Wêjeya kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
||
Rêz 64:
Di wêkjeya devkî û nivîskî de wê destanên kurd ên weke rûstemê zal, şahmaran, destana kawayê hesinkar<ref>[Destana Kawayê Hesinger, destan, 2009, Han, Berlin. ISBN 978-3-942735-01-8 Destana kawayê hesinger pirtûka nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref> û her wusa bi dehan destan û çîrokên kurdî wê derkevina li pêş. BI zêdeyî kurdan giranî daya bi devkî û dengbêjên kurd wê destanan wê jiberbikin û wê weke ku ew bûya ji destpêkê heta dawî wê bi awayekê levkirî wê vebêjin. Wêjeya kurdî a devkî wê, bi dengbêjan re wê were parastin. Dengbêjên kurd û dayikên kurd wê erkek netewî wê, di wê warê de wê bênina li cih. Mamikên ku wan bi devkî ji zaroyên xwe re digotin wê pişt wan re wê bidom in bi keç û lawn wan re. Çîrokên keçelok wê, weke ku Nivîskarê kurd Abdusamet Yigit heta nûha çar cildên wê yên stûr weşandina wê, di wan pirtûkên pirr zêde stûr de wê, ew çanda vegotinîya çîrokên keçelok wê, bê rijandin li nivîsandin û bê parastin. Nivîskar Abdusamet Yigit wê, di pirtûka xwe ya bi navê keçelok de wê, bahse gelek rewşên jîyane civakî a civake kurd bi awayekê şenber bikê. Di navaroka cilda duyem a pirtûka çîrokên keçelok, wê hem weke rêza pirtûkeka ku ew di dewama cilda yekem a pirtûkê de bê. Lê wê bi serê xwe jî wê xwediyê wateyekê bê. Navaroka pirtûkê, ji gelek beşên piçûk û mazin wê pêkwere. Di vê cilda duyem a pirtûkê de wê dîmenekî giştî a jîyane civake kurd a demn kevn jî wê bi xwe re wê bînê ser ziman. Serborî, dîrok, efsûnkarî, û hwd wê ji gelek aliyan ve wê di pirtûkê de wê bi zimanekî hesan û dewlemend wê were ser ziman.
Çanda nivîskî ya kurdan, li gor çandên cîranan, ji ber ku jiyana nivîskî dereng ketiye nava rojeva kurdan, bandora xwe zêde li ser çanda devkî ya kurdan nekiriye<ref name=":1" />. Berhemên kurdî yên bi çar zaravayan hatine nivîsandin piştî [[Îslam|îslamiyetê]] hatine berhemandin<ref name=":8" />. Herçiqas xanedaniyên kurd ên mîna [[Rewadî]] (845 - 1222), [[Dewleta Hesnewiyan|Hesnewî]] (942 – 1015), [[Şedadî|Şeddadî]] (952 – 1072), [[Merwanî]] (983 – 1085), [[Hezarhespî|Fedlewî]] (1156 – 1424) û [[Dewleta Eyûbiyan|Eyyûbî]] (1172 – 1287) hatibe avakirin û di dîroka îslamê de navdar bûne jî berhemên kurdî ji serdemên wan nemaye yan jî hîç nebûye<ref name=":9">[[Abdurrahman Adak]], "''Kürtler Dil ve Edb. Maddesi''" , [[Ensîklopediya Îslamê ya Weqfa Diyanetê ya Tirkiyeyê|Îslam Ansk]]. https://www.academia.edu/30994719/Kürtler_Dil_ve_Edb._Maddesi_İSLAM_ANSİK._ISAM_.pdf</ref><ref>Hevpeyivîna Mem Wêranî bi Necat Zivingî, rudaw.net: ''Fakat Baba Tahir'den 16’ncı Yüzyıl’a kadar Kürtçe eser bilinmiyor. Her ne kadar Kürt devletleri olarak Rewadî (845 - 1222), Hesnewî (942 – 1015), Şeddadî (952 – 1072), Merwanî (983 – 1085), Fedlewî (1156 – 1424) ve Eyyûbî (1172 – 1287) olmuşsa da, Kürtçe, yazı ve edebiyat dili olamamıştır. Kürt yazar ve bilginler Arapça ile yazmıştır.''http://www.rudaw.net/turkish/interview/02072016</ref>. [[Melayê Cizîrî]] (1567/68-1640), yekem helbestvanê kurd e ku bi terzê
