Lîpîd: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine |
|||
Rêz 1:
Terma '''lîpîd''' ji zimanê yewnanî ji peyva ''lipos'', bi wateya "rûn", çê bûye. Peyva lîpîd ji bo hemû cure rûnên [[xane]] û şaneyan tê bikaranîn. Şima, fosfolîpîd, glîkolîpîd, asîdên rûnê, hin cureyên vîtamîn(A,D,E,K), karetenoîd, steroîd, kolesterol, bez û rûn hemû di koma lîpîdan de tên bi navkirin. Lîpîd molekula dijav e
▲Peyva lîpîd ji bo hemû cure rûnên [[xane]] û şaneyan tê bikaranîn. Şima, fosfolîpîd, glîkolîpîd, asîdên rûnê, hin cureyên vîtamîn(A,D,E,K), karetenoîd, steroîd, kolesterol, bez û rûn hemû di koma lîpîdan de tên bi navkirin. Lîpîd molekula dijav e.(hîdrofobî).
=== Rûn (
Rûn makromolekul in lê ne polîmer in. Pêkhateya molekula rûnê ji du cure molekûlan, ji glîserol(glîserîn) û asîdên rûne pêk te. Glîserol alkola sêkarbonî ye, li ser her karbonê koma hîdroksîlê heye
[[wêne:Glycerin - Glycerol.svg|thumb|200px|Glîserol]]
Rêz 15:
Rûnê nivişk, rûnê gulberojê, don û bezê goşt hemû rûn in, lê molekulên wan ne wekhev in. Pêkhateya hemû rûnan da glîserol yek cure ye. Lê gelek texlîdên asîdên rûne hene, loma sedema cure bûna rûn ne ji ber glîserolê, lê ji ber cureya asîda rûnê ye. Ne tenê hejmara karbonan, lê hejmara bendên di navbera karbonên asîdê jî cureya asîda rûnê diyar dike.
==== Asîda rûnê ya têrbûyî ====
Eger di navbera karbonên asîda rûnê de yek bendên kîmyayî hebe, ev asîda rûnê ya yekbendî wekî asîda rûnê têrbûyî tên binavkirin.
==== Asîda rûnê ya netêrbûyî ====
Hin asîdên rûnê di navbera hin karbonên xwe de cotbendên kîmyayî li xwe digirin,ev asîdan wekî asîdên rûnê yên netêrbûyî bi nav dibin.
[[Wêne:Asîdarûnê_ya_netêrbûyî_ku.png|thumb|200px|Asîda rûnê netêrbûyî]]
Hejmara cotbendên asîdên rûnê di pêkhateya hemû asîdê rûnan da ne yeksan e. Dibe ku di asîde rûnê de yek cotbend, di yeka din da pirtir(herî zêde heşt) cotbend hebe. Asîdîn rûnê yên ku yek cot bend dihundirîne wekî asîdên rûnê yên yekîtêrnebûyî ,ên pirtir cotbend dihundirînin jî wekî asîdên rûnê yên çendeyîternebûyî tên navkirin.
==== Asîdên rûnê yên bingehîn ====
Xaneyên mirov xeynî du asîd, dikare heman asîdên rûnê ji molekulên adanê çê bike, lê du ji wan asîdên rûnê di laşê mirov de çê nabe, divê van asîdan raste rast wekî adan bên girtin. Asîdên rûnê yên ku tenê bi adan tên girtin û di xaneyan da çê nabin wekî asîdên rûnê yên bingehîn bi nav dibin.
Asîdên rûnê yên bi navê asîda linoleî(asîda rûnê ya omega-6) û asîda alfa-linoleî (asîda rûnê ya omega-3) asîdên rûnê yên bingehîn in. Van herdu asîd jî asîdên rûnê yên çendeyîternebûyî ne.
Line 30 ⟶ 31:
Li gor asîdên rûnê du cureyên rûn(trîglîserîd) heye. Ku di pêkhateya rûn de asîdên rûn, ên asîdên têrbûyî be ev rûn wekî rûnê têrbûyî bi nav dibe, na eger ku pêkhateya rûn da asîdên netêrbûyî hebe, vê gavê ev rûn wekî rûnê netêrbûyî tê binavkirin.
