Wêjeya kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine |
B bt. |
||
Rêz 3:
== Wêjeya kurdî a gelêrî ==
Wêjeya gelêrî, [[wêjeya devkî]], zargotina kurdî an jî folklor ku wek taybetmendiyên xwe yên anonîm û kolektîf di nav civakê de tê afirandin û dîsa di nav şert û mercên civakê de bi nifşên nû re tê veguhastin, di çanda civakekê an jî heremekê de roleke gelekî bingehîn dilîze.<ref>Necat Keskin, ''Di Çarçoveya Teoriya Performansê De Nîrxandina Vegotınên Gelêrî'', International Journal of Kurdish Studies Vol.2 /1 ( January 2016 )</ref> Wêjeya gelêrî an jî devkî yek ji beşên folklorê ye ku folklor bi xwe beşeke zanistê ye. [[Mele Mehmûdê Bazîdî|Mela Mehmûdê Bazîdî]] yekem kes e ku li ser folklora kurdî xebatan kiriye. Wî ev karên xwe bi hevkarî û alikariya [[Alexandre Jaba|Alexandere Jaba]] (1803-1894) kiriye.<ref>Necat Keskin, ''Pirsgirêkên Giştî Yên Xebatên Folklora Kurdî û Çend Pêşniyaz'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/1 Winter 2017</ref> Xebatên folklora kurdî, dikare were gotin ku, her çiqasî di asta berhevkirinê de bin jî xebatên analîz, şirove û berawirdiyê jî hêdî hêdî derdikevin pêş. Berhevkarên girîng yên folklora devkî ya kurdî, nivîskarên wekî [[Zeynelabidin Zinar]], [[Ordîxanê Celîl]], [[Celîlê Celîl]], [[Celîla Celîl]], [[Heciyê Cindî]], [[Eskerê Boyîk]], [[Hîlmî Akyol|Hilmi Akyol]], [[Rohat Alakom]]
Ji bo edebiyata devkî Celîlê Celîl wiha dibêje<ref name=":2">Hasan Karacan , Rasim Başar, ''Di Kilamên Evdalê Zeynikê de “hezkirina jîyanê û daxwaza mirinê”'', International Journal of Kurdish Studies, 1/2 ( July 2015 ) http://dergipark.gov.tr/download/article-file/90136</ref>:
Rêz 62:
==== Dengbêjî ====
{{gotara bingehîn|Dengbêjî}}
[[Wêne:Dengbêj Silêmanê Dengizî.jpg|thumb|left|Dengbêjek (Mêrdîn)]]
[[Dengbêjî|Dengbêj]] (bi zazakî ''lawikvajîye~dengbêjîye''), gundiyekî hosta ye ku xwediyê dengekî pir xweş e û carinan hostayê lêdana amûrekê ye. Dengbêjên kurdan, li ser hemû bûyerên takekesî, civakî û siyasî kilam û destan afirandine<ref>[http://rojevakurdistan.org/kurdi/16491-ciroken-kecelok-2-u-3 Çîrokên Keçelok 2 û 3/Abdusamet yigit] </ref>. Ji ber vê yekê, dengbêj arşîva devkî ya kurdan in. Bi alîkariya kilaman haya kurdên ji herêmên cihê, ji hev çêbûye. Ji vî aliyî ve kilama kurdî, peywira medyayê jî bi cih aniye. Di rewşeke weha de bi giştî folklora kurdî û çanda devkî, bi taybetî jî muzîka kurdî, di sazkirina nasnameya çanda kurdî de xwediyê roleke sereke ye. Destpêka vê hunerê gelekî kevin e<ref name=":1" />. Çanda dengbêjiyê; ji bo dîrokê, wêjeyê, erdnîgariyê, civaknasiyê, kevneşopiyê, derûnnasiyê û mûzîkê xîmeke pirqewi ye. Bi saya dengbêjan, çanda kurdan gihiştiye hetenê nifşên îro<ref name=":2" />. Yekemîn dengbêj Evdalê Zeynikê ye. Evdalê Zeynikê, hunermendê bi nav û deng ê wêjeya devkî yê kurd û Kurdistanê û dengbêjê dîwana Surmelî Mehmet Paşa bû<ref name=":2" />. Kilamên li ser [[Filîtê Quto]]<ref>[[Salihê Kevirbirî]], ''Filîtê Quto'', [[Nefel (malper)|Weş. Nefel]], 2002.</ref>, [[Lawikê Metînî]], [[Memê Alan]], [[Evdalê Zeynikê]], [[Derwêşê Evdî]], Bavê Feqrîyo, Bavê Bexçet, Xalê Cemîl, [[Geliyê Zîlan]], Şerê Ûriz, Xezalê, Têlî nav kurdan gelek bi nav û deng in.
