Keyaniya Baekjeyê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

'''Qiraltiya Baekjeyê''' (bi [[Zimanê korêyî|korêyî]]: 백제, 18 B. Z. - 660 P. Z.) qiraltiyekîkeyaniyekî bû ku li başûrrohavaya Korêyê hate damezirandin. Ev qiraltîkeyanî bi [[Goguryeo]] û [[Qiraltiya Sillayê|Silla]]yê ve yek ji sisê qiraltiyên Korêyê bû. Ev qiraltîkeyanî mêvandariya [[Budîzm]], [[Konfusiyanîzm]] û [[Şamanîzm]]a Korêyê kir.

Li gorî Samguk Sagiyê Baekje li 18 B. Z. di tejaneyekî navbera Goguryeo û Çemê Hanê ji hêla komek merivên di bin rêhberiya QiralKey Onjoyê ve hatiye damezirandin. Li gorî San Guo Zhiyê ku tomarên Çînê ne, di heyna Samhanê da Baekje di nav Konfederasyona Mahanê da gihîştiye mefkiya herî bilind. Samguk Sagi der heqê damezirênerê Baekjeyê de zanînên hûrgilî dide. Jumong jibo ku bikare qiraltiya Goguryeoyê damezirêne lawikê xwa Yuri li Buyeoyê hiştibû. Dema ku Jumong bû Qiral Dongmyeongseong dwudu lawikên wî ji Soseonoyê hebûn. Dema ku Yuri hat Goguryeoyê Jumong demildest wî wek prensê welîaht ê xwa îlankir. Piştî ku hat faemkirinfamkirin Yuri dikê dû Jumongê qiralkey bibe, Soseono bi lawikên xwa Onjo û Biryu digel xalkêxelkê xwaxwe ji dehe tebaayan çû başûr jibo ku qiraltiya xwa ava bikin. Soseono di damezirandina Goguryeo û Baekjeyê de wek fîgûrek bibandor tê bi nav kirin. Onjo li Wiryeseongê (Bajarrê Hanamê hiroyîn) bi cih bû û welatê xwa ra got Sipje ku tê maneya "Dehe Tebaa". Biryu jî li Michuholê (Bajarrê Incheona hiroyîn) bi cih bû. Li hêlekî xalkê Wiryeseongê di refahê de dijiya, lê li hêla di avê têrxway ya Michuholê û qadên çiravê yên wî bicihbûna li wir dijwar kiribû. Ji ber vê sedemê Onjo çû hindê birayê xwa û textê Sipjeyê jê xwast. Ji ber ku Onjo vê yekê red kir Biryu jê ra şer îlan kir lê di wî şerî da têk çû. Biryu ji fediya xwa kuşt û xalkêxelkê wî jî koçî Wiryeseongê kirin. QiralKey Onjo wana bi xwaşbînî pêşwazî kir û navê welatê xwa wek Baekje guhart. Vergeriya qewmê xwa, merivên li Wiryeseongê wî pêşwazî kirin û ew jî navê Baekjeyê (Sed Tebaa) li welatê xwa kir.

QiralKey Onjo, paytextê welêt ji başûrê çemê Hanê veguhast bakurê wê û paşînga jî mihtemelen ji ber zextên dewletên Mahanê veguhast başûrê, şûna Sêûlê hiroyîn. Tê bawerkirin ku QiralKey Gaeru li 132ê da paytextê veguhastiye derdora çîyayê Bukhanê ya bajarrê Gwangjuyê hiroyîn ku dikeve başûrrohhelata Sêûlê. Li sedsalên ewil B. Z. ku car caran wek demên herî rind yên heyna sisê qiraltiyan tê bi nav kirin Baekje hêdî hêdî kontrola qebîleyên din yên Mahanê jî xist bin xwa.

Li sala 538ê da QiralKey Seong paytextê veguhast Sabiyê (Navçeya Buyeoya hiroyîn) û qiraltiyakeyaniya xwa wek dewletekî bihêz revîze kir. Ji vê gavê şûnda navê welatê ya fermî Nambuyeo (Buyeoya Başûr) bû ku ev jî nîşan dide ku eslê Baekjeyê dere heta Buyeoyê. Di heyna Sabiyê da çandeya Baekjeyê bû govanê mezinbûna Budîzmê. Seong li bakur di bin zextên Goguryeoyê û li başûr jî di bin zextên Sillayê bûyesa jî hewl daye ku pêwendiyên di navbera Baekje û Çînê bihêz bike. Sabi ji hêla şûna xwa li deverê ku çemê Geumê seyrê ra destdayîye bû. Ev rewş danûstandinên bi Çînê ve hêsantir kir û têkiliyên bazirganî û dîplomatîk di navbera herdu welatan li sedsalên 6emîn û 7emîn da mezin bûn. Li sedsala 7emîn da ji ber bandora Sillayê li başûr û li navenda Nîvgirava Korêyê paşketina Baekjeyê dest pê kir.

