Wêjeya kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Jiju (gotûbêj | beşdarî)
Jiju (gotûbêj | beşdarî)
Ji bo dîmena gotarê min binbeşên "çeşnên wêjeyî" tevî hev kir. Agahiyên zêdetir li gotûbêja gotarê ye.
Rêz 13:
Vegotinên gelêrî ji [[Mîtolojî|mît]], efsane, [[Destan (wêje)|destan]], [[Çîrokên Gelerî|çîrokên gelêrî]], [[gotinên pêşiyan]], [[biwêj]], [[şano]], [[zûgotinok]] (çîvanok), [[Tiştanok|tiştanokan]] (mamik) û hwd. pêk tên.<ref>Necat Keskin, ''Di Çarçoveya Teoriya Performansê De Nîrxandina Vegotınên Gelêrî'', International Journal of Kurdish Studies Vol.2 /1 ( January 2016 )]</ref>
 
'''[[Çîrokên Gelerî|Çîrok]]''' (bi zazakî ''çîroke~hikaye''), cureyek ji folklora kurdî ya devkî ye. Çîrok ji aliyekî de hînkar in, ji aliyekî de mirovan difikirîne, ji aliyekî jî şîretkar in. Di çîrokan de bi piranî kes/leheng (carcaran lehengên çîrokan ajel in) derasayî ne, xwedî hêzên derîaqil in. Herçiqas mijara çîrokên kurdî xeyalî be jî cardin bingeha xwe ji jiyana civaka kurd girtiye. Çîrok, di şevên zivistanan de li ser lêvên çîrokbêjan bi sedan sala ne ji nifşekî digihêje nifşekî din û bi vî awayî hetanî îro hatine. <ref>Mehmet Bozkoyun, ''Beşek Ji Folklora Kurdî: Çîrok'', Bingol Universitesi Yaşayan Diller Enstitusu Dergisi, Kasim 2015]</ref>
==== Çîrok ====
Çîrok (bi zazakî ''çîroke~hikaye''), cureyek ji folklora kurdî ya devkî ye. Çîrok ji aliyekî de hînkar in, ji aliyekî de mirovan difikirîne, ji aliyekî jî şîretkar in. Di çîrokan de bi piranî kes/leheng (carcaran lehengên çîrokan ajel in) derasayî ne, xwedî hêzên derîaqil in. Herçiqas mijara çîrokên kurdî xeyalî be jî cardin bingeha xwe ji jiyana civaka kurd girtiye. Çîrok, di şevên zivistanan de li ser lêvên çîrokbêjan bi sedan sala ne ji nifşekî digihêje nifşekî din û bi vî awayî hetanî îro hatine. <ref>Mehmet Bozkoyun, ''Beşek Ji Folklora Kurdî: Çîrok'', Bingol Universitesi Yaşayan Diller Enstitusu Dergisi, Kasim 2015]</ref>
 
Motîfên curbicur û efsûnî derdikevin pêşberî me. Qesrên li ser ewran, bajarên heft tebeqan di binê erdê de, hûtên wekî çiyayan bilind, keçikên pêriyan, postên efsûnî, hewzên nemiriyê, beranên qemer yên dûvên wan wekî zinaran mezin, qehremanên birim, kevirên biefsûn, ajelên rê û rêberiyê nîşanî mirovan didin û her wekî din tiştên ecêb di çîrokan de cihê xwe yên taybet digirin. Di çîrokên gelêrî de, zimanekî, heta tu bêjî sade, fesîh, xwerû û zimanê rojane a axaftin û jihevfamkirinê hatiye bikaranîn<ref>[[Dilawer Zeraq]], ''Qonax Bi Qonax Dirûvgirtina Kûrmanî a Vegotinê'' Toplum ve Kuram, Say˝: 4, Güz 2010. http://zanenstitu.org/wp-content/uploads/2013/12/makale10_dilawerzeraq.pdf</ref>.
Line 22 ⟶ 21:
''[[Şengê û Pengê]]''<ref>candname.com, ''Şengê û Pengê''. http://candname.com/senge-u-penge/</ref>, ''[[Dêwê Heftserî]]''<ref>[[Riya Teze (rojname)|riataza.com]], ''Di destan û çîrokên kurdî de jimara heft''.http://krd.riataza.com/2017/07/26/di-destan-u-ciroken-kurdi-de-jimara-heft/</ref>, ''[[Mîrze Mihemed]]''<ref><small>Bünyamin DEMİR, ''Motîfên Sereke Di Çîrokên Mîrze Mihemed De'', The Journal of Mesopotamian Studies (JMS),</small> 2017. <small>Cilt 2, Sayı 1.</small> http://jms.artuklu.edu.tr/issue/27754/294459</ref>, ''[[Hedlîlik û Bedlîlik]]''<ref>Hayrettin Kızıl, ''Berawirdkirina çîroka Hedlîlik Bedlîlik a bi Kurdî bi Gur û Heft Karikan a Birayên Grimm re'', International Journal of Kurdish Studies, 2015, Cilt 1, Sayı 2. http://dergipark.gov.tr/ijoks/issue/8545/106018</ref> û hwd. Yek ji çîrokên kurdî ne.
 
