşmayî peyda dibe<ref name="Human Biology.">Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology. Boston, MA: Cengage Learning. </ref>. Divê karbona dîoksîda nav xaneyan, ji xaneyên kurahiya laş de bê avêtin boy derveyî laş. Ji boy alûgor (guhertin)alûgorkirin û guhaztina oksîjen û karbona dîoksîdê [[koendama henaseyê]] û [[koendama dileûleyê]] bi hev re kar dikin. Coga henaseyê jî beşek ji kondama henaseyê ye. Erka coga henaseyê, guhaztin û alûgoraalûgorkirina gazan a li navbera hewa û koendama dilelûleyê (bi îngilîzî: ''cardiovascular system'') ye<ref name="Human biology">Sylvia S. Mader, D., & Windelspecht, M. (2015). Biology (12th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education. </ref>,. li gel vî karê, hin erkên din ên coga henaseyê jî heye, evana; germkirin, paqijkirin û şêdarkirina hewayê, dabînkirina [[bergiriya giştî]], peydakirina deng, û bêhn girtin e<ref name="Villee"/><ref name="Human anatomy"/><ref name="Campbell">Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4</ref>. Coga henaseyê ji [[Difin, Pozê mirov|difin]] û [[devê mirov]] dest pê dike hetanî [[Pişika mirovî|pişikan]] dirêj dibe, di kotahiya coga henaseyê de [[Sikildanokê hewayê|sikildanokên hewayê]] heye.
 
== Pêkhate ==
Rûyê navî ya coga henaseyê bi [[Rûkeşexane|rûkeşexaneyan]] ve dapoşî ye. Di nav rûkeşexaneyan de hin xaneyên derdanî hene, navê van rûkeşexaneyan [[Xaneya goblet|xaneyên goblet]] e<ref name="Human biology"/>. Xaneyên goblet lîncemade (bi îngilîzî: ''mucus'') derdide. Ji ber derdana xaneyên gobletê, rûyê rûkeşexane jî bi lîncemade dapoşî ye û rûyê coga herisêhenaseyê hertim şêdar e. Rûkeşexaneyên [[difnekelên]], borîhewa û [[liqeborihewa]] [[Xaneya kûlkdar|xaneyên kûlkdar]] (bi îngilîzî: ''ciliated cell'') lixwe digirin<ref name="Villee">Villee, Claude Alvin, et al.( 1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4 </ref>. [[Qirrik]], [[borîhewa]] û liqeborîhewa pêkhateyên kirkiragî ne<ref name="Leland G">Johnson, Leland G. (1987 )Biology. 2nd ed., Wm. C. Brown,. ISBN 0-697-04972-8 </ref><ref name=" Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J. S., & Wilson, K. J. (2014). Ross and Wilson anatomy & physiology in health and illness 12th ed.</ref>.
 
== Beşên coga henaseyê ==
[[Wêne:Illu_conducting_passages_kuIllu conducting passages ku.svg|thumb|Coga henaseyê]]
Li gor cihên pêkhate û [[Endam|endaman]], coga henaseyê dabeş dibe du beşan.
 
Rêz 16:
Borîhewa, liqeborîhewa û pişik jî wekî beşa xwarê ya coga henaseyê tê bi navkirin (bi îngilîzî: ''lower respiratory tract''). Pişik, borîkên hewa û sikildanokên hewayê lixwe digire.
 
Li gor guhaztin û alûgoraalûgorkirina gazan jî, coga henaseyê dabeşê du beşa dibe<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">OpenStax, Anatomy & Physiology, OpenStax ,2013
[https://openstax.org/details/books/anatomy-and-physiology]</ref>.
 
=== Devera gihandinê ===
Devara gihandinê (bi îngilîzî: ''conducting zone''). Di vî beşa coga herisêhenaseyê de gazên henaseyê ji difin ber bi pişikan ve, an jî ji pişikan ber bi dev û difin ve tê guhaztin. Difin, gewrî, qirrik, borîhewa, liqeborîhewa û borîkên hewa pêkhateyên devera gîhandinê ne<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>.Oksîjen û karbona dîoksîdê di nav van pêkhateyan de tê gîhandin.
 
=== Devera henasedanê ===