Êzdîtî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
B Guherandina 85.140.6.141 (gotûbêj) hat betal kirin, vegerand guhartoya dawî ya 85.140.7.205
Rêz 8:
| çavkKom =
<!----------------Gelhe li gor herêman--->
| herêm1 = {{al2|ÎraqBaşûrê Kurdistanê}} [[Êzdîxane]] {{flagicon image|Flag of HPŞ.svg}}
| gelhe1 = 850.000
| sal1 =
Rêz 48:
| çavk8 =
 
| ziman = [[ÊzdîkîKurmancî]], [[Erebi]]. û ([[Êzdiki]] di têksten ôli)
| ol = [[Şerfedîn]]
}}
Rêz 56:
[[Jin|Jine]] [[Êzdîxane|Ezidi]]
]]
'''ÊzîdîÊzdîtî''' yan '''êzdîêzidîtî''', navê ku êzdî ji dînê xwe re dibêjin, ol û dînekî [[Rojhilata Navîn]] e û li gor gelek çavkaniyan yek ji ayînên berê yên êzîdîyan e û yek ji kevintirîn dînên yekxwedayî ye. Mijara ku peyva êzidî li kû zayiye, ciyawaz e.Hin lêkoleran diyar dikin ku wateya wê di [[zimanên hind û ewropî]] ya kevn de ''"Xweda"'' ye.<ref name="sbh1">K. Himly (1863), Das persische Wort "Yezdan" in den verwandten Sprachen, p 371 {{de}}</ref> Li gorî dîroknasan jî peyva "Yezidî" gelek kevn e. Êzdîtî ne ji ola [[zerdeştî]]yê tê. <ref>http://www.kurdistanica.com/?q=book/export/html/104</ref><ref>http://orvillejenkins.com/peoples/yazidi.html</ref><ref>[http://books.google.fr/books?id=E4FpDDbrvqkC&pg=PA18&lpg=PA18&dq=yazata+yezidi&source=bl&ots=t5aNm0F_Jy&sig=K8DAnGza1qSuW5TVHw2MDpk0Jbg&hl=fr&sa=X&ei=3EQqUcehJciFhQe6noDoDQ&ved=0CFcQ6AEwBjgU#v=onepage&q=yazata%20yezidi&f=false Philip G. Kreyenbroek (2009), ''Yezidism in Europe: Different Generations Speak about their Religion'']</ref><ref>[http://books.google.fr/books?id=I9W4Hlx4_VEC&pg=PT283&lpg=PT283&dq=yazata+yezidi&source=bl&ots=RNLoAvLHsn&sig=DdvgWy4tolhTcJRbcQSFJ0xX_4Q&hl=fr&sa=X&ei=NUcqUZG7FoKx0QX0_IGoCw&ved=0CFMQ6AEwBDge R. Leviton (2005), ''Encyclopedia of Earth Myths'']</ref>
 
Bi gelemperî wateya êzidî li gor neteweyên [[misilman]] an jî cînarên wan û kêmzêde gelên di bandora [[îslam]]ê de mane ne erênî ye. Di derbarê wan de pênîsên wekî "şeytanperest", "gawir", "dijminên elî", "zindîq", "kurdên bi porr", "bi heşt simbêlan" bikartînin.<ref name="sbh2">T. Menzel (1911-2), Ein Bitrag zur Kenntnis der Jeziden, p 89-211 {{de}}</ref> Pirtûkên pîroz ên êzdîtiyê [[Mishefa Reş]] û [[Cilwe]] ne. Li gor çavkaniyan herdu pirtûk bi zimanê kurdî ne.{{fact}} Lê heta roja îro dînê êzdiyan bê nivîsar û bi awayekî devkî nifş bi nifş ji hêla dê û bavan ve dihate veguhastin bo zarokan. Wekî din, di ayîna êzdîtiyê de, [[qewl]] û [[beyt]] jî giring in.
 