[[Gotinên pêşiyan|'''Gotinên pêşiyan''']] (bi soranî ''pendî pêşînan'', bi zazakî ''vateyê verênan''), texlîdeke ji wêjeya gelêrî ye ku, serborî, tecribe û rabirdûya civakan bi awayekî zargotinî û bi bandor rave dike. Gotinên pêşiyan; raman û hestên rayagiştî, nexşerêya helwesta jiyana neteweyî, rengvedana zanist û çanda gel, paşxaneya daneheva civakî û hilberînên binehişa kolektîfî ye<ref>Mustafa Ozturk, ''Vekolînek Derbarê Gotinên Peşiyan Ên Kurmancî De'', Mukaddime, 6(2), 2015</ref>. Lêkolînên [[Law Reşîd]] û Hîlmîyê Siwêregî yên di rojnameya ''[[Jîn]]''ê (1918-1919) de weşiyane, ya ku bi navê ''Kürdlerde Durûb-ı Emsâl'' xebatên pêşîn ên li ser gotinên pêşiyan in<ref>[[Mehmed Emîn Bozarslan|Mehmed Emin Bozarslan]], ''Haydariyên Giştî Di Heqê Kovara Jîn da'', Jîn, 1985</ref>.
==== Gotinên pêşiyan ====
[[Gotinên pêşiyan]] (bi soranî ''pendî pêşînan'', bi zazakî ''vateyê verênan''), texlîdeke ji wêjeya gelêrî ye ku, serborî, tecribe û rabirdûya civakan bi awayekî zargotinî û bi bandor rave dike. Gotinên pêşiyan; raman û hestên rayagiştî, nexşerêya helwesta jiyana neteweyî, rengvedana zanist û çanda gel, paşxaneya daneheva civakî û hilberînên binehişa kolektîfî ye<ref>Mustafa Ozturk, ''Vekolînek Derbarê Gotinên Peşiyan Ên Kurmancî De'', Mukaddime, 6(2), 2015</ref>. Lêkolînên [[Law Reşîd]] û Hîlmîyê Siwêregî yên di rojnameya ''[[Jîn]]''ê (1918-1919) de weşiyane, ya ku bi navê ''Kürdlerde Durûb-ı Emsâl'' xebatên pêşîn ên li ser gotinên pêşiyan in<ref>[[Mehmed Emîn Bozarslan|Mehmed Emin Bozarslan]], ''Haydariyên Giştî Di Heqê Kovara Jîn da'', Jîn, 1985</ref>.
 
Çend mînakên gotinên pêşiyan ên kurdan ev in:
: ''Bedewe çav kil kir, dile xortan tev kul kir.''
: ''Çavê dê û bava li ewladan, çavê ewlada li çiyayê Qaf''<ref>'''[[Biwêj|BIWÊJ]]''' (Kürdçe deyimler). http://www.saradistribution.com/pendipesinan.htm</ref>
[[Biwêj|'''Biwêj''']] (bi zazakî ''tabîre~îdyome''), pêkhatineke ji gelek peyvan e û yekîtiyek e, lê wateya wan ên giştî nikarin yekser ji wateya endamên wan yek bi yek were girtin. Ango formekî taybet yê gotinên bi hev re tên bikaranîn. Wekî mînak, dema xisareke mezin bigîje kesekî, biwêja "agir bi navê ketin" tê gotin.
 
