Wîkîpediya

Enzîm: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
74.916 guhartin
B reaksîyon, reaksiyon -> reaksiyon; û hwd. hêmû... -> û hwd hemû, û hwd., hemû...
Rêz 1:
[[Wêne:Activation2 updated ku.svg|thumb|350px|right|Enzîm asta enerjîyaenerjiya çalakkirinê ya reaksîyonêreaksiyonê kêm dike]]▼
 
'''Enzîm''' cureyek [[proteîn]] e.{{Çavk}}
▲[[Wêne:Activation2 updated ku.svg|thumb|350px|right|Enzîm asta enerjîya çalakkirinê ya reaksîyonê kêm dike]]
 
== Enzîm û Enerjiyaenerjiya Aktîvasyonêaktîvasyonê ==
Di nav xaneyên mirov de her roj bi sedan reaksîyonênreaksiyonên biyokîmyayî rû dide. Xane bi saya ev reaksiyonan, hemû pêwistiyên jiyanê bi cih tîne. Peydakirina [[ATP]], duhendebûna [[ADN]], [[dabeşbûna xaneyê]], çêkirina [[lebatok]]an, çêkirin an jî herisandina makromolekulan û hwd., hemû bi reaksiyonên kîmyayayî yên xaneyê tên pêkanîn. Ji boy her reaksiyonê pêdivî bi enerjiyê heye.
Bingeha reaksiyonên kîmyayî, an çêkirin an jî qetandina bendên navbera molekulan e. Wekî mînak [[laktoz]] [[dîsakkarîd]] e, ji boy hîdrolîza laktozê li gel benda navbera molekula avê, divê benda navbera [[glukoz]] û [[galaktoz]]ê jî bên qetandin. Laktoz bi serê xwe molekulek [[xweragir]] e. Molekulên xweragir tevî reaksiyonan nabin. Eger xweragiriya molekulê bên xerakirin, wê molekul bibe molekula [[xwenegir]] , tenê bi vê gavê reaksiyona kîmyayî dest pê dike. Wekî mînak; eger şekir (glukoz) di nav [[lûleya ezmûnê]] de bên şewitandin, ango bi oksîjenê têkeve reaksiyonê, ,dawiya dawî li gel [[tîn]]ê, karbondîoksîd û av jî çê dibe. Ji ber tînê, germahî jî zêde dibe. Şekir bi tena serê xwe naşewite, divê li gel hebûna oksîjenê germahiya hawirdor jî bi qasê 150°C be, loma ji bo şewitandina şekir, divê pêşî lûleya ezmûnê bên germkirin. Dema germahiya şekir gihîşt 150°C yê şewitandina şekir jî dest pê dike. Ango ji boy şekir bikeve reaksiyonê, pêdivî bi [[enerjiya tînê]] heye. Şekir bi vî enerjiyê çalak dibe û dikeve reaksiyonê. Glukoz di nav xaneyên mirov de jî tê şewitandinê (hilmij) bi vî awayê ji enerjiya glukozê ATP tê çêkirin. Lê divê dema şewitandina glukozê germahiya xaneyê jî 37-39 °C yê zêdetir nebe. Na eger germahiya xaneyê zêdetir bibe, vê gavê xane dimire. Gelo molekulên şekir di germahiyekê wisa kêm de çawa çalak dibin û xwenegir dibin? Bê guman tenê bersîvek vê pirsê heye, ew jî bikaranîna enzîm e.
 
Enerjiya herî kêm a ji bo çalak kirina molekulan wekî enerjiya çalakkirinê an jî [[Enerjiyaenerjiya Aktîvasyonêaktîvasyonê]] (EA) bi nav dibe. Ji ber astengiya enerjiya aktîvasyonê, reakaksiyonên kîmyayî zû bi zû dest pê nakin. Divê di pêşî de enerjiya aktivasyonê bê peydakirin.
 