== Baweriya ÊzîdîyênÊzdiyên ==
Baweriya ÊzîdîyênÊzdiyên bi hebûna yek xwedêyî tê. Ew [[Monoteîzm|monoteyîst]] in. Rehkûrbûn û koka ol'a wan dighîje heya 2000 salî berî çêbûna [[Îsa|pêxember Îsa]]. Ol'a Êzdîtiyê ne weke ol'ên rojhilata navîn, mîna [[Cihûtî]], [[Xiristiyanî]] û [[Îslam]]ê, bi yekcarê re peyda bûye, guhertin, pêşketin pêre çêbûye. Di dest pêkê de Êzîdiyên her çar elêmentên jîyanê, ax, av, ba û agir diparastin. Ol wisa pêşket, heya parastina rojê (Şêşims mefer e mêrê Êzdî ye) derkete holê. Ew jî di dîrokê de bi navê [[Mitrayîzim]]ê tê naskirin. Ol'a Êzdiyên ol'ekê êkane ye li hemû cîhanê. Bawerîya Êzdiyên bi [[Tawûsê Melek|melekê Tawis]] heye. Perestgeha pîroz [[Laliş|Lalişa Nûranî]], li Başûrê Kurdistanê ye, Mîrê wan [[Tehsîn Beg]] e û serokê olî [[Bavê Şêx-Extiyarê Mergehê]] ye, li [[Ba'adrê]] û Lalişê dimîne{{Çavk}}.
 
== Mîtolojiya êzîdîyêêzîdîtiyê ==
{{...}}
 
== Dîroka êzîdîyêêzdîtiyê ==
Dîroka derketiya êzîdîyanêzdiyan heya 2000 sal beriya hatina Hîsa Pêxember diçe.{{fact}}
 
ÊzîdîyatîÊzdiyatî, yek ji kevintirîn dînên êzîdîyankurdan û Rojhilatê ye, ku hina gelek aliyan de bi efsûn û ne eşkerabûyî (ne eyanbûyî) ye ku metelmayîbûna xwe diparêze. Heta hatina dînê îslamê, li ser erdê Kurdistanê, piraniyê kurdan şopenderê (duketî) êzdiyatî û zerdeştiya klasîk bûne{{Çavk}}.
 
Tê diyarkirinê ku bingehê dînê êzdatiyê divê di nav dînê civaka [[hind û îranî]] (hindo-îranî) de bê lêkolînkirinê. Ji ber ku di êzdatiyê de tomeriya fikirên hind û îranî yên kevin esas in, ku bi fikrên hind û arî ve nêzîkê hev in. Gotina "êzd", kifş e, ku ji gotina Avêstayê ya ''yazata'' tê{{Çavk}}. Gotina ''yazat'' jî ji koka gotinên îraniya kevin ''*yaz-'' tê{{Çavk}}, ku fêlnîşê gereke ye (–a + ta- → yazata-), ew, ku gere bê hebandinê.
 
Ji ber sedemên tarîxî, êzîdayêêzdatiyê de hinek guhertin çêbin jî, ev guhertin bingehîn nîne û êzdatiyê heta niha kariye taybetiyên eslî biparêze û ferzên ku bi dînê mezin mexsûs in, xweyî bike: dogma, rê û rism, edet û qaîde, hîyerarşî ya rûhanî û hwd. Xisûsiyetên vî dînî, wisa jî zerdeştî û dînê hindî ew e, ku êzdî gere tenê ji bûyîna xwe êzîdîêzdî be, kesê ne êzdî nikare êzdî be.
 
Carina bi êzîdîyatîêzdiyatî dibêjin "dînê [[polîteyistîk]]" ([[pirxwedêtî]]), lê sebeb nîne, wekî êzîdîyêêzdatiyê wisa bê navkirinê. ÊzîdîyatîÊzdiyatî yek ji dînên monotêîzmî ye.
 