[[Mamik|'''Mamik''']] (''tiştanok'', bi soranî ''metel'', bi zazakî ''canerûge~çibenoke''), ew pirs in ku bi şêwazeke veşartî tên vegotin û her wiha ji bo ku heyîînên veşartî yên di wan de bên dîtin, mamik wek ew pirsên ku zêhna mirov dişuxulînin tên qebûlkirin<ref>Kenan Subaşi, Vegotina Hêmayî î Metaforîk di Mamikên Kurdî de, The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 1/1, Summer 2016</ref>. Mamik, gotinên li hevkirî ne û wek qalibekê tê pirsîn. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin mamik wek ''Mamikê min ê mamanî ... çi ye?'' dipirsin. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin tiştonek dibêjin ''Tişteka min heye ... çi ye?''<ref>kurdigeh.com, ''Mamikê min ê mamanî''. <nowiki>http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=3&aid=18</nowiki></ref> Mînakek yek ji mamikan: ''Qesreke sipî a bêderî, melayek tê de bêserî? (hêk)''<ref>Subaşı, Kenan; “''Vegotina Hêmayî û Metaforîk di Mamikên Kurdî de''”, The Journal of Mesopotamian Studies, C: 1/1, Havîn 2016, r. 71-90. <nowiki>http://www.academia.edu/28702612/VEGOTINA_HÊMAYÎ_Û_METAFORÎK_DI_MAMIKÊN_KURDÎ_DE</nowiki></ref>
==== Biwêj ====
 
[[Biwêj]] (bi zazakî ''tabîre~îdyome''), pêkhatineke ji gelek peyvan e û yekîtiyek e, lê wateya wan ên giştî nikarin yekser ji wateya endamên wan yek bi yek were girtin. Ango formekî taybet yê gotinên bi hev re tên bikaranîn. Wekî mînak, dema xisareke mezin bigîje kesekî, biwêja "agir bi navê ketin" tê gotin.
Wateya peyva [[Efsane|efsaneyê]] ji efsûnê tê û ew jî di wateya sêr û [[Mîtolojî|mîtoloji]]<nowiki/>yê de, lê di dewsa gotegot û fablan de jî tê bikaranîn. Ji aliyekî ve jî mijara destanî ve jî têkiliya wê hene, lê cudahiya destanê ji efsaneyan ev e ku destan cureyek wêjeyê ya menzûm e, lê efsane dibe ku weke pexşan be an bi şêweya çîrokê hatibe gotin<ref>Edip Polat, ''Di Çend Pexşanên Kurmancî De Evînên Efsanewî'', Tez.</ref>. Di nav kurdan de efsaneya herî navûdeng [[şahmaran]] e.
 
==== Mamik (tiştanok) ====
[[Mamik]] (bi soranî ''metel'', bi zazakî ''canerûge~çibenoke''), ew pirs in ku bi şêwazeke veşartî tên vegotin û her wiha ji bo ku heyîînên veşartî yên di wan de bên dîtin, mamik wek ew pirsên ku zêhna mirov dişuxulînin tên qebûlkirin<ref>Kenan Subaşi, Vegotina Hêmayî î Metaforîk di Mamikên Kurdî de, The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 1/1, Summer 2016</ref>. Mamik, gotinên li hevkirî ne û wek qalibekê tê pirsîn. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin mamik wek ''Mamikê min ê mamanî ... çi ye?'' dipirsin. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin tiştonek dibêjin ''Tişteka min heye ... çi ye?''<ref>kurdigeh.com, ''Mamikê min ê mamanî''. <nowiki>http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=3&aid=18</nowiki></ref> Mînakek yek ji mamikan: ''Qesreke sipî a bêderî, melayek tê de bêserî? (hêk)''<ref>Subaşı, Kenan; “''Vegotina Hêmayî û Metaforîk di Mamikên Kurdî de''”, The Journal of Mesopotamian Studies, C: 1/1, Havîn 2016, r. 71-90. <nowiki>http://www.academia.edu/28702612/VEGOTINA_HÊMAYÎ_Û_METAFORÎK_DI_MAMIKÊN_KURDÎ_DE</nowiki></ref>
 
==== Efsane (mît) ====
Wateya peyva [[Efsane|efsaneyê]] ji efsûnê tê û ew jî di wateya sêr û [[Mîtolojî|mîtoloji]]<nowiki/>yê de, lê di dewsa gotegot û fablan de jî tê bikaranîn. Ji aliyekî ve jî mijara destanî ve jî têkiliya wê hene, lê cudahiya destanê ji efsaneyan ev e ku destan cureyek wêjeyê ya menzûm e, lê efsane dibe ku weke pexşan be an bi şêweya çîrokê hatibe gotin<ref>Edip Polat, ''Di Çend Pexşanên Kurmancî De Evînên Efsanewî'', Tez.</ref>. Di nav kurdan de efsaneya herî navûdeng [[şahmaran]] e.
 