== Pêkhateya Enzîmanenzîman ==
Enzîm [[makromolekul]]ên taybet in. Enzîm bi piranî ji [[proteîn]] pêk tên. Erka enzîmê, katalîze kirina reaksiyonê ye. Enzîm asta enerjîya çalakkirinê ya reaksîyonê kêm dike û reaksiyonê dilezîne. Ji ber vî taybetmendiya enzîmê, dema reaksiyon pêk tê tîna hawirdorê xaneyê zêde nabe û tu xetera germahiyê li xaneyê çê nabe. Enzîm bi xwe tevî reaksiyona kîmyayî nabe, ango di destpêka reaksiyonêde mêjara enzîm çiqas be, di dawiya reaksiyone jî ew qas enzîm bêyî ku kêm be an jî biguhere ji reaksiyonê derdikeve. Reaksiyonên kîmyayî bê enzîm jî çê dibin. Lê bi enzîm reaksiyon bi dehmîlyonan qat leztir dibe. Bi kurtasî em dikarin bibêjin, di laşê mirov de reaksiyonên enzimî bi gelemperî di germahiya 35-39° C yê de bi awayek gelek lezgîn çê dibin.
[[wêne:Holo enzîm ku.png|thumb|350px|right|Enzîmên yekbûyî ji proteîn û kofaktorê pêk tê]]
Her çiqas hin enzîmên ji [[ARN]]yê (Asîda rîbonukleî) çêbûyî hebin jî (rîbozîm), enzîm bi gelemperî ji proteîn pêk tên. Proteînên bi şeklê [[teşaya sêyemî]] enzîman çê dikin. Proteînê enzîman [[proteînên gogî]] ne. Hîn enzîm tenê ji proteîn pêk tetê, ev enzîm wekî [[enzîmê sadê]] bi nav dibe. Hin enzîm jî li gel proteînê, madeyên neproteînî jî li xwe digire, ev enzîman jî wekî [[enzîmên yekbûyî]] tên bi nav kirinbinavkirin. Beşa neproteînî ya enzîmê wekî [[kofaktor]] bi nav dibe. Dibe ku kofaktor ji madeyên organîk an ji yên înorganîk çêbûyî be. [[Hesin]] (Fe<sup>2+</sup> ), Sifir[[sifir]] (Cu<sup>2+</sup> ), Magnezyûm[[magnezyûm]] (Mg<sup>2+</sup> ), Manganez[[manganez]] (Mn<sup>2+</sup> ), Nîkel[[nîkel]] (Ni<sup>2+</sup> ), Zink[[zink]] (Tûtya[[tûtya]]) (Zn<sup>2+</sup> ) û hwd. , madeyên înorganîk ên kofaktorin. Eger di pêkhateya enzîmê de li gel beşa proteîn, [[vîtamîn]] an jî hin molekulên organik cih bigire, ev beşa organîk a enzîmê wekî [[koenzîm]] tê bi nav kirinbinavkirin. Pêwist nîn e ku koenzîmek an jî kofaktorek tenê bi yek enzîmek hevgirtî be. Wekî mînak bi sedan enzîmên curbecur koenzîma [[NADH]] ê bi kar tînin. Beşa proteînî ya enzîma yekbûyî ya bi kofaktor re negirêdayî, wekê apoenzîm bi nav dibe. Apoenzîm a bi kofaktor re girêdayî wekî holoenzîm tê bi nav kirin.
 
== Taybetmendiya Enzîmanenzîman ==
[[Wêne:Enzîm ku.png|thumb|300px|right|Ji boy enzîm li ser reaksiyonê bandor bike, divê navbera rûxara enzîmê û a madeyên di reaksiyone de lihevhatîbûn hebe]]
 
