Monosakarîd: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
BKurteya guhartinê tine |
BKurteya guhartinê tine |
||
Rêz 1:
Di [[xane]] û şaneyên zîndeweran de herî zêde monosakkarîdên sêkarbonî, pênckarbonî û şeşkarbonî heye.
[[wêne:D-Glyceraldehyde_2D_Fischer.svg|thumb|150px|Glîseraldehît trîoz e]]
== Trîoz ==
Monosakkarîdê sêkarbonî ye. Wekî mînak,
▲Monosakkarîdê sêkarbonî ye. Wekî mînak, Glîseraldehîd trioz e. Trîoz dema hilmija xaneyê û dema fotosentezê çê dibe. Lê di xaneyê de molekulên trîoz bi serbixwe namînin, bi hin molekulan ve bi bendên kîmyayî girê dibin û molekulên wekî hegzoz, [[asîda amînî]], glîserol, asîda laktî, asîda pîruvî hwd. çê dikin.
== Pentoz ==
Şekirên pênckarbonî ne. Ji boy pentozan formula gelemperî C<sub>5</sub>H<sub>10</sub>O<sub>5</sub>
Di xaneyên zîndeweran de herî zêde pentozên bi navê rîboz û deoksîrîboz heye. Tu xane pentozan ji bo peyda kirina enerjî bi kar nayne. Enerjiya xaneyê ji hegzoz, dîsakkarîd û polîsakkarîdan peyda dibe.
=== Rîboz ===
Şekira rîboz di çêbûna [[ARN]]([[
[[wêne:DRibose_Fischer.svg|thumb|200px|Rîboz şekirek pentozî ye]]
=== Deoksîrîboz ===
Şekira deoksîrîboz
Di pêkhatina deoksîrîbozê de oksîjenek kêm ê. Loma formula rîboza kêmoksîjen (deoksîrîboz) C<sub>5</sub>H<sub>10</sub>O<sub>4</sub>
== Hegzoz ==
Monosakkarîdên şeşkarbonî wekî hegzoz tên bi nav kirin. Glukoz,
Hemû hegzoz bi eslê xwe ji glukozê pêk tên. Glukoz jî ji madeyên
[[wêne:D-glucose-chain-2D-Fischer.png|thumb|150px|Glukoz]]
[[wêne:Glucose Fisher to Haworth.gif|thumb|200px|Monosakkarîd di nav avê de formula zincîrî ya xwe diguherînin formula xelekî yê.]]
=== Glukoz ===
Di
▲Di siruşte de şekira herî belavbûyî glukoz e. Navê din a glukozê [[dekstroz]] e. Her wîsa glukoz wekî şekira xwîne jî tê bi nav kirin. Ji ber ku di nav tirî de gelek glukoza serbest heye,li hin deveran şekira tirî jî ji boy navê glukozê tê bi kar anîn. [[Hingiv]] ji %35 ê giraniya xwe ji glukoza serbest distîne. Hemû polîsakkarîdan ji molekulên glîkozê pêk tên.
Ji boy piraniya zîndeweran çavkaniya serekî ya enerjiyê glukoz e. Xaneyên mirov ji bo peyda kirina enerjiya ATP yê, pêşî molekulên glukoza nav xwînê digrin nav xaneyê. Ku di xaneyê de têra xwe glukoz tune be, vê gavê [[lîpîd]] an jî [[proteîn]] ji bo çêkirina ATP tên bi kar anîn. Ji xeynî vana, ji boy çêkirina lebatokên xaneyê, hin asîdên amînî (aa), û hin cureyên vîtamîn jî pêwistî bi glukozê heye. Ku di laşê mirov da asta glukozê zêde bibe, vê gavê hinek ji molekulên glukozê bi navbeynkariya hormonan vediguherin [[glîkojen]] an jî lîpîdan. Loma mirov bi xwarinên adanên bi karbohîdrad qelew dibe. Zîndewer piraniya glukozê ji adanên bikarbohîdrad digirin. Wek mînak, dema em nan, savar, maqarne, kartol, gêzer, an jî pîvaz dixwin, em ji van adanan [[nîşa]] digirin û bi [[enzîm]]ên hilweşîner, nîşayê parçe dikin û dikin glukoz.
Xaneyên [[mêjî]] yên mirov, tenê dikare ji glukozê enerjî peyda bike. Loma, divê her tim di nav xwîna me de glukoza serbest tevbigere. Di nav xwîna mirovên tendurist da, asta glukozê 80-120 mg/dl ye.(Ji boy asankirinê em dikarin vî mînakê bidin, nîv pîyanek(qedeha avê) [[xwîn]] bi qasi 1 desî lîtreye û divê di nava wê da bi qasî 80-120 mîlîgram glukoz hebe). Di nav xwînê de asta glukozê bi navbeynkariya [[hormon]]ên [[însulîn]] û glukagon ve tê westar kirin. Însulîn glukozê ji [[parzûna xaneyê]] derbasê nav xaneyê dike. Eger xaneyên pankreasê bi têra xwe însulîn çê nekin, [[nexweşiya şekir]] ([[şekirmizî]], dîyabet) pêk tê. Mirovên bi nexweşiya şekir in, di nav xwîna wan da asta glukozê pir zêde dibe.
[[Riwek]] û hin cureyên [[bakterî]] glukozê di nav xaneyên xwe de bi fotosentezê çê dikin. Molekulên glukozê, di xaneyên zîndeweran de bi awayekî kîmyayî bi hev tên girêdanê û molekulên wekî [[maltoz]], glîkojen, nîşa û [[seluloz]] çê dibin.
=== Fruktoz ===
Di nav hegzozan da şekira herî tehmşirîn fruktoz e. Wekî levuloz ji bi nav dibe. Ji ber ku di nav fêkiyên wekî tirî, sêv, û hirmiyan da fruktoza serbest bi mêjerek mezin heye, fruktoz wekî şekira fêkî jî tê bi nav kirin. Hingiv û nektar(şîreya şîrîn a kulîlkan) jî gelekî fruktoz dihundirînin. Şekira çayê([[sukroz]]) ji fruktoz û glukozê pêk tê.
Fruktoz di [[kezeb]]a
=== Galaktoz ===
Wekî şekira şîrê tê bi nav kirin. Şîrîniya wê ji ya fruktoz û glukozê kêmtir e. Di siruştê de galaktoza serbest tune ye. Galaktoz di
Guhandar (memikdar) di xaneyên memikên xwe de
== Girêdanên derve ==
Line 41 ⟶ 49:
*[[http://www.biocab.org/monosaccharides.html]]
[[Kategorî:Biyolojî]]
|