[[Kemal Fewzî]] di ''Kurd Masallari''ya xwe a Jînê de di 1919an de weşandiye wiha dibêje:
 
{{Jêgirtin|Jixwe Tîtanên ku di xurafeyên yewnanan de hene ku rojhilatî ne, ew çi bin. Hûtên heftserî yên di çîrçîrokên kurdan de jî ew in. Em dikarin bibêjin ku xurafeyên kurdan, ji ber ku rojhilatî ne, ji yên din kevintir in û bêguman îlhama xwe jî, ji wan negirtine. Çêdibe ku di navbera wan de hin wekhevî hebin. Lê belê ne ku kurdan jî ta ji demên pêşî bi hin tiştan bawer nedikirin. Helbet Kea, Rea, Hîra, Apollon, Mînrew û Zeûsê wan jî hene. Lê belê ya girîng ev e ku divê mirov vana ji xurafeyên kurdan der bixe, têxe bin çavnêriya zanistê.}}
 
==== Şano ====
Li Kurdistanê beriya hatina [[Şano|şanoya]] ewrûpî yek ji mînakên kevneşopiya kurdî ya performansê ''[[Mîr Mîran]]'' an ''Mihrîcana Mîrê Şaş'' e. Lî [[Başûrê Kurdistanê|başûr]] û [[Rojhilata Kurdistanê|rojhilatê Kurdistanê]] di destpêka biharê, [[Newroz]]<nowiki/>ê de dihate îcrakirin. Ji bo vê mihrîcanê qonaxên qraliyetê dihatin avakirin û kolanên [[Silêmanî|Silêmaniyê]] dihatin xemilandin û xelk li ser kolanan disekinîn ku qralê xwe yî nû bibînin. Waliyê fermî ya bajêr, ji xeynî azadkirina xulaman û kuştina mirovan desthilatdariya wî tesdîq dikir û bi vê tesdîqê gelek cûre lîstik dihatin lidarxistin. Lê di 1922an de ev mihrîcan ji aliyê [[Brîtanya (girav)|Brîtanyayê]] ya mêtinger hat qedexekirin<ref>Mahroo Raşidîrostamî, ''Destpêka Şanoyê li Başûrê Kurdistanê'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 2 (2014), rûpel 130.</ref>.
 
Line 53 ⟶ 47:
Di helbestên gelêrî de destan, [[stran]]~kilam, zêmar (kilamên şînê) û hwd. hene<ref>Dawud Rêbiwar, ''Zêmarên Kurdên Elewî Di Albumekê de Hatin Civandin'', Tîroj, Adar-Avrêl 2011</ref>.
 
==== Destan ====
 
[[Destan (wêje)|Destan]] (bi zazakî ''destane''), berhemên ku kirinên awarte yên lehengan bi coş, şêweyekî dêlindêz tîne zimên û bi piranî ji gelek beşan pêk tên û gelek caran [[Helbest|helbestî]] ne. Wekî [[Cureyên wêjeyî|cureyekî]] herî kevin ê [[Wêje|wêjeyî]] tê zanîn. Gelek caran mijarên xwe ji bûyerên rastî digirin û di nav sedsalan de di zimanê gel de wekî destan tê afirandin. Di destanên (beyt, serpêhatî) kurdî de gelek realîteyên jîyînê hene<ref>[[Rohat Alakom]], ''Folklor û Jinên Kurd.''</ref>. Çend mînak ji destanên kurdî ev in: ''[[Memê Alan (destan)|Memê Alan]], [[Derwêşê Evdî (destan)|Derwêşê Evdî]], [[Siyabend û Xecê (destan)|Siyabendê û Xecê]], Cembeliyê kurê Mîrê Hekariyan'' û hwd. Ev destanên kurdî, îroj li gellek deveran û bi gellek varyantan ve tên gotin û hin ji wan hatine çapkirin<ref>Ibrahim Seydo Aydogan, ''Wêjeya Kurdî û Bîr''. http://www.kurdigeh.com/rwdx/sitepdf/weje_bir_ibrahim_seydo_aydogan.pdf</ref>. [[Ehmedê Xanî]] berhema xwe ya bi navê ''[[Mem û Zîn]]'' ji destana Memê Alan adebte kiriye. Ji xeynî destanên resen ên kurdî, çend destanên erebî mîna [[Leyl û Mecnûn|''Leyla û Mecnûn'']] û [[Ûsiv û Zelîxe|''Usiv Zelîxe'']] û ji farisî jî [[Rûstemê Zal|''Rustemê Zal'']] a di [[Şahname|''Şahname'']]<nowiki/>yê de ye ketine kurdî. <ref>Rohat Alakom, ''Folklor û Jinên Kurd''. Kîtêb.</ref><ref>Seccat Aydinlu, ''Firdevsi’nin Şehnamesi’nde Kurtler'', Avesta Yay.</ref>
 