Her enzîmek tenê li ser reaksiyonek an jî madeyek bi bandor e. Ji boy enzîm li ser reaksiyonê bandor bike, divê navbera rûxara enzîmê û a madeyên di reaksiyone de lihevhatîbûn hebe.
Madeya(daring) ku di reaksiyonê de di bandora enzîmê de dimîne wekî [[substrat]] tê bi nav kirin. Dibe ku substrat yek an jî pirtir cure be .Wekî mînak, [[nîşa]] substarda enzîma [[amîlaz]]ê ye. Dema em xwarinan dicûn, amîlaz di nav tûka me de tevlê xûrekê dibe, lê tenê nîşayê diherisîne. Tu bandora amîlazê li ser proteîn û rûnên di nava xwarinê da, tuneye. Beşa rûxara enzîmê ya li ser substrat bandor dike û reaksiyonê lêztir dike wekî [[rûxara çalak]] bi nav dibe. Li dawiya reaksiyonê madeyên nû ji substratan çê dibin, van madeyan wekî [[ber]] bi nav dibin.▼
Gelemperiya enzîmên herisandinê([[dehandinê]]) bi dualî kar dikin. Wekî mînak hem [[hîdrolîz]] hem jî di [[dehîdrasyona]] laktozê de heman enzîm, enzîma [[lakaz]] kar dike.▼
[[Wêne:Lactose hydrolysis ku.svg|thumb|350px|left|Enzîmên dehandinê bi dualî kar dikin|]]▼
 
▲Madeya (daring) ku di reaksiyonê de di bandora enzîmê de dimîne wekî [[substrat]] tê bi nav kirinbinavkirin. Dibe ku substrat yek an jî pirtir cure be . Wekî mînak, [[nîşa]] substarda enzîma [[amîlaz]]ê ye. Dema em xwarinan dicûn, amîlaz di nav tûka me de tevlê xûrekê dibe, lê tenê nîşayê diherisîne. Tu bandora amîlazê li ser proteîn û rûnên di nava xwarinê da, tuneye. Beşa rûxara enzîmê ya li ser substrat bandor dike û reaksiyonê lêztir dike wekî [[rûxara çalak]] bi nav dibe. Li dawiya reaksiyonê madeyên nû ji substratan çê dibin, van madeyan wekî [[ber]] bi nav dibin.
== Navlêkirina Enzîman ==▼
 
▲Gelemperiya enzîmên herisandinê ([[dehandinê]]) bi dualî kar dikin. Wekî mînak hem [[hîdrolîz]] hem jî di [[dehîdrasyona]] laktozê de heman enzîm, enzîma [[lakaz]] kar dike.
▲[[Wêne:Lactose hydrolysis ku.svg|thumb|350px|left|Enzîmên dehandinê bi dualî kar dikin|]]
 
▲== Navlêkirina Enzîmanenzîman ==
Enzîm navê xwe ji substartê digire. Bi gelemperî navê enzîman bi paşgira '''''-az''''' dawî dibe. Ango terma pêşgir navê substratê ye, terma pêşgir û a paşgir bi hevdu navê enzîmê diyar dikin.
Li jêr hîn mînakên van enzîman heye.
Line 29 ⟶ 31:
{| class="wikitable"
|-
! Navê Enzîmêenzîmê !! Erka Enzîmêenzîmê
|-
| Laktaz|| laktozêLaktozê didehîne û jê glukoz û galaktoz çê dike.
|-
| [[Sukraz]] || Bi dehandina [[sukroz]]ê glukoz û [[fruktoz]]ê çê dike.
Line 39 ⟶ 41:
| [[Proteaz]] || Proteînên di nav goşt, hêk, û penêrê diherisîne.
|-
| [[Lîpaz]]|| [[lîpîdLîpîd]]ên (rûnên) di nav xûrekan didehîne.
|-
| [[Amîlaz]] || Nîşayê didehîne(nişa ji [[amiloz]] û [[amîlopektîn]]ê pêk tê).
|-
| [[Deoksîrîbonukleaz]] || Asîda deoksîrîbonukleî ([[ADN]])yê didehîne.
|}
Navên hin enzîman ne bi paşgira '''''-az''''' , lê bi paşgira '''''-jen''''' an jî '''''-în''''' bi dawî dibe. Enzîmên pasîfpasîv bi paşgira '''''-jen''''' , heman enzîma çalak jî bi paşgira '''''-în''''' bi nav dibe. Wekî mînak;
{| class="wikitable"
|-
! Navê [[Enzîmaenzîma Pasîfpasîv]] !! Navê Enzîmaenzîma Çalakçalak !! Erka Enzîmêenzîmê
|-
| [[Pepsînojen]] || [[Pepsîn]] || proteînan didehîne.
Line 61 ⟶ 63:
Enzîmên dehandinê, enzîmên hilmijê, enzîmên fotosentezê û hwd.
 