Sîstêma ola êzîdîyanêzdiyan de, cihekî gelek girîng Tawusî Melek digire, ku bi şikilê tawûs nîşan dikin. Wextê berê çend nivîskaran Tawusî Melek wek „nîşanê xirabî“ bi nav dikirin û êzîdîêzdî jî wek "xirabîperest" hesab dikirin. Gore fikirên dînî yên êzîdîyaêzdiya bi xwe, Tawusî Melek yek ji heft melekan bû, ku Xwedê ew afirandin. Xwedê Tawusî Melek roja yekşemê, ewilê afirand. Ew ciyê here mezin di [[kozmolojî|kozmolojiya]] êzîdîyanêzdiyan de digire.
 
Bona êzîdîyatîyêêzdiyatîyê di dîrokê de [[faktor]]ek gelek ferz û giring Şêx Adî û ulmê wî bû, ku navbera salên 1073 û 1162an dijiya. Di wextê wî de êzîdîyatîêzdiyatî ji gelek aliyan ve hatiye [[rêformkirin]]ê. Bi fikrên êzîdîyanêzdiyan Şêx Adî ne tenê merivêk dîrokî bû ku di êzdatiyê de rêform çê kiribû, lê belê ew heman wext de wek merivek bi keremat, gelek xwedênas û merîyê biçîrok bû jî.
 
Heta heyama me, tenê du pirtûkên muqedes gihîştine, ku navê wan [[Meshefa Reş]] û [[Cilvê]] ne. Ew pirtûk bi herfên mexsûs bi zimanê kurdî hatine nivîsînê. Nivîsandin li gorî fikrê êzdîya û wisa jî qaîdê fikrên zerdeştî, aqilbendîya (zandarîya) mexfî ye. Lema divê qedir li dogmayên dînî û fikrên xwedênasan bê girtinê û ew, ji merîyên ku dînê din dihebînin bêne parastinê. Carina jî wisa vedişartin, ku îzin nedidan wekî mirid jî, ji şêx û pîran ulmê dîn bizanbin.
Rêz 85:
Destûra xwendinê û şirovekirina pirtûkên pîroz tenê ya ruhaniyan bû. Dibe, bi vî sebebî jî belabûîna tevavîyê pirtûkên pîroz nebû û wan li ser jîyana dînî yê her rojê êzdîyan tesîra mezin nekirin. Dînê êzdîyan bê nivîsar û devkî ji nifşekî heta nifşa dinê ji aliyê dê û bavan ve bi zarokan dihate veguhastinê.
 
Koka ulmê ayînê êzdiyan, ne ewqas di du pirtûkên muqedes de hatiye beyankirinê, lê ferzî û qîmetî bona lêkolîn û şirovekirina êzdîyatî qewil û beyt û çîrokên êzîdîyaêzdîya ne. Bê wan bi ulmê dînî yê êzdîya û duakirina wan guman nabe. Bi qaîdê qewl û beyt disitirên bi dûçûyîna [[def]] û [[şibab]].
 
Hemû civata êzdiyan û praktîka dînî ya wan li ser qesd-[[têokratîk]] tê parvekirinê. Êzdî tên parevekirinê li ser rûhanî (dunav) û mirîdan. Rûhanî, li sirîya xwe de, têne parevekirinê li ser şêx û pîran. Wezîfe û borcên şêx, pîr û mirîda her ber bo ber (wirase) ye. Zewac orta van sê qesda qedexbûyî ye.
Rêz 96:
[[Obje]]yên eslî yên hebandinê di êzdîyatî û zerdeştiyê de ev in: agir û av. Êzdiyatîyê de ji wextê qedîm ve û heta niha jî hebandina agir hatiye xwedîkirinê. Kêmtir be jî eyan e ku av tê hebandinê.
 
ÊzîdîÊzdîtî ne ji ola zerdeştîyê tê. [[Celadet Bedirxan]] ola êzidiyan sixte dikir û vê sixtekirinê di kovarên wî û yê PKKê de hatiye belav kirin.
 