[[Destan (wêje)|'''Destan''']] (bi zazakî ''destane''), berhemên ku kirinên awarte yên lehengan bi coş, şêweyekî dêlindêz tîne zimên û bi piranî ji gelek beşan pêk tên û gelek caran [[Helbest|helbestî]] ne. Wekî [[Cureyên wêjeyî|cureyekî]] herî kevin ê [[Wêje|wêjeyî]] tê zanîn. Gelek caran mijarên xwe ji bûyerên rastî digirin û di nav sedsalan de di zimanê gel de wekî destan tê afirandin. Di destanên (beyt, serpêhatî) kurdî de gelek realîteyên jîyînê hene<ref>[[Rohat Alakom]], ''Folklor û Jinên Kurd.''</ref>. Çend mînak ji destanên kurdî ev in: ''[[Memê Alan (destan)|Memê Alan]], [[Derwêşê Evdî (destan)|Derwêşê Evdî]], [[Siyabend û Xecê (destan)|Siyabendê û Xecê]], Cembeliyê kurê Mîrê Hekariyan'' û hwd. Ev destanên kurdî, îroj li gellek deveran û bi gellek varyantan ve tên gotin û hin ji wan hatine çapkirin<ref>Ibrahim Seydo Aydogan, ''Wêjeya Kurdî û Bîr''. http://www.kurdigeh.com/rwdx/sitepdf/weje_bir_ibrahim_seydo_aydogan.pdf</ref>. [[Ehmedê Xanî]] berhema xwe ya bi navê ''[[Mem û Zîn]]'' ji destana Memê Alan adebte kiriye. Ji xeynî destanên resen ên kurdî, çend destanên erebî mîna [[Leyl û Mecnûn|''Leyla û Mecnûn'']] û [[Ûsiv û Zelîxe|''Usiv Zelîxe'']] û ji farisî jî [[Rûstemê Zal|''Rustemê Zal'']] a di [[Şahname|''Şahname'']]<nowiki/>yê de ye ketine kurdî. <ref>Rohat Alakom, ''Folklor û Jinên Kurd''. Kîtêb.</ref><ref>Seccat Aydinlu, ''Firdevsi’nin Şehnamesi’nde Kurtler'', Avesta Yay.</ref>
 
Di wêjeya kurdî ya devkî de di beşa nezmê de cûreya ji hemîyan dewlementir [[stran|'''stran''']] (''kilam'') e (bi soranî ''goranî'', bi zazakî ''lawike~deyire~kilame''). Peyva “stran” ji gotina “stirîn”ê têt. Stirîn ji bo gotinên bi rîtm û selîqe têne gotin. Lawje, lawik, şeşbendî, narînk, serê zava, miqam, kilam, peste, heyranok, payîzok, berîte, dîlok, dûrik, zêmar, laylayê, serîlêk, delêl, medîhe, qewlêrk û hemû cureyên din têdikevin nav stranê. Di strana kurdî de kêş (wezn) û serwa (qafiye) heye. Kêş, sîstema birîtimkirin û hemahengkirina rêz û malikan e. Heta niha strana Kurdî bi awayekî rêkûpêk nehatîye vekolîn<ref>Yaşar Kaplan, ''Strana Kurdî (Kurmancî): Devera Hekarîyan Wekî Nimûne,'' Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi</ref>.
==== Stran ====
Di wêjeya kurdî ya devkî de di beşa nezmê de cûreya ji hemîyan dewlementir [[stran]] (''kilam'') e (bi soranî ''goranî'', bi zazakî ''lawike~deyire~kilame''). Peyva “stran” ji gotina “stirîn”ê têt. Stirîn ji bo gotinên bi rîtm û selîqe têne gotin. Lawje, lawik, şeşbendî, narînk, serê zava, miqam, kilam, peste, heyranok, payîzok, berîte, dîlok, dûrik, zêmar, laylayê, serîlêk, delêl, medîhe, qewlêrk û hemû cureyên din têdikevin nav stranê. Di strana kurdî de kêş (wezn) û serwa (qafiye) heye. Kêş, sîstema birîtimkirin û hemahengkirina rêz û malikan e. Heta niha strana Kurdî bi awayekî rêkûpêk nehatîye vekolîn<ref>Yaşar Kaplan, ''Strana Kurdî (Kurmancî): Devera Hekarîyan Wekî Nimûne,'' Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi</ref>.
 
Ji karên sibê heta êvarê, ji biharê heta zivistanê, jîyana gundan ya rojane, çûn û hatina zozanan, çûna karwanan û têkilîyên bazirganî, xwendin û medrese, mîratî û rêveberî, şer û lêkdanên di jîyana kurdawerî ya klasîk hemî cihê xwe di stranê de girtîne<ref>Yaşar Kaplan, ''Strana Kurdî (Kurmancî): Devera Hekarîyan Wekî Nimûne,'' Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi</ref>.
 