== Lihevkirina Enzîmenzîm û Substratêsubstratê ==
{{multiple image
| width = 100
Line 69 ⟶ 71:
| footer = Li gor vî teoriyê, enzîm dişibe kocê û substrat ji dişibe kilîdê
}}
Di der barê li hevkirina enzîm û substratê de du teorî heye. Bi Îngîlîzîîngîlîzî navê teoriya yekem modela ‘lock"lock and key’key",a duyem jî wekî modela ‘induced"induced fit’fit" tê bi nav kirinbinavkirin.
 
=== Modela koc û kilîd ([[Lock and keyKey]]) ===
Ev model ji aliyê zanyarê Almanalman [[Emil Fischer]] (wekû ''Emîl Fîşer'' bixwîne) ve di sala 1894 de hatiye pêşniyarkirin. Li gor vî teoriyê rûxarên enzîm û substartê wekî mîna koc û kîlîdkilîd li hev tên. Li gor teoriyê, enzîm dişibe kocê û substrat ji dişibe kilîdê. Mezinahî, firehî, qalindî,dirêjî û rûxarê kilîdê li gor kocê be wê gavê koc vedibe. Ango tenê kilîda (substrata) li gor rûxara kocê (rûxara çalak a eznzîmêezîmê) li hev tên.
 
=== Modela ‘"[[Induced Fit]]’" ===
[[Wêne:Induced fit diagram ku.svg|thumb|350px]]
Ji aliyê zanyarê Amerîkayîamerîkayî [[Daniel Koshland (Denyil Koşlind)]] ve di sala 1958ê hatiye pêşniyarkirinê. Li gor vî teoriyê, rûxara çalak a enzîmê ne req e lê [[qaîşokî]] ye. Dema substrat xwe bi rûxara enzîmê ve girê dide şiklê enzîm di serî de tam ne li gor rûxara substratê ye. Rûxara enzîmê xwe li gor substratê diguherîne. Paşê enzîm substartê dorpêç dike digire nav xwe. Bi van gavan şûnde reaksiyon dest pê dike. ZanyrênZanyarên Bîyolojîbiyolojî û yên Kîmyayêkîmyayê, van salên dawî Modelamodela ‘Induced"Induced fit’êFit"ê ji modela ‘Lock"Lock and key’êKey"ê pirtir dipejirînin.
 
== Hin Hokarênhokarên Kuku Lili Serser Xebataxebata Enzîmanenzîman Bibandorbibandor Inin ==
Hin hokar (faktor) li ser leza reaksiyonên enzîmî bi bandor in. Van hokarên li jêr, ên sereke ne.
Tîriya enzîmê, tîriya substratê, bandora germahiyê, bandora pHê, bandora tîriya berê, bandora aktîvator û înhîbîtoran, bandora xwêy û avê
 
[[Wêne:enzyme concentration_ku.png|thumb|250px]]
=== Tîriya Enzîmê û Leza Reaksiyonê ===▼
 
a) Li gel hemû şert û mercên din ên reaksiyonê, eger di qada reaksiyonê de bi têra xwe substrat hebe û enzîm li reaksiyonê bên zêdekirinê, vê gavê her ku tîriya(konsantrasyona) enzîmê zêde bibe, leza reaksiyonê jî zêde dibe.▼
 
b) Di qada reaksiyonê de mêjera substartê sabît e û enzîm li reaksiyonê tên zêdekirinê, pêşî her ku tîriya enzîmê zêde dibe leza reaksiyonê jî zêde dibe,lê paşê lêza reaksîyonê zêde nabe û digihêje asta sabît.Gelo ji ber çi reaksiyon bileztir nabe.? Çi astengî li reaksiyonê dike ? Ma enzîm kar nake?▼
 