{{jêgirtin|Di nav Kurdan de komeke ronakbîrên ku bi dirêjiya sedsalan, xwe bi zimanê dagîrkeran îfade kiriye hebûye. Gelek ronakbîrên kurd ên ku baș bi erebî, farisî û [[tirkî]] zanibûne û nivîsîne jî hene. Ev yek, di sedsala XIIIan de, ji aliyê dîroknivîs û nivîskarê kurd [[Îbnûl Esîr|Ibn el-Essir]] ve jî hatiye îsbat kirin ku bi [[Zimanê erebî|erebî]] nivîsandiye. Herwiha [[Îdrîsê Bidlîsî|Idrîsê Bidlîsî]], karmendê payebilind ê [[Împeratoriya Osmanî|osmanî]], ku bi eslê xwe kurd e, di 1501ê de, berhema xwe ya bi navê "Heșt beheșt" ku ji dîroka heșt siltanên serekî yên osmanî pêk tê, bi [[Zimanê farisî|farisî]] nivîsiye. [[Şerefxanê Bedlîsî|Mîr Șeref Xan]], mîrê Bidlîsê, di dawiya sedsala XVIan de, dîsa bi farisî berhema xwe ya "[[Şerefname|Șerefname]]: Tarîxa Miletê Kurd" nivîsiye, ku jêdera serekî ya tarîxa kurdan a wê demê ye.<ref name=":8">Joyce Blau, ''Ziman & edebiyata kurdî'', .institutkurde.org ( 4 gulanê 2017) https://www.institutkurde.org/ku/info/ziman-amp-edebiyata-kurd-icirc-1232551043</ref>}}
Rêz 76:
==== Kilamên yarsanî ====
[[Yarsan]] piranî zaravayê hewramî (hewramî<ref>'''Mînak'''. ''Dr. Golmorad Moradî: "Ez kurdêko yarsan a, ma goranî qisey kenîme."'', ''Dr. Golmorad Moradî: Ganî Ma Yewbînî Nas Bikerîme'' (kurdibas), [[Basnews|basnews.com]] (29/09/2017).http://www.basnews.com/index.php/kr/news/kurdistan/381861 </ref>), farisî<ref name=":4" /> û [[lurî]]<ref name=":3">Maruf Xeznedar (Wer. Zîya Avci -Elîşêr), ''Dîroka Edebiyata Kurd''î. http://krd.riataza.com/2017/05/11/prof-maruf-xeznedar-diroka-edebiyata-kurdi/</ref> bi kar tînin û xwedî edebiyateke dînî ne. Bingeha vê edebiyatê ji gotinên pîroz ên Xwedê, ferîşte û pîran pêk tê û ev gotin wekî kelam têne binavkirin. Kelamên yarsanan, bi awayekî melodîk hatine gotin û car caran kelam bi tenbûrê re jî hatine gotin.<ref name=":4">Sevda Orak Reşitoglu, ''DI EDEBIYATA YARSANAN DE KELAMÊN JINAN: MÎNAKA REMZBARÊ'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/2 Summer 2017. http://jms.artuklu.edu.tr/download/article-file/343399</ref>. Helbesta dînê Yarsanê wekî hemî edebîyatên dînî di nav zeman de dirust bûye û piştre hatine berhevkirin, gelek car xwedîyê van helbestan nayên nasîn. ''[[Serencam|Kitêba Serencamê]]'' yek ji
==== Beşa klasîk ====
[[File:Kurdish Shahnameh.JPG|thumb|Du rûpel ji ''{{girêdan|Şahnameya kurdî|en|Kurdish Shahnameh}}'']]
Bingehên wêjeya [[klasîk]]<ref name=":7">Ayhan Meretowar, ''Sînorên Edebiyata Kurdî Ya Klasî''k, nupelda.net. ( 10/12/2014) http://nupelda.net/index.php?language=tr&nv=news&op=Zimannasi/Sinoren-Edebiyata-Kurdi-Ya-Klasik-89</ref> a rojhilatê li erdnîgariya Hîcazê bi zimanê erebî hatiye avêtin, lêbelê pêşketin û tekamula wê li welatê Îranê bi zimanê farisî rû daye. Wêjeya farisî bi awayekî siruştî bandor li miletên cîranê xwe kiriye û