==== Zûgotinok ====
[[Zûgotinok]] (''çîvanok''), ji deng û gotinên şaşker ên biserwa pêk tên û ji aliyê ahenga hundirîn ve helbest, ji aliyê teşeya derveyî ve jî di dîmena pêxşanê de ye. Zûgotinok, ji aliyê naverokê ve bi gelemperî ji ramanên hevnegirtî pêk tê û her wiha bêhtir weke cureyeke edebiyata zarokan jî tê pejirandin<ref>Mustafa Ozturk, ''Zûgotinok Di Edebiyata Kurdî Ya Gelêrî De'', Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Sal:2 Cîld:2 Hejmar:3 Gulan/2016</ref>. Di bîngeha zûgotinan da carinan meselokên biwate carinan jî ên bêwatê têne vegotin. Hinek kin hinek dirêj in<ref>Mahmut Guneş, ''Zarok û Zûgotinok''. http://www.gazeteipekyol.com/arsiv/kose-yazisi/1977</ref>.
 
Line 173 ⟶ 164:
Helbesta kurdî her çiqas naveroka xwe guherandibe û li ser neteweperestî, hestên sîyasî, zanistî, pêşveçûn û hwd. hatibe nivîsandin jî, guherîna dirûvên wê nebû rojeva wêjeyê sedsala 20emîn û veguherîna wê hêdî bû. Di vê serdemê de helbestên [[Evdirehîm Rehmiyê Hekarî|Ebdirehîm Rehmiyê Hekarî]] (1890-1958)ên ku hêmanên dînî-klasîk û neteweyiyê di nav xwe de dihewînin di vê çarçoveyê de mînaka herî mezin e<ref>Sedat Ulugana, ''Dİ ÇERÇOVEYA MODERNİZM Û NETEWPERVERTİYA KURDÎ DE EBDUREHİM REHMÎ HEKARÎ Û “GAZİYA WELAT"'', Riataza.com.(01.05.2017)http://krd.riataza.com/2017/05/01/ebdurehim-rehmi-hekari-u-gaziya-welat-1/</ref>. Piştî salên 1950-60î di helbestên [[Cegerxwîn]] (1903-1904) û [[Qedrîcan]] (1911-1972) de neteweperweriyeke [[Marksîzm-Lenînîzm|marksîst]] derdikeve pêş<ref name=":20" />. Her wiha piranîya helbestên [[Osman Sebrî]] (1905-1993) yên welatperwerîyê ne<ref name=":13" /> û yek ji nûnerê girîng a veqetîna ji helbesta klasîk e<ref name=":21" />.
 
===== Çîrok û Roman =====
<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''
 
Yekem [[Çîrok|çîroka]] nûjen a kurdiya kurmancî ''Çîrok''a ("''Şiş''"<ref name=":25">Hîmdad Husên Bekir, ''Ciyê Cemîl Saib di Çîroka Hunerî ya Kurdî de'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 5 (2015), rûpel 121.</ref>) [[Fûad Temo]] tê hesibandin ku di 1913an de di ''[[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]]'' de hatiye weşandin. Piştî wê Celadet Elî Bedirxan di ''Hawar''ê (1932-1943) de [[Ber Tevna Mehfûr|''Ber Tevna Mehfûr''ê]] xwe weşandibe jî di rastiyê de di sala 1927an de wê nivîsandiye<ref name=":21">Yaqob Tilermenî, ''Ehmedê Xanî’nin Mesnevisi Mem û Zîn’den Çıkan Edebiyat,'' kurdîlit.net http://www.kurdilit.net/?page_id=2466&lang=tr (19.03.2018)</ref> û di çîroka xwe de trajediya gelê xwe sêwirandiye<ref>Zulkuf Ergun, ''Hawar Dergisinde Egemen Türk İmajı ve Anti-Kolonyal Söylem,'' Monograf, 2015/3. http://monografjournal.com/sayilar/3/hawar-dergisinde-egemen-turk-imaji-ve-anti-kolonyal-soylem-monograf-sayi-3.pdf</ref>. C. E. Bedirxan jî tê de qasî 70 çîrok û gelek helbestên [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamiran Elî Bedirxan]], Osman Sebrî, Qedrîcan, [[Nûredîn Zaza]], [[Mistefa Ehmed]] û hwd hatine weşandin<ref name=":19" />. Di van çîrokan de bûyerên nû qewimîne ([[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî|Serhildana Şêx Seîd]], [[Serhildana Agiriyê ya yekem|Serhildan Agirî]] û hwd.) û encamên wan jî di çîrokan de gelek hatine şixulandin<ref>Remezan ALAN, ''Modern Kürt Edebiyatında Kolonyal Karşılaşmalar, Ulusal İmaj ve Tersyüz Olmuş Bir Klişe,'' Monograf, 2015/3. http://monografjournal.com/sayilar/3/modern-kurt-edebiyatinda-kolonyal-karsilasmalar-monograf-sayi-3.pdf</ref> ku ev bandora [[Rastîparêzî|realîzm]]<nowiki/>ê ye. Piştî ''Hawar''ê di kovarên ''[[Ronahî (kovar)|Ronahî]]'' (1942-1944) û ''[[Roja Nû (kovar)|Roja Nû]]'' (1943-1946) de bingeha kevneşopîyeke hat avakirin. C. E. Bedirxan ji bo Nûredîn Zaza gotiye "''[[Anton Çexov|Çexov]]<nowiki/>ê kurdan''"<ref name=":21" />.
<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''
===== Roman =====
 