▲=== Tîriya Enzîmêenzîmê û Lezaleza Reaksiyonêreaksiyonê ===
▲a) Li gel hemû şert û mercên din ên reaksiyonê, eger di qada reaksiyonê de bi têra xwe substrat hebe û enzîm li reaksiyonê bên zêdekirinê, vê gavê her ku tîriya (konsantrasyona) enzîmê zêde bibe, leza reaksiyonê jî zêde dibe.
 
▲b) Di qada reaksiyonê de mêjera substartê sabît e û enzîm li reaksiyonê tên zêdekirinê, pêşî her ku tîriya enzîmê zêde dibe leza reaksiyonê jî zêde dibe,lê paşê lêza reaksîyonê zêde nabe û digihêje asta sabît. Gelo ji ber çi reaksiyon bileztir nabe.? Çi astengî li reaksiyonê dike ? Ma enzîm kar nake?
 
Di xala e0 de mêjera substrat ji ya enzîman zêdetir e, loma hemû substart bi enzîm re girêdayî nin ne û leza reaksiyonê kêm e. Di navbera e0 -e1 ê de her ku diçe mêjera enzîmê zêde dibe û hin pirtir substrat bi enzîman va tên girêdan û reaksiyon leztir dibe. Di xala e1 de hemû substrat bi enzîman ve girêdayî ne, êdî substratên serbest nema ye. Di vî xalê de leza reaksiyonê digihîje asta herî bilind(V<sub>max</sub> ). Ji xala e1 ê pê ve êdî enzîm bi substrat ve nayê girêdanê, enzîmên zêde di qada reaksiyonê de serbest dimînin.
Line 95 ⟶ 94:
[[Wêne:Substarate concentration ku.png|thumb|250px]]
 
=== Tîriya Substratêsubstratê û Lezaleza Reaksiyonêreaksiyonê ===
 
 
Line 103 ⟶ 102:
 
[[Wêne:optimum temperature_ku.png|thumb|250px]]
=== Germahiya Dorhêlêdorhêlê û Lezaleza Reaksiyonêreaksiyonê ===
 
Ji boy berdewamiya reaksiyonê, divê enzîm û substrat li hev biqelibin û navbera wan da [[bendên kîmyayî]] yên qels ava bibe. Enerjiya tînê bandor li ser [[enerjiya kînetîk]] a molekulan dike. Eger tîna dorhêla reaksiyonê bên zêdekirin, germahiya dorhêlê jî zêde dibe. Gava germahiya qada reaksiyonê zêde dibe, îcar enerjiya kînetîk a molekulan jî zêde dibe. Molekul bi saya vî enerjiyê li dorhêla reaksiyonê bi leztir tevdigerin û li hev diqelibin.
Line 110 ⟶ 109:
 
[[Wêne:enzyme-ph ku.png|thumb|250px]]
=== pH a Dorhêlêdorhêlê û Lezaleza Reaksiyonêreaksiyonê ===
 