== Wêjeya kurdî a nivîskî ==
Di wêkjeya devkî û nivîskî de wê destanên kurd ên weke rûstemê zal, şahmaran, destana kawayê hesinkar<ref>[Destana Kawayê Hesinger, destan, 2009, Han, Berlin. ISBN 978-3-942735-01-8 Destana kawayê hesinger pirtûka nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref> û her wusa bi dehan destan û çîrokên kurdî wê derkevina li pêş. BI zêdeyî kurdan giranî daya bi devkî û dengbêjên kurd wê destanan wê jiberbikin û wê weke ku ew bûya ji destpêkê heta dawî wê bi awayekê levkirî wê vebêjin. Wêjeya kurdî a devkî wê, bi dengbêjan re wê were parastin. Dengbêjên kurd û dayikên kurd wê erkek netewî wê, di wê warê de wê bênina li cih. Mamikên ku wan bi devkî ji zaroyên xwe re digotin wê pişt wan re wê bidom in bi keç û lawn wan re. Çîrokên keçelok wê, weke ku Nivîskarê kurd Abdusamet Yigit heta nûha çar cildên wê yên stûr weşandina wê, di wan pirtûkên pirr zêde stûr de wê, ew çanda vegotinîya çîrokên keçelok wê, bê rijandin li nivîsandin û bê parastin. Nivîskar Abdusamet Yigit wê, di pirtûka xwe ya bi navê keçelok de wê, bahse gelek rewşên jîyane civakî a civake kurd bi awayekê şenber bikê. Di navaroka cilda duyem a pirtûka çîrokên keçelok, wê hem weke rêza pirtûkeka ku ew di dewama cilda yekem a pirtûkê de bê. Lê wê bi serê xwe jî wê xwediyê wateyekê bê. Navaroka pirtûkê, ji gelek beşên piçûk û mazin wê pêkwere. Di vê cilda duyem a pirtûkê de wê dîmenekî giştî a jîyane civake kurd a demn kevn jî wê bi xwe re wê bînê ser ziman. Serborî, dîrok, efsûnkarî, û hwd wê ji gelek aliyan ve wê di pirtûkê de wê bi zimanekî hesan û dewlemend wê were ser ziman.
Line 180 ⟶ 183:
Destpêkirina [[Roman (wêje)|romana]] kurdî ji hêla [[kurdên Qefqasyayê]] ve bûye. Yekem [[Roman (wêje)|romana]] kurmancî (di heman demê de ya kurdî) a ku hatiye çapkirin di sala 1931an de, ji aliyê [[Erebê Şemo]] ve bi navê ''[[Şivanê Kurmanca]]'' hatiye nivîsandin. E. Şemo ev romana xwe piştî sererastkirinê bi navê ''[[Berbag]]'' di 1959an de carekî din weşandiye. Roman, weke otobiyografiyekê hatiye nivîsandin<ref name=":26">Ebubekir GÖREN, ''DI ROMANÊN EREBÊ ŞEMO DE FOLKLORA''
''KURDÎ'', Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî (Teza Lîsansa Bilind) http://en.calameo.com/read/005071515f777d4f17abe</ref>. Ya duyemîn ''[[Xatê Xanim]]''a (1958) [[Eliyê Ebdilrehman|Eliyê Evdilrehman]] e. Her wiha [[Mîroyê Esed]], [[Seîdê Îbo]] û [[Heciyê Cindî]] jî di [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyet]]<nowiki/>ê de romanên xwe weşandine. Lehengên romanên kurdên wir kesên îdeal bûn û başî û nebaşî li gora pîvanên bîr û baweriyên nivîskêr dihatin diyarkirin. Herçiqas di navbera salên 1940 û 1970an de romanên kurmancî nehatibe nivîsandin<ref>[[Îbrahîm Seydo Aydogan|Îbrahîm Seydo AYDOGAN]], ''75 sal û 200 romanên kurdî(kurmancî),'' kurdîgeh.com (''2011-02-14)'' http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=43&aid=31</ref> jî romana kurdî him ji ber rakirina qedexeyê ya li ser kurdî li [[Tirkiye|Tirkiyê]] him jî li [[Ewropa|Ewropayê]] di navbera salên 1990 û 2010an de him ji aliyê naverokî ve û him jî ji aliyê hejmar ve bûye qadekî berhemdar û mezin. Di nav nivîskarên kurd de, yê ku herî pir romanên kurdî nivîsî û weşand [[Mehmed Uzun]] e. Di gel wî, nivîskar
===== Şano =====
Line 190 ⟶ 193:
===== Çeşnên din ên wêjeyî =====
Çeşnên wêjeyî yên mîna [[Ceriban (wêje)|ceriban]], [[Rexneya wêjeyî|rexne]], [[bîranîn]] û hwd. di gelek kovarên wêjeyî de mîna [[Hawar (kovar)|Hawar]], [[Ronahî (kovar)|Ronahî]], [[Roja Nû (kovar)|Roja Nû]] û [[Riya Teze (rojname)|Riya Teze]] hatin weşandin û nemaze bîranîn û [[Ceriban (wêje)|ceriban]]<nowiki/>ên nivîskaran dawiyê wek, pirtûk hatin berhevkirin. Kurdolog [[Thomas Bois]] di pirtûka xweye ''The Kurds'' de, ku di sala 1966an [[Libnan]]<nowiki/>ê de bi zimanê [[Zimanê îngilîzî|îngilîzî]] çap bûye, dibêje ku, li [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyetê]] [[Emerîkê Serdar]] û [[Ordîxanê Celîl]] nivîskarên ewil in, ku dest bi rexnekirina wêjeya kurdî kirine<ref>[[Thomas Bois]], ''The Kurds'', Published by Khayat Book & Publishing Company (1966, Beirut)</ref>. Di bîst salên dawî de di qada ceribanê de gelek berhem hat dayîn: ''Kulîlkên Hinaran'' a [[Mehmed Uzun]], ''Kultur, Huner û Edebiyat'' a [[Firat Cewerî|Firat Cewerî,]] ''Rewşa Romana Kurdî'' ya [[Medenî Ferho]] yek ji wan in. Her wiha gelek bîranînên nivîskar û helbestvanan jî hatin weşandin wekî mînak ''Bîranînên Min'' a [[Osman Sebrî]] û ''Mikurî'' ya Emerîkê Serdarî.
=== Wêjeya soranî ===
| |||