Destpêkirina [[Roman (wêje)|romana]] kurdî ji hêla [[kurdên Qefqasyayê]] ve bûye. Yekem [[Roman (wêje)|romana]] kurmancî (di heman demê de ya kurdî) a ku hatiye çapkirin di sala 1931an de, ji aliyê [[Erebê Şemo]] ve bi navê ''[[Şivanê Kurmanca]]'' hatiye nivîsandin. E. Şemo ev romana xwe piştî sererastkirinê bi navê ''[[Berbag]]'' di 1959an de carekî din weşandiye. Roman, weke otobiyografiyekê hatiye nivîsandin<ref name=":26">Ebubekir GÖREN, ''DI ROMANÊN EREBÊ ŞEMO DE FOLKLORA''
 
''KURDÎ'', Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî (Teza Lîsansa Bilind) http://en.calameo.com/read/005071515f777d4f17abe</ref>. Ya duyemîn ''[[Xatê Xanim]]''a (1958) [[Eliyê Ebdilrehman|Eliyê Evdilrehman]] e. Her wiha [[Mîroyê Esed]], [[Seîdê Îbo]] û [[Heciyê Cindî]] jî di [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyet]]<nowiki/>ê de romanên xwe weşandine. Lehengên romanên kurdên wir kesên îdeal bûn û başî û nebaşî li gora pîvanên bîr û baweriyên nivîskêr dihatin diyarkirin. Herçiqas di navbera salên 1940 û 1970an de romanên kurmancî nehatibe nivîsandin<ref>[[Îbrahîm Seydo Aydogan|Îbrahîm Seydo AYDOGAN]], ''75 sal û 200 romanên kurdî(kurmancî),'' kurdîgeh.com (''2011-02-14)'' http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=43&aid=31</ref> jî romana kurdî him ji ber rakirina qedexeyê ya li ser kurdî li [[Tirkiye|Tirkiyê]] him jî li [[Ewropa|Ewropayê]] di navbera salên 1990 û 2010an de him ji aliyê naverokî ve û him jî ji aliyê hejmar ve bûye qadekî berhemdar û mezin. Di nav nivîskarên kurd de, yê ku herî pir romanên kurdî nivîsî û weşand [[Mehmed Uzun]] e. Di gel wî, nivîskar [[Medenî Ferho]], [[Helîm Yûsiv|Helîm Yusiv]], [[Hesenê Metê]], [[Firat Cewerî]], [[Lokman Polat]], [[Mihemed Dehsiwar]], [[Suleyman Demir]], [[Mezher Bozan]], [[Xurşîd Mîrzengî]], [[Zeynelabidin Zinar|Zeynelabîdîn Zinar]], [[Eyub Mîlan]], [[Aram Gernas]], [[Mistefa Aydogan|Mustafa Aydogan]], [[Îbrahîm Seydo Aydogan]], [[Bûbê Eser|Bubê Eser]], [[Laleş Qaso]], [[Mîr Qasimlo]], [[Ayebe|L. Ayebe]], [[Remezan Alan]], [[Adil Zozanî|Adîl Zozanî]], [[Omer Dilsoz]], [[Serkan Birûsk]], [[Mehmet Kemal Işık|Torî]] û hwd. jî romanên kurdî nivîsîn û weşandin<ref>[[Lokman Polat]], ''REWŞA ROMANA KURDÎ Hunera Romanê û Nirxandina Wê Lêkolîn | Nirxandin | Analîz'', Weş. Çandname, E-pirtûk (2018) https://yadi.sk/i/h0O_Zsni3RpNnK</ref>.
Line 191 ⟶ 181:
 