== Fermanên li dijî êzîdîêzdiyan ==
=== Fermanên li dijî êzîdîyanêzdiyan di sedsala 19an de ===
{{...}}
==== Fermanên Mîr Mihemedê Rewandizî li dijî êzîdîyanêzdiyan (1831) ====
{{...}}
==== Fermanên Bedirxan Beg li dijî êzîdîyanêzdiyan (1845) ====
{{...}}
 
=== Ferman û stemkarî li dijî êzîdîyênêzdiyên di sedsala 20an de ===
Misilmana pir ÊzîdîyanÊzidiyan kuştin û dixwastin ew jî bibin Misilman. Gelek ÊzîdîyanÊzidiyan loma misilmana ji welatê xwe derketin. Kurd û tirkên Misilman Êzidî hiz nekirin û tiştê pîs bi ÊzîdîyanÊzidiyan çêkirin. Roja bîranîna miriyên xwe de êzdî, vê cenosîdê wekî [[Roja Xezebê]] nav dikin{{Çavk}}.
 
Paşê jî wextê [[Enfal]]an de (navê Sûra 8'an a Quranê ye) êzîdîêzdî carekî din bi qirkirinekî kokanî re rû bi rû dimînin. ''Enfal'' navê cêrgeya hucûmkirina cengîyê, ku li sala 1988'an ji aliyê rejîma [[Sedam Hisên]] ve hatiye pêşxistinê. Armanca (meremê) vê cêrgeya hucûmkirina cengiyê, ew bû ku li Îraqê tevayê kurdan qirbikin{{Çavk}}.
 
==== Stemkarî li dijî êzîdîyanêzdiyan di salên 1980 û 1990î de ====
{{...}}
 
=== Fermanên li dijî êzîdîyanêzdiyan di sedsala 21ê de ===
 
==== Komkujiya êzîdîyênêzdiyên Şingalê (2014) ====
 
Di 3ê tebaxê sala 2014an [[DAIŞ]]ê di bin maskeya dînê Islamê de êriş anî ser êzîdî Şingalê [[komkujî]] çêbû{{Çavk}}.
 
== Belavbûn û Hejmara ÊzîdîyênÊzdîyên ==
Piranîya Êzdîyên li [[Başûrê Kurdistanê]] li deverên [[Şengal]] û [[Şêxan]] dijîn, lê li beşên din ên Kurdistanê jî li cihên cûr be cûr weke li [[Mêrdîn]]ê, [[Êlih]]ê, [[Riha]]yê, [[Efrîn]]ê û [[Serhed]]ê û herwiha Êzdîyên ku li welatên [[Qefqas]]an, [[Sovyeta Berê]] û [[Îran]]ê dijîn jî hene. Hejmara wan ji ber dijwara Kurdên Misilman û Misilmankirîna wan di sedsalên bihurdî de êdî kêm buye. Hejmara Êzdîyên di navbera 800 hezar û derûdora milyonekê tê texmînkirin. Dîsa di serî de li [[Elmanya]] (60.000) <ref>[http://www.n-tv.de/839540.html Li gor agahiyên televizyona almanî n-tv]</ref> li welatên Rojavayê Ewrûpa jî êdî diyasporayeke Millete Êzdî heye.
 
== Koçberî ==
Piranîya ÊzîdîyênÊzdîyên [[Bakûrê Kurdistanê]] di salên 90'î û şûn de ji ber pevçûnên di navbera [[dewlata tirk]] û [[PKK]]'ê cîh û warên xwe berdan û koçber bûn. Ew bi taybetî li [[Elmanya]] û [[Belçîka]]yê bi cîh bûn. Êzdiyên welatên [[Sovyeta Berê]] terqiyan welatên din, hindek ji wan li [[Ermenistan]]ê dimînin, hindek li [[Gurcistan]]ê û yên din rewîyên [[Ûkrayna]], [[Rûsya]] û welatên din li Ewropayê. Di dema dawî de, piştî kû rejîma [[Sedam Huseyîn]] têk çû û dijminahîya di navbera ol û komên etnîkî li [[Îraq]]ê mezintir bû, êdî gelêk Êzdî ji [[Başûrê Kurdistanê]] jî koçberî Ewropayê dikin.
 
== Herwisa binêre ==