Eyşe Şan: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Di [[dîrok|dîrok]]a [[serhildan]]a [[çand]] û [[huner|hunera]] [[Kurdistan|Kurdistanê]] de, yek ji wan hunermendên ku li diji siyaseta çewt û asimilasyona reş û bi hêza [[Kemalîst|Kemalistan]] li [[bakurê Kurdistanê]] mina şêre jinekê li berxweda Eyşe Şan bû. Eyşe Şanê bi wi dengê xwe yê şilik û nazik, bıbi wan kılamênkilamên xwe yên resen, gotina bav û kalên me anko (şêr şêre çi jin çi mêr e) di çax û serdemekê de da ispatkirin ku komara stemkara [[Tirkiye|Tirkiyê]] xewna ji holê rakirina gelê Kurd û hemû taybetmendiyen kulturi û çandiyên Kurdan deqideyekê jıji serê xwe dernedixistin.

Di nava Kurdan de hunera dengbêjiyê mîna kaniya avê bêdawî ye, hertim dizê û çiknabe. Dengbêjên Kurd di vê navê de tesîrek mezin li ser hesta huneriya Eyşe Şanê lîstin e, çımkiçimki herdem dîwanxana mala bavê wê ji dengbêjên herêmên cûr bi cûrên Kurdistanê tejî bû. Li mala wan dengbêjên dengxweş didan ber