===== Çeşnên din ên wêjeyî =====
 
Çeşnên wêjeyî yên mîna [[Ceriban (wêje)|ceriban]], [[Rexneya wêjeyî|rexne]], [[bîranîn]] û hwd. di gelek kovarên wêjeyî de mîna [[Hawar (kovar)|Hawar]], [[Ronahî (kovar)|Ronahî]], [[Roja Nû (kovar)|Roja Nû]] û [[Riya Teze (rojname)|Riya Teze]] hatin weşandin û nemaze bîranîn û [[Ceriban (wêje)|ceriban]]<nowiki/>ên nivîskaran dawiyê wek, pirtûk hatin berhevkirin. Kurdolog [[Thomas Bois]] di pirtûka xweye ''The Kurds'' de, ku di sala 1966an [[Libnan]]<nowiki/>ê de bi zimanê [[Zimanê îngilîzî|îngilîzî]] çap bûye, dibêje ku, li [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyetê]] [[Emerîkê Serdar]] û [[Ordîxanê Celîl]] nivîskarên ewil in, ku dest bi rexnekirina wêjeya kurdî kirine<ref>[[Thomas Bois]], ''The Kurds'', Published by Khayat Book & Publishing Company (1966, Beirut)</ref>. Di bîst salên dawî de di qada ceribanê de gelek berhem hat dayîn: ''Kulîlkên Hinaran'' a [[Mehmed Uzun]], ''Kultur, Huner û Edebiyat'' a [[Firat Cewerî|Firat Cewerî,]] ''Rewşa Romana Kurdî'' ya [[Medenî Ferho]] yek ji wan in. Her wiha gelek bîranînên nivîskar û helbestvanan jî hatin weşandin wekî mînak ''Bîranînên Min'' a [[Osman Sebrî]] û ''Mikurî'' ya Emerîkê Serdarî.
 
=== Wêjeya soranî ===
{{gotara bingehîn|Wêjeya soranî}}
Line 204 ⟶ 194:
[[Hecî Qadirê Koyî|Hecî Qadir Koyî]] (1816-1894) ye ku xasîtiya afirandinên wî hakimiyeteke mezin a teknîkên helbestî, naverokeke civakî û bikaranîna zimanekî sade ye û ew wekî damêzrênera wêjeya/helbesta nûjen a hemû zaravayên kurdî tê naskirin<ref name=":23" />. Helbestên Hecî Qadir Koyî cara yekem gelê kurd romantîze kiriye û wateyên "weten, milet, dewlet" guherandiye<ref>Farangis Ghaderi, ''Hecî Qadirê Koyî û Hilatina Neteweperweriya Kurdî,'' [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 2 (2014), rûpel 50.</ref>. [[Pîremêrd]] (1867-1950), yek ji pêşengên helbesta modern e û helbestên klasîk ji rastiyê dûr dîtiye û rexne kiriye<ref>Farangis Ghaderi, ''Ji nû ve Hizirîna li ser Peydabûna Helbesta Kurdî ya Modern'', Zarema, hejmar 3 (2015), rûpel 139.</ref>.
 
===== Çîrok û Roman =====
Çîroka yekemîn a soranî di sala 1920an de bi saya pêşbirkekî rojnameya ''Pêşkewtin'' (1920-1922) hatiye weşandin a ku di vê pêşbirkê de xelata çîroka yekemîn girt ''Cûr û Ga Şitêkî Çak e'' ya [[Şêx Nûrî Şêx Salih]] e. Lê kesên ku ''Le Xewma'' ya [[Cemîl Saîb]] wekî çîroka yekemîn dibînin jî hene<ref name=":25" /> ku ev çîrok di sala 1925 û 1926an de di rojnameyên ''Jiyanewe'' û ''Jiyan''ê de wek 23 beş hatiye weşandin<ref>Haşim Ahmedzade, ''Di Rabêja Vebêjî ya Kurdî ya Modern de Rastî û Honak'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 5 (2015), rûpel 107.</ref>. Saîb bi [[Rastîparêzî|realîzma]] rexnegir kelepûra dîrokê wergirtiye<ref>Hîmdad Husên Bekir, ''Ciyê Cemîl Saib di Çîroka Hunerî ya Kurdî de'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 5 (2015), rûpel 123.</ref>.
 
===== Roman =====
Yekemîn romana soranî, ''Meseley Wîjdan'', ji aliyê [[Ehmed Muxtar Caf]] ve di salên 1927-28an de hayiye nivîsandin û di 1970ê de ji aliyê [[Îhsan Fuad]] ve li [[Bexda|Bexdayê]] tê çapkirin<ref name=":25" />. Ev berhem, dikare weke çîrokeke dirêj bê hesibandin<ref name=":26" />.