 
pH yekeya pîvanê ye. Di nav [[gîrawe]] yê de mêjera îyonên Hîdrojenê bi pH ê tê pîvandin. Wateya pH bi Îngîlîzî ‘power of Hydrogen’ e, ango pH di nav gîraweyê de tîriya iyonên hîdrojenê dîyar dike. Xanxanika(cetwel) pH ji hejmarên 0-14 pêk te. Li gor vî xanxanikê hejmarên 0-6 asîdiya gîraweyê,hejmarên 8-14 jî alkaliya gîraweyê diyar dike. Gîraweyên bi pH 7 wekî gîraweyên nêtar(bêbar) bi nav dibin. Gîraweya bi pH 2 li gor a pH 5 ê hê zêdetir îyonên hîdrojenê li xwe digire, loma gîraweya pH 5 nîşana asîda qels(lewaz), pH 2 nîşana asîda hêzdar e. Eger pH a dorhêla enzîmê bên guhertin, dibe ku şiklê rûxara enzîmê jî biguhere. Îyonên hîdrojenê (H+) û yên hîdroksîlê(OH-) bi asîdên amînî re dikevin nav reaksiyonê û an bi koma amîn an jî bi koma karboksîlê ya [[asîda amînî]] ve bendên kîmyayî ava dikin. Hin caran jî îyonên hîdrojenê an jî yên hîdroksîle bi bendên iyonî yên enzîmê ve dikevin nav reaksiyonê. Ev rewş dibe sedema guherîna şiklê enzîmê. Her enzîm di gîraweya bi pH a taybet de çalak e. Guherîna pH a hawîrdor, dibe sedema denaturasyona enzîmê. Enzîmên denaturebûyî dibe ku bizîvire şiklê xwe yên çalak, lê divê pêşî pH a havîrdor ji boy enzîmê bibe optimum. Amîlaz, pepsîn û trîpsîn [[enzîmên dehandinê]] (herisandinê) ne. Adanên([[xurek]]ên) karbohîdradî bi navbeynkariya amîlazê tê dehandinê. [[Amîlaz]] di nav tûka mirov de heye. pH a tûka mirov li derdora 6,5 - 7,5 e. Devê mirov ji boy amîlazê dorhêla bi [[pH a optîmum]] e, loma amîlaz çalak e û nîşa yê di devê mirov de didehine nav molekulên hûrtir. pH a aşika (mîde) mîrov 1-2 ye. Amîlaz di vê [[pH]] de denature dibe, loma dehandina nîşa di aşikê de radiweste, ta ku adan biçe nav rûviya zirav. Pepsîn enzîma dehandinê ya proteînê ye. Ji boy pepsînê pH a herî baş 1-3 ye, loma [[proteîn]] di nav aşikê de bi navbeynkariya pepsînê,bi peşkî(qismî) tê dehandinê. Berevajkî asîdiya hêzdar a aşikê, rûviya mirov alkalî ye. pH a rûvî 7-8 e. Ji ber ku pH a rûvî ji boy pepsînê neoptîmum e, di nav rûvî de amîlaz û trîpsîn çalak in. Pepsîn di rûviyên mirov de neçalak e.
pH a nav rûvî ji aliyê xwê yên ziravê yên kezebê û îyonên bîkarbonatî yên pankreasê , tê hevseng kirin.
 
=== Bandora Avêavê Yaya Lili Serser Çalakiyaçalakiya Enzîmanenzîman ===
Hema bigre,hemû enzîm ji bo çalakkirina reaksiyonê pêdivî bi avê dikin. Di reaksiyonên hîdrolîzî de av wekî substrat tê bikaranîn, wekî mînak, sukroz(şekirê çayê) karbohîdrada dîsakkarîdî ye. Sukroz bi çalakiya enzîma sukrazê didehîne, ji sukroza dîsakkarîdê, glukoz û fruktoza [[monosakkrîd]] çê dibe. Sukraz [[benda glîkozîdî]] ya navbera glukoz û fruktozê diqetîne û hîdrojen û hîdroksîla ji perçebûyina molekûla avê çêbûyî ne, bi herdu monosakkarîdan ve girê dide. Eger di qada vî reaksiyonê de av tune ba, vê gavê sukroz ne dihat dehandinê. Enzîm di nav avê de dibihujin(dihelin) û bi serbestî li der dor digerin, bi vî awayê şansê li hev qelibîna enzîm û substratê zêde dibe.Di pêkhateya enzîm de hin beşên hîdrofobî([[dijav]]) û hîdrofîlî([[avxwaz]]) hene, beşa hîdrofobî ya enzîmê xwe ji avê dûr dixe, beşa hîdrofîlî ya enzîmê jî, xwe nêzî avê dike. Loma enzîm di nav avê de şeklê xwe diguherîne.
Tînîgirî(kapasîteya tîn girtinê) ya avê zêde ye, av guherîna germahiya hawirdorê teraz dike û rê dide enzîman da ku di nav germahiya optimum de kar bikin. Bi vî awayê, enzîm li hawirdorek aram, bandor ji guherîna germahiya hawirdorê nagire û çalaktir dibe. Li gelek deverên Kurdistanê,Kurd dema havînê hin [[xurek]]an li ber tavê hişk dikin û ji boy rojên zivistanê enbar dikin. Îsot, masî, goşt, firingî(bacanê sor), bacanê reş, bastêq, mewij, tu,hejîr çortan hin ji zadên hişkkirî ne. Ji ber kêmasiya avê, di nav van xurekan da tu bakterî an jî kufik çê nabin. Eger hin bakterî xwe li ser xurekên hişkkirî bigirin jî, enzîmên bakterî ji ber tunebûna (kemasiya) avê çalak nabê, loma bakterî li ser xurek zêde nabin û tehma xurek naguhere û xurek genî nabe.
 