Li Korêyê li 375ê da welatê ku herî zêde pêşve diçû Baekje bû. Di dema hikumdariya QiralKey Goiyê (234 - 286) da Baekje bi Konfederasyona Mahanê ra yekbû û qiraltiyekîkeyaniyekî temam bû. Li gorî metinê japonî Nihonshokiyê li 249ê, ferabûna Baekjeyê gihîşt Konfederasyona Gayayê ku li derdora çemê Nakdongê bû. Baekje di tomarên Çînê da wek qiraltiyekî 345 salî hatiye terîfkirin. Şandeyên dîplomatîk yên ewil ku ji axên Baekjeyê diçûn Japonyayê li derdora sala 367ê gihîştin wir. QiralKey Geunchogo (346 - 375) bi Goguryeoyê ra şer kir û axên Mahanê ku li bakur diman tevlî Baekjeyê kir û bi vê yekê axên xwa fera kir. Di hukimdariya Geunchogoyê da qada ku di bin desthilatdariya Baekjeyê de bû rohavaya Nîvgirava Korêyê digirt nav xwa. Li sala 371ê da Baekje Goguryeoyê li Pyongyangê tarûmar kiribû. Baekje di dema ku bi Goguryeoyê ra tim bazirganî dikir çande û teknolojiya Çînê pejirandibû. Budîzm li sala 384ê dînê fermî ya dewletê bû. Hêzekî deryayî ya Baekjeyê jî çêbû û têkiliyên niyeta rind ku bi rêhveberên Japon ên heyna Kofunê dewam dikirin li hêla japonan şopên çandeyî hiştin. Di dema ku têkiliyên bi Çînê ve dihatin meşandin, sîstema nivêsandinê ya çînî, Budîzm, qewaqiya pêşketî, merasima cinazeyan û bizavên din yên çandeyî ji hêla zadegan, zanyar, pîşekar û rahîban ve hatin nasandin. Di vê heynê da çemê Hanê wek şûna herî girîng ya welêt ma.

Pirr kes difikirin ku hukimdarê herî bihêz di tarîxadîroka Korêyê da Gwanggaeto ye ku di dema xwa da bakurrohhelata Asyayê dixistbû bin hukima xwa. Feqet di tarîxadîroka Korêyê da hukimdarekî din jî heye ku, serkeftinên wî jî herî hindik mîna ya wî hijmetkar dihêle; 13emîn hukimdarê Baekjeyê "QiralKey Geunchogo". Li bakur Goguryeoyê qedîm şikênand, li başûrê jî dewletên bajêrî yên Mahan û Kayayê fetih kir û bi vê yekê jî nema û bi Çîn û bi taybetî bi Japonyayê ra têkiliyên girîng yên siyasî û dîplomatîk danîbû. Hukimdarê ewil ya Baekjeyê ku di çavkaniyên Çînê û Japonyayê da derbas dibe jî ew bû û ev jî bandora wî nîşan dide.

Geunchogoyê ku li sedsala 4emîn da hate dinê lawê çûçik ê 11emîn hukimdarê Baekjeyê Biryu bû. Piştî QiralKey Gyeyê ku xelefê QiralKey Biryu bû û salekî li ser textê mabû tacê da serê xwaxwe. Di nav da Samguk Sagi jî hinek çavkanî derbarê wî behs dike, lê ti çavkanî nabêjin ku çima li şûna kakê xwa ew derketiye ser textê. Gerçi di der heqê kariyera leşkerî ya Qiral Geunchogoyê da di çavkaniyan da gelek zanîn hene. Serkeftina xwa ya leşkerî ya ewil bi seferekî bi 20.000 leşkeran ve jibo bidestxistina Baekjeyê bi têkbirina qiralê Goguryeoyê Kogukwonê li Keleha Chiyangê qezenc kiribû.