Yekem helbestvanê xwediyê dîwan a kurdiya goranî/hewramî [[Mele Perîşan|Mela Perîşanê Dînewerî]] tê hesibandin û pirtûka wî bi navê ''Dîwana Mela Perîşanê Kurdî'' di sala 1916ê de li [[Kirmaşan|Kirmanşanê]] hatiye çapkirin<ref>''دیوان ملا پریشان[نسخه خطی''
Rêz 144:
===== Di dema mîrektiyan de =====
Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran di sedsala 17an de jiyane û gelek hellbesta wan a bi navê ''Feqê û Mela''<ref>M. Xalid Sadinî, ''Feqiyê Teyran Jiyan, Berhem û Helbestên Wî'', [[Nûbihar (kovar)|Weş. Nûbihar]]. (Çapa 4emîn, 2010 )</ref> heye ku pevre di 1621ê<ref name=":11" /> de gotine. [[Melayê Cizîrî]] herçend yekemîn helbestvanê edebiyata kurdî nebe jî damezirînerê edebiyata klasîk a kurdî ya bi zaravayê kurmancî ye. Lewra Melayê Cizîrî yekemîn helbestvanê kurd e ku kêşa erûzê û yekîtiya qafiyeya helbesta klasîk a erebî aniye nava
Di dora sedsala 16-17an de gelek helbestvanên kurmancî derketiye wekî mînak [[Mensûrê Girgaşî]], [[Mîna]], [[Sadiq]], [[Macin]], [[Bekir Begê Erizî|Bekir Begê Erzî]] û hwd. Lê ji van helbestvanan tenê yek du helbestên dirêj gihiştiye îro<ref name=":11" />. Lê helbestvanê vê sedsalê û li wêjeya kurdî ya klasîk yê herî nav û deng bêguman [[Ehmedê Xanî]] (1651-1707<ref name=":14" />) ye<ref name=":9" />. Ehmedê Xanî ji destana ''[[Memê Alan (destan)|Memê AIan]]'' îlhama xwe girtîye û bi wê îlhamê di 1692a de ''[[Mem û Zîn]]''ê li gorî jiyana dema xwe honandiye <ref name=":15" />. Ev mesnewiya yekemîn a kurdî<ref>Ayhan Tek, ''OSMANLI EDEBIYATINDA MEM Û ZÎN MESNEVİSİ VE YAYILIMI'', İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi, 2015) rûpel 8, ''nîşeya 3''. : ''Bazı araştırmacılara göre, Xanî’den önce yazılmış Kürtçe mesneviler mevcuttur. Bunlara bir örnek olarak da Kamal Fuad’ın bahsettiği Molla Perîşan ve eseri Perîşanname’si gösterilir (bkz.: Fuad 1970). Fakat bu ve benzeri eserlerin elimizde sahih nüshalarının olmaması ve metinlerin dil özellikleri itibari ile Xanî-öncesine kadar gitmediği kanaati taşıdığımız için, araştırmacıların bu tarz iddialarını bilimsel bulmadığımızı belirtmemiz gerekmektedir. Diğer taraftan bu alandaki çalışmaların bu tartışmaya kattığı bilimsel yeni bir veri olmadığını belirtmeliyiz. Ayrıca, Xanî’nin özgünlükle beraber ilk eseri yazdığına dair vurgularının da aynı zamanda gelenek içinde—aksi ispat edilene kadar—bir bilgi olarak aldığımızı ifade etmeliyiz.''</ref> ji 2256 beytan pêk hatiye, gelek caran hatiye istinsahkirin, her wiha gelek caran hatiye çapkirin jî.
Line 159 ⟶ 161:
Derketina holê û avabûna wêjeya kurdî a nûjen bi çapemeniya kurdî re girêdayî ye<ref name=":9" />. Ji ber ku kurdiyên çeşnên wêjeyî yên rojavayî yekem car bi riya rojname û kovaran belav bû. Her wiha di nav çapemenî û rêxistên kurdî de cih û bandorên malbata [[Bedirxanê Evdalxan|Bedirxani]]<nowiki/>yan gelek mezin e<ref name=":19" />. Yekem rojnameya kurdî a bi navê ''[[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]]'' li [[Qahîre]]<nowiki/>yê di sala 1898an de ji aliyê [[Mîqdad Mîdhed Bedirxan]] ve hat weşandin. Lê geşbûna
| |||