Bakurê Kurdistanê: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine |
|||
Rêz 18:
Li herêma Rihayê berrîya Herranê heye. Herran ji alîyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berrîya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev desht û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.
==
{{Nexşeya cihan+|Bakurê Kurdistanê|width=450|float=|relief=1
|caption = Bakurê Kurdistanê
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.▼
|places =
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=54|lon_deg=40|lon_min=14|position=left|label=[[Amed]]}}
Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.▼
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=53|lon_deg=37|lon_min=40|position=left|mark=Gold pog.svg|label=[[Aywalî]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=24|lon_deg=42|lon_min=6|position=left|label=[[Bidlîs]]}}
Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.▼
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=34|lon_deg=43|lon_min=44|position=top|label=[[Colemêrg]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=53|lon_deg=40|lon_min=29|position=left|label=[[Çewlîg]]}}
Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.▼
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=4|lon_deg=37|lon_min=23|position=|label=[[Dîlok]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=22|lon_deg=38|lon_min=07|position=left|mark=Gold pog.svg|label=[[Dîvrîgî]]}}
== Bakurê Torosan ==▼
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=36|lat_min=49|lon_deg=36|lon_min=13|position=|mark=Gold pog.svg|label=[[Dortyol]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=41|lat_min=6.5|lon_deg=42|lon_min=42|position=left|label=[[Erdêxan]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=53|lon_deg=41|lon_min=7|position=|label=[[Êlih]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=35|lon_deg=36|lon_min=55|position=left|label=[[Gurgum]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=55|lon_deg=44|lon_min=2|position=left|label=[[Îdir]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=12|lon_deg=37|lon_min=11|position=left||mark=Gold pog.svg|label=[[Albistan]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=54|lon_deg=41|lon_min=16|position=left|label=[[Erzîrom]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=40|lon_deg=39|lon_min=19|position=left|label=[[Ezirgan]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=36|lat_min=43|lon_deg=37|lon_min=07|position=right|label=[[Kilîs]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=06|lon_deg=39|lon_min=32|position=left|label=[[Mamekî]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=20|lon_deg=38|lon_min=19|position=left|label=[[Meledî]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=18|lon_deg=40|lon_min=44|position=|label=[[Mêrdîn]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=44|lon_deg=41|lon_min=29|position=left|label=[[Mûş]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=05|lon_deg=36|lon_min=15|position=top|label=[[Osmaniye| Osmaniye]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=44|lon_deg=43|lon_min=03|position=center|label=[[Qerekose]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=40|lat_min=36|lon_deg=43|lon_min=05|position=left|label=[[Qers]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=09|lon_deg=38|lon_min=48|position=|label=[[Riha]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=46|lon_deg=38|lon_min=16.5|position=left|label=[[Semsûr]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=55.5|lon_deg=41|lon_min=56.5|position=right|label=[[Sêrt]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39|lat_min=11|lon_deg=37|lon_min=11|position=left|label=[[Sêwas]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=37|lat_min=30.59|lon_deg=42|lon_min=27.40|position=left|label=[[Şirnex]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=30|lon_deg=43|lon_min=23|position=right|label=[[Wan]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38|lat_min=40.2|lon_deg=39|lon_min=13|position=left|label=[[Xarpêt]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=36|lat_min=12|lon_deg=36|lon_min=09|position=bottom|label=[[Xetay]]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=36.5|lon_deg=40.6|mark=Transparent.png|position=left|label='''[[Rojavaya Kurdistanê|R o j a v a]]'''}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=36.7|lon_deg=44.2|mark=Transparent.png|position=left|label='''[[Başûrê Kurdistanê|B a ş û r]]'''}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=39.3|lon_deg=45|mark=Transparent.png|position=left|label='''[[Rojhilata Kurdistanê|<center>R<br>o<br>j<br>h<br>i<br>l<br>a<br>t</center>]]'''}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=38.7|lon_deg=43.3|mark=Transparent.png|position=|label_size=70|label=[[Gola Wanê|'''''Behra<br/>Wanê''''']]}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=41.5|lon_deg=40|mark=Transparent.png|position=left|label='''''[[Deryaya Reş|D e r y a y a R e ş]]'''''}}
{{Nexşeya cihan~|Bakurê Kurdistanê|lat_deg=36.45|lon_deg=35.3|mark=Transparent.png|position=|label_size=80|label=[[Deryaya Navîn|'''''Deryaya<br/>Navîn''''']]}}
}}
▲=== Bakurê Torosan ===
Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve paralel in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.
Line 34 ⟶ 66:
Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim|Dêrsimê]] zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.
=== Başûrê Torosan ===
Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê Qerecdaxê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma Botan çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.
Line 70 ⟶ 102:
*[[Erzerom]]
}}
== Avhewa ==
▲[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.
▲Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.
▲Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.
▲Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.
== Girêdanên derve ==
| |||