Xane: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
B (GR) File renamed: File:Prokaryote cell ku.svgFile:Prokaryote cell-ku.svg Criterion 4 (harmonizing names of file set) · Language suffix standartization.
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
BKurteya guhartinê tine
Rêz 1:
 
[[Wêne:Biological cell.svg|thumb|250px|[[Endamok]]ên xaneya eukaryotî: <br>(1) [[Dendikok]]<br> (2) [[Dendik]]<br> (3) [[Rîbozom]]<br> (4) [[Vezîkul]]<br> (5) [[Retîkûlûma endoplazmî ya girûzî]]<br> (6) [[Heybera Golgî]]<br> (7) [[kakûtê xaneyê]]<br> (8) [[Retîkûlûma endoplazmî ya hilû]]<br> (9) [[Mîtokondrî]]<br> (10) [[Vakuol]]<br> (11) [[Sîtoplazma]]<br> (12) [[Lîzozom]]<br> (13) [[Sentrîol]] ]]
'''Xane''' yekeya bingehîn a [[zîndewer]] e.
Ev pêkhate li [[Bakurê Kurdistanê]] wekî [[şane]] bi nav dibe,lê li Başûr terma şane ji bo koma xane(tavînek,tissue) tê bi kar anîn. Ango şane gelek xaneyan li xwe digre.Ji ber ku bi salan e di dibistanên Başûr de ji boy 'cell' terma xane tê bikar anîn û ji boy tavînek jî terma şane tên bikaranîn ,a baş ewe ku Kurdên Bakur jî terma xaneyê bikar bîne.
 
[[ Xane]] yekeya bingehîn a zîndewer e. Ango tiştekî [[zîndewer]] be, herî kêm xwediyê xaneyek e. Ji ber ku piraniya xaneyan pir piçûk in, bi çavê tazî nayên dîtin. Ji bo dîtina xaneyan [[mîkroskob]] tên şixulandinê. Jixwe mirovahî jî, piştê çêkirin û xebitandina mîkroskobê ji hebûna xaneyê hayîdar bû.
Ev pêkhate li [[Bakurê Kurdistanê]] wekî [[şane]] bi nav dibe, lê li Başûr terma "şane" ji bo koma xane ([[tavînek]], ''tissue'') tê bi kar anînbikaranîn. Ango şane gelek xaneyan li xwe digre. Ji ber ku bi salan e di dibistanên Başûr de ji boy ''cell'' terma xane tê bikar anînbikaranîn û ji boy tavînek jî terma şane tên bikaranîn , a baş eweew e ku Kurdênkurdên Bakur jî terma xaneyê bikarbi kar bîne.
 
[[ Xane]] yekeya bingehîn a zîndewer e. Ango tiştekî [[zîndewer]] be, herî kêm xwediyê xaneyek e. Ji ber ku piraniya xaneyan pir piçûk in, bi çavê tazî nayên dîtin. Ji bo dîtina xaneyan [[mîkroskob]] tên şixulandinê. Jixwe mirovahî jî, piştê çêkirin û xebitandina mîkroskobê ji hebûna xaneyê hayîdar bû.
 
== Dîroka Kifşakifşa Xaneyêxaneyê ==
[[Wêne:Hooke Microscope-03000276-FIG-4.jpg|thumb|150px|Mîkoskoba Robert Hook]]
Zanyarê Birîtanîbrîtanî [[Robert Hook]] di sala 1665an de, cara ewilî ji bo xane terma cell bi kar anî. ''Cell'' bi Îngîlîzîîngîlîzî tê wateya malik an ji odeya biçûk. Her çiqas Robert Hook tiştên di bin mîkroskobê dîtibû wekî xane (''cell'') bi nav kiribû jî, a rast ew ne xane bûn, lê çavikên vala bûn. Ji ber ku xaneyên Hook ne zindî bûn, Hook tenê dîwarên xaneyan ku ji [[seluloz]]ê çê bûyî dîtibû.
[[Antonie van Leeuwenhoek]] (1632–1723) zanyarek Holandî bû. Ê ku carcara a yekemînyekem hebûna [[bakterî]] û zîndewerên hûrik û [[yekxane]]yî bi mîkroskobê dîtiye Leeuwenhoek e. Ev zanyar bi qasî 500 heb mîkroskob çê kir. Mîkroskobên wî, tiştan bi qandî 250 caran mezintir dikir. Di dîroka Zîndezanîzîndezanî (Biyolojîbiyolojî) de mîkrobiyologê pêşîn Leeuwenhoek e. Xebatên wî di pirtûka bi navê ajalokan (''animalcules'') hatibû weşandin.
 