Di heman heynê da QiralKey Geunchogo sînorên Baekjeyê bi bidestxistina dewletên bajêrî yên Mahan û Kayayê ber bi başûr ve ra fera dikir. Bi saya karkeriya kanzayê ku pêşketibû di destê Baekjeyê da çekên pêşketî hebûn. Her çiqas ku Baekje ji çandeya cotkariyê dihatsa jî û artêşa xwa bi pirranî ji peyayan pêk dihatsa jî leşkerên Baekjeyê wekî tirkan û mongolan dikarin li ser hespê tîran biavêjin. Baekje siftê jibo bidestxistina 7 dewletên bajêrî yên Gayayê ji çîyayê Sobaekê hilbû paşê jî 4 deverên li eyaleta Jeollaya hiroyîn û dewletên bajêrî yên ku li pey Mahanê mane wergirt. Wê çaxê Silla di nav sisê qiraltiyan da ya herî bêbandor bû. Bi Sillayê ve tifaqekî kirin û hevsengiyê bi Goguryeo û Baekje - Sillayê ve çêkirin. Qiral Geunchogo bi hêzê leşkerî otorîteya navendî ya xwa zeximand û bi pêbaweriya vê çavên xwa dabû ber Goguryeoyê...

Piştî dwudu sal ji têkbirina artêşa Goguryeoyê li sala 369ê ji hêla artêşa QiralKey Geunchogoyê li Keleha Chiyangê derbas bûbû Goguryeo hewl da ku bi êrişekî duyemîn ve biserkeve lê dîsa têkçû. Li zivistanê heman salê da Qiral Geunchogo bi 30.000 leşkeran paxtexta Goguryeoyê dorpêçkir û Qiral Kogukwonê kuşt. Axên Diafangê ku ji heyna dagirkirina Korêyê ji hêla xanedana Hanê mabû jî bidestxist. Van bûyeran Baekjeyê gihandibû sînorên herî fera heta wî çaxî.

Di demekî da ku li giravên gir û hûr yên japonan di heyna Kofunê da hukim dikirin, Qiral Geunchogo tifaqan bi van dewletan ra çêkir û siyaseta birina çandeya Baekjeyê li wan axan meşand. Delîla herî mezin ya têkiliyên dostane di navbera Baekje û Japonyayê "Şûrê Heftguliyî (七支刀 )" bû ku ji hêla QiralKey Geunchogoyê ve Japonyayê ra hatiye şandin e. Li sala 371ê Baekje vê carê çavên xwa da berî hêla din ya deryayê. Baekje ji gêr û kêşêyên li Çînê sûd wergirt û herêmên Liaoxi û Shandongê bi dest xist û van deran wek bingehên ticaretê bi kar anî. Baekje bi sîstema xwa ya siyasî ya pêşketî, bi aboriya xwa, bi artêşa xwa û bi çandeya xwa bû nîskoka bazirganî ya nûv li bakurrohhelata Asyayê. Van serkeftinan yekî tenê kir ew jî "Qiral Geunchogo" bû. Berî ku li sala 375ê di 51 saliya xwa da mir, Go Heungê ra tarîxnameyekî bi navê "Seogi"yê nivêsandida ku tê da tarîxa Baekjeyê hate tomarkirin, lê mixabin ew pirtûk piştî hilweşîna Baekjeyê ji hêla tifaqê Tang - Sillayê wendabûwindabû.

Li sala 660ê leşkerên Sillayê bi leşkerên Tangê ve mitefiq bûn û erişî Baekjeyê kirin. Artêşekî pirr bihêz ku ji hêla General Gyebaekê ve dihat birêhvebirin, di şerê Hwangsanbeolê da li nêzikî Nonsanê têk çû. Paytexta Sabiyê di encama êrişa Sillayê ve ket. Hinekî ji sinifên serwer reviyan Japonyayê, Qiral Uija û lawikê wî jî sirgûnê Çînê hatin kirin. Hêzên Baekjeyê tevgerekî xwadanhevê nîşan dan, lê bi 130.000 leşkerên tifaqê Silla - Tangê ve hatin hemberî hev. General Boksin Prens Buyeo Pungê ra navê QiralKey Pung (풍왕) da û wî kir qiralêkeyê nûv yê Baekjeyê. Baekje ji Japonyayê alîkarî xwast û QiralKey Pung bi 5.000 leşkeran vergeriya. Leşkerên qiralê berî ku keştiyên japonan bigihên Baekjeyê li eyaleta Ungjinê bi leşkerên Tangê ve hatin hemberî hev. Li sala 663ê da Artêşa Rizgarî ya Baekjeyê û hêzên deryayî yên japonan di cenga Baekgangê li dijî leşkerên Sillayê li başûrê Baekjeyê top bûn. Xanedana Tangê jî 7.000 leşker û 170 keştî dişîne. Piştî 5 şerên deryayî ku bi texmînî li Çemê Geumê yan jî li qismên jêr ya Çemê Dongjinê çêbûbûn, hêzên Sillayê bi ser ketin û Buyeo Pung direve Gogoryeoyê.

!Lîsteya QiralênKeyên Baekjeyê