=== Li Serser Çalakiyaçalakiya Enzîmanenzîman Bandorabandora Madeyenmadeyen Înhîbîtorînhîbîtor û Aktîvatoraktîvator ===
[[Wêne:Comp_inhib_ku.svg|thumb|350px|right]]
Ji boy kontrolkirina leza metabolîzmaya xwe, divê çalakiya enzîma zîndewerê di bin kontrola zîndewer de be.
Line 139 ⟶ 136:
Hin aktîvator inhîbîtoran ji [[ruxara çalak]] a enzîmê dûr dixin.Wekî mînak [[jehr]]a kêzik, pîrik û maran înhîbîtor e, xwe li ser rûxara enzîmê girê dide rê nade reaksiyonê. Li hember van jehran, dermanên dijî jehr( jehrkuj,dijehr)tên bi kar anîn. Jehrkuj, jehrê ji rûxara çalak a enzîmê dûr dixe, bi vî awayê erka aktîvatoriyê bi cîh tîne.
 
=== Di Jîyanajiyana Rojenerojene Dede Bikaranînabikaranîna Enzîmanenzîman ===
Enzîm di nav xaneyên zîndeweran de tê çêkirin, lê li dervayê xaneyê jî reaksiyonan çalak dike. Enzîm ji xaneyên [[riwek]],ajal an jî ji bakterî û qarçik(kuvark) tên tovkirin. Bi taybetî di warê pîşesaziyê de bi meyandina bakterî û qarçik gelek enzîm tên bi dest xistin. Enzîm ji boy karê pîşesaziyê û karê zanistiyê wekî [[katalîzor]] tên bi kar anîn. Di pîşesaziyêde bikaranîna enzîman, wekî teknolojiya enzîman bi nav dibe.
 
* Enzîmên ADNyê (DNAaz),enzîmên ARNyê (RNAaz), ADN polîmeraz, ARN polîmeraz, ADN lîgaz û enzîma Rîvêrs transkrîptaz ji boy xebatên li ser BîyolojiyaBiyolojiya Molekulî tên bi kar anîn.
* Penêr, bîra, mey, sihik bi meyandinê çê dibin. Enzîmên bakterî û qarçikan şîrê dimeyîne penêr, ava tîriyê dimeyîne meyê û sihikê, ava cehê dimeyîne bîrayê.
* [[Hevîrtirş]] cureyek qarçikên yekxaneyî ye. Gava hevîrtirş li hevîrê nanê tên zêdekirin, enzîmên hevîrtirşê reaksiyona hilmija bêoksîjenê leztir dike û gaza karbondîoksîtê di nav hevîr de tov dibe, hevîr tirş dibe û peqilkên gaza karbondîoksîdê hevîrê hiltîne, bi vî awayê nan dipişpişe.
Ji "https://ku.wikipedia.org/wiki/Enzîm" hatiye standin.