Ji ser xebatên Robert Hook û Antonie Van Leeuwenhoek nêzik ê 200 salan paşê, RiweknasRiweknasê (Zanyarêzanyarê Botanîkbotanîk)ê Almanalman, Mathias Jakob Schleiden (1804-1881) di sala 1838e de daxuyand ku hemû [[riwek]] ji xaneyan pêk tê. Salek bi şûn de, sala 1839an de Zanyarêzanyarê Almanalman, Theodor Schwann (1810-1882) ragihand ku hemû ajal ji xaneyan çê bû ne. Her ku zanînên der barê xaneyê zêde bûn zanyaran Teoriyateoriya Xaneyêxaneyê derpêş kirin. Di serî de ev teorî ji 4 bendan pêk dihat. Lê gava ku derheqê xaneyê de sal bi sal zanînên nû kombûn,' ''Teoriya Xaneyê''' jî guherî û hîn bendên nû lê hatin zêdekirin.
 
== Teoriya Xaneyêxaneyê ==
[[wêne:RobertHookeMicrographia1665.jpg|thumb|150px|Zanyarê Birîtanîbirîtanî Robert Hook di sala 1665an, cara ewilî ji bo xane terma "''cell"'' bi kar anî]]
# Her zîndewer herî kêm ji xaneyek çi dibe.
# Hemû xaneyên nû, ji [[dabeşbûna xaneyê]]n berê çê dibin.
# Xane yekeya binyatî ye zîndewran e ku tê de hemû karên zindewariye tên bi rê ve birin.
# Çalakbûna zîndewer, girêdayî çalakbûna hemû xaneyên xweser ên di laşê zîndewer de ne.
# Di hundirê xaneyê de ji bo metabolîzmayê enerjî tê guhertin.
# Di nav [[sîtoplazma]]ya xane, an ji di hundirê [[dendik]]ê xaneyê de ADN ([[Asîda deoksirîbonukleî]]) heye.
# Zanyariya rakendî (genetîk) bi riya [[kromozom]]an (ADN û proteîn) derbasî xaneya nû dibe.
# Bi gelemperî, pêkhateya kîmyayî a hemû xaneyan wekhev in
 
== Taybetmendiyên Hevbeşhevbeş yên Xaneyanxaneyan ==
Piraniya xaneyan ewqas biçûk in ku bi çavên tazî nayên dîtin. Xaneya herî gir , a hêştirme ye. Ev [[balinde]] ji hemû balinde yên din girtir e. Hêka wê bi qasî 2du kîlogram e. Ji ber ku hêka hêştirme ji xaneyek pêk tê xaneya wê jî girantirîn û mezintirîn xaneyên gerdûnê ye. Her çiqas, xaneyên ajalan, xaneyên riwekan û xaneya bakteriyan ne dişibin hevdu û ji hev cuda bixuye ji, hemû xaneyan xwediyê hinek binyadên hevbeş in.
 