==== Rûnê têrbûyî ====
[[wêne:Rûnê_têrbûyî_ku.png|thumb|200px|Rûnên têrbûyî]]
Bez, don, rûnê nivişk û margarîn rûnê têrbûyî ne. Hemû karbonên asîdên rûnê bi têra xwe bi hîdojenan re girêdayî ne. Êdî tu derfet tuneye ku hîdrojenên nû bi karbonên asîdên rûnê ve bi bendên kîmyayî bên girêdanê. Ango asîdên rûnê ji hîdrojenê têr bû ne.
Bi gelemperî rûnên têrbûyî di xane û şaneyên ajalan de tê çêkirin. Van rûnan di germahiya odeyê de( 20-25°C) req in. Ango asta xala helîna rûnên têrbûyî li gor rûnên netêrbûyî zêde ye.
==== Rûnê netêrbûyî ====
[[wêne:Rûnê_netêrbûyî_ku.png|thumb|200px|Rûnên netêrbûyî]]
Bi gelemperî rûnê riwekan û ên masiyan rûnên netêrbûyî ne. Hemû karbonên asîdên rûnê hîn bi têra xwe bi hîdojenan re negirêdayî ne. Rûnên netêrbûyî di germahiya odeyê de( 20-25°C) avî(şilemenî) ne. Asta xala helîna rûnên netêrbûyî li gor rûnên têrbûyî kêm e.
==== Margarîn ====
Margarîn ne rûnekî xwezayî ye. Rûne neterbûyî yên riwekan bi hîdrojenê tên têrkirin û bi vî awayê margarîn çê dibe.
[[Wêne:Asîdên_rûnê_yên_netêrbûyî_û_têrbûyî_ku.png|thumb|200px|Margarîn ji rûnên netêrbûyî tê çêkirin]]
=== Fosfolîpîd ===
[[wêne:Fosfolipide_ku.svg|thumb|200px|Fosfolîpîd]]
Beşa sereke ya parzûna xane û [[lebatok]]an e. Bi gelemperî molekula fosfolîpîdê ligel glîserolê ji du asîda rûne û ji koma fosfatê pêk tê. Di be ku koma fosfatê bi alkolek nîtrojenî girêdayî be.(alkola ethanolamîn, alkola kolin, hwd).
=== Steroîd ===
Steroîd di xane û şaneyên karok, riwek û ajalan da tê çêkirin. Steroîd ji celeba lîpîdan e. Steroîd dijav in û di nav avê de nabihujin
Bi binyatî streroîd naşibê lîpîdan. Ji ber ku steroîd ne ji asîdên rûne û glîserolê, lê ji çar xelekê bi hev ve zeliqî pêk tê.
Line 52 ⟶ 55:
Piraniya kolesterolê di [[kezeb]]a mirovan da çê dibe,lê hemû xaneyên ajalan dikare kolesrerolê çê bike. Di pekhateya parzûna xaneyên ajalan ,li gel fosfolîpîdan kolesterol jî cih digire. Her wisa kolesterol pêşengiya hemû steroîdan dike. Herikbariya parzûna xaneyê ji ber kolesterolê ye. Kolesterol parzûnê bi hevre digre û zexm dike.%20 ê lîpîdên parzûne ji kolesterolê pêk tê
=== Erk û kêrhatiyên
*Adanên zêde wekî lîpîd tên enbar kirin. Dema pêdiviya xaneyê bi enerjiya [[ATP]] çê be, berê pêşîn [[karbohîdrad]], paşê lîpîdên enbarkirî wekî çavkaniya enerji ya demdirêjî tên bi kar anîn. Enerjî herî zêde ji rûn tê bi dest xistin. Enerjiya ji gramek rûn derdikeve, ji ya gramek karbohîdratan du caran zêdetir e.
Line 74 ⟶ 77:
*Balindeyên avê, wekî qaklîbaz û werdek ji toşpiyên rûnê yên binçerm, rûn avzê dikin û pûrtên xwe bi vî rûnê rûn dikin, bi vê awayê di nav avê de zuha dimînin.
== Girêdanên derve ==
*[[https://www.khanacademy.org/science/biology/macromolecules/lipids/a/lipids]]
*[[https://www2.chemistry.msu.edu/faculty/reusch/virttxtjml/lipids.htm]]
[[Kategorî:Biyolojî]]
| |||