Vaksîn: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Min pêşnûmeya gotarek nû çê kir. |
BKurteya guhartinê tine |
||
Rêz 1:
[[Wêne:Acquired immunity_ku.png|thumb|300px|Kutan bergiriya destketî ya çalak peyda dike]]
'''Kutan''', '''perpûn''' an jî '''vaksîn''' navê heman madeyê ye. Di laşê mirovde bi du riya '''bergiriya destketî ya çalak''' peyda dibe. Riya yekem nexweşketin, a duyem jî kutan e. Gava mirov cara pêşîn rastê nexweşiyêk were, an hokara nexweşiyê têkdişkîne û sax dibe, an jî dibe ku hokara nexweşiyê laşê mirov dagir bike û bibe sedema mirina mirov. Heke hokara nexweşîyê piçek lawaz be, saxbûn jî hê hêsantir dibe. Dema mirov ji nexweşiyek sax dibe di laşê mirov de derheqê wî nexweşiyê de hin agahî dimîne. Heke heman hokara nexweşiyê cara duyemîn tûşî laş bibe, îcar laş hê zûtir û hêsantir xwe ji nexweşiyê diparêze. Anko, cara pêşîn hokara nexweşiyê ya lawaz tûşî mirov bibe, mirov zû baş dibe û bergirî ava dike, lê hokara nexweşiyê bihêz be, dibe ku saxbûna mirov jî dijwar be. Gelo derfet heye ku mirov cara pêşîn tûşî hokara nexweşiyê ya lawaz bibe? Bê guman, îro bi kutankirinê ev derfet heye.▼
▲Gava mirov cara pêşîn rastê nexweşiyêk were, an hokara nexweşiyê têkdişkîne û sax dibe, an jî dibe ku hokara nexweşiyê laşê mirov dagir bike û bibe sedema mirina mirov. Heke hokara nexweşîyê piçek lawaz be, saxbûn jî hê hêsantir dibe. Dema mirov ji nexweşiyek sax dibe di laşê mirov de derheqê wî nexweşiyê de hin agahî dimîne. Heke heman hokara nexweşiyê cara duyemîn tûşî laş bibe, îcar laş hê zûtir û hêsantir xwe ji nexweşiyê diparêze.Anko, cara pêşîn hokara nexweşiyê ya lawaz tûşî mirov bibe, mirov zû baş dibe û bergirî ava dike, lê hokara nexweşiyê bihêz be, dibe ku saxbûna mirov jî dijwar be. Gelo derfet heye ku mirov cara pêşîn tûşî hokara nexweşiyê ya lawaz bibe? Bê guman, îro bi kutankirinê ev derfet heye.
[[Wêne:Vaccine_ku.png|thumb|300px|Mirov bi derzîkirinê tê kutankirin an jî hin caran kutan wekî dilopêk avê di devê mirov de tê dilopkirin]]
Di zimanê latînî de ji boy çêlekan navê vacca tê bikaranîn<ref name=" Microbiology">OpenStax, Microbiology, openstax, 2016 https://openstax.org/details/books/microbiology] </ref> , ji peyva vacca, vaccinus çê bû ye. Vaccinus jî wekî vaccine derbasî îngilîzî bû ye. Cara pêşîn ji çêlekên bi nexweşiya [[xurik]] ketiyê, ev kutanê bi dest xistine û ji boy laşê mirov bi xuriyê nekeve, wekî madeyek ji boy alîkariya dabînkirina bergiriyê bi kar anî ne<ref name="Campbell">Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4</ref> . Lê îro çavkaniya kutanê ne tenê ji çêlekên xurikî ye. Li gel perçeyên hokarên nexweşiyê ku li ser wî [[dijepeydaker]] heye, hokarên nexweşiyê yên mirî an jî yên hatine lawazkirî jî wekî kutan tê bikaranîn<ref name=" Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J. S., & Wilson, K. J. (2014). Ross and Wilson anatomy & physiology in health and illness 12th ed.</ref> <ref name="Campbell"/>.Hin cureyên kutan jî ji jehra hokarên nexweşiyê(bakterî) tê destxistin<ref name="Microbiology"/>. Ji boy nexweşiya hîna tûşî laş nebûye, lê di pêşerojê de egera tûşbûna wî heye, kutan tê bikaranîn. Anko bi vaksînlêdane(kutanê), laş bi awayêk kontrolkirî bi hokarên nexweşiyê ve rû bi rû dimîne
<ref name="OpenStax, Biology"> OpenStax Biology. 2013. [http://cnx.org/content/col11448/latest] </ref> . Bi kutankirinê, bersîvdana bergiriya yekemîn a laş çalak dibe. Xaneyên bîrker di nav laş de ji boy egera tûşbûna heman hokara nexweşiyê bo demek dûr û dirêj dijîn. Heke hokara nexweşiyê cara duyemîn tûşî laş bibe, vê gavê xaneyên bîrker li dij wî, di demek kurt de berevanî ava dikin. Ev beravanî wekî bersîvdana bergiriya duyemîn bi nav dibe. Anko, kutan li dij hokara nexweşiyê ya diyarkirî, bergiriya taybet peyda dike<ref name="Villee">Villee, Claude Alvin, et al.( 1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4 </ref> .▼
Hemû welatên dinyayê, li gor şîreta Rêxistina Tenduristiya Cîhanê(WHO) , hemwelatiyên xwe kutan dikin<ref> WHO Global Vaccine Action Plan 2011-2020[https://www.who.int/immunization/global_vaccine_action_plan/GVAP_doc_2011_2020/en/]</ref>. Mirov bi derzîkirinê tê kutankirin an jî hin caran kutan wekî dilopêk avê di devê mirov de tê dilopkirin. Bi gelemperî vaksînkirin gava dergûş hîn du mehî ye dest pê dike hetanê 10-12 saliya zarok didome. Dergûş li dij nexweşiyên wekî [[Sorik (nexweşî)|sorik]], [[binguhk]], [[xurî]], zerika B, êşa zirav([[tuberkuloz]]), [[soreta]] û hwd tên kutankirin. Ji bo xurtkirina bergiriyê dibe ku ji boy her hokara nexweşiyê ne carek, lê çendan car kutankirin were dubare kirin<ref name="OpenStax, Biology"/>. Dibe ku şeva piştî vaksînlêdanê ta were laşê zarok. Lê ev ta ne tayek xeter e, ta nîşana çalakbûna bergiriya laş a li dij vaksînê ye. Mirov ne tenê dema zaroktiyê tê kutankirin. Hin caran mirovên têgihîştî jî neçar dibin ku bên vaksînkirin. Wekî mînak heke kuçik, pisîk an jî ajalek kûvî mirov bîrîndar bike, ji ber egera nexweşiya harbûnê mirov tê kutankirin.▼
▲. Bi kutankirinê, bersîvdana bergiriya yekemîn a laş çalak dibe. Xaneyên bîrker di nav laş de ji boy egera tûşbûna heman hokara nexweşiyê bo demek dûr û dirêj dijîn. Heke hokara nexweşiyê cara duyemîn tûşî laş bibe, vê gavê xaneyên bîrker li dij wî, di demek kurt de berevanî ava dikin. Ev beravanî wekî bersîvdana bergiriya duyemîn bi nav dibe. Anko, kutan li dij hokara nexweşiyê ya diyarkirî, bergiriya taybet peyda dike<ref name="Villee">Villee, Claude Alvin, et al.( 1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4 </ref> .
▲Dergûş li dij nexweşiyên wekî sorik, binguhk, xurî, zerika B, êşa zirav(tuberkuloz), soreta û hwd tên kutankirin. Ji bo xurtkirina bergiriyê dibe ku ji boy her hokara nexweşiyê ne carek, lê çendan car kutankirin were dubare kirin<ref name="OpenStax, Biology"/>. Dibe ku şeva piştî vaksînlêdanê ta were laşê zarok. Lê ev ta ne tayek xeter e, ta nîşana çalakbûna bergiriya laş a li dij vaksînê ye. Mirov ne tenê dema zaroktiyê tê kutankirin. Hin caran mirovên têgihîştî jî neçar dibin ku bên vaksînkirin. Wekî mînak heke kuçik, pisîk an jî ajalek kûvî mirov bîrîndar bike, ji ber egera nexweşiya harbûnê mirov tê kutankirin.
== Çavkanî ==
| |||