* Hemû xaneyan bi parzûnek dorpêçkiriye.
Line 31 ⟶ 34:
* Di nav sîtoplazmayê an ji di hundirê dendikê hemû xaneyan de [[Asîdên nukleî]], [[ADN]] (Asîda deoksîrîbonukleî) û ARN (Asîda rîbonukleî) hene
 
== Cureyên Xaneyanxaneyan ==
Li gor hebûn an jî tunebûna dendikê, du birr (cure) xane heye.
# Xaneya prokaryotî(Xaneya navik destpêkî)
# Xaneya eukaryotî(Xaneya navik dirustî)
[[Wêne:Prokaryote cell-ku.svg|thumb|250px|Xaneya Prokaryotî]]
 
=== Xaneya Prokaryotîprokaryotî (Xaneyaxaneya navik destpêkî)===
 
Hemû bakterî û arkebakteriyan xwediyê xaneya prokaryotî ne. Di zimanê Greek de wateya pro, pêşî, wateya karyon ji dendik e. Xaneya bê dendik wek prokaryotî tê bi nav kirin. Zîndewerên bi xaneya prokaryotî, yekxaneyî ne. Ango tu zîndewerên [[firexaneyî]], prokaryotî nîn in. Di xaneyên prokaryotî da xeynî [[rîbozom]] tu endamok tune ye. Reaksiyonên biyokîmyayî di nav sîtoplazmayê de çê dibin. Ji ber ku xaneyên prokaryotî bê dendik in, asîdên nukleî, ADN û [[ARN]] li nav sîtoplazmayê de cih digirin. Xaneyên prokaryotî ji ên eukaryotiyan piçûktir in.
[[Wêne:Plant cell structure ku.svg|thumb|300px|Xaneya Eukaryotî]]
=== Xaneya Eukaryotî(Xaneya navik dirustî) ===
 
=== Xaneya Eukaryotîeukaryotî (Xaneyaxaneya navik dirustî) ===
Zîndeweren ji Cîhana Protîstan, cîhana Fungusan, Cîhana Riwekan û Cîhana Ajalan, hemû eukaryotî ne. Di xaneyên Eukaryotî de dendik heye û endamok bi parzûn dorpêç kirî di nav sîtoplazmayê de cih digrin. Hemû ajal û riwek firexaneyî(multicellular) ne û xaneyên wan xaneyên eukaryotî ne. Hin endamên Cîhana Protîstan yekxaneyî ne. Wek mînak amîp, euglena û paramesyûm. Lê hinek endamên Protîstan firexaneyî ne. Wekî mînak kevzên avê û koloniya volvoxê.
 
Hinek cureyên fungusan yekxaneyî ne, lê piraniya wan firexaneyî ne. Fungusê kufik, fungusê meya, fungusê jengê yekxaneyî ne. Karok(qarçik) ên bi kumik firexaneyî ne.
Zîndeweren ji Cîhanacîhana Protîstanprotîstan, cîhana Fungusan[[fungus]]an, Cîhanacîhana Riwekanriwekan û Cîhanacîhana Ajalanajalan, hemû eukaryotî ne. Di xaneyên Eukaryotîeukaryotî de dendik heye û endamok bi parzûn dorpêç kirî di nav sîtoplazmayê de cih digrin. Hemû ajal û riwek [[firexaneyî]] (''multicellular'') ne û xaneyên wan xaneyên eukaryotî ne. Hin endamên Cîhanacîhana Protîstanprotîstan yekxaneyî ne. Wek mînak amîp[[amîb]], [[euglena]] û [[paramesyûm]]. Lê hinek endamên Protîstanprotîstan firexaneyî ne. Wekî mînak kevzên avê û koloniya volvoxê.
 
Hinek cureyên fungusan yekxaneyî ne, lê piraniya wan firexaneyî ne. Fungusê [[kufik]], fungusê [[meya]], fungusê jengê[[jeng]]ê yekxaneyî ne. Karok (qarçik) ên bi kumik firexaneyî ne.
 
Xaneya eukaryotî ji derve ber bi hundir, ji sê beşan pêk tê
* [[Parzûna xaneyê]]
* [[Sîtoplazma]] û [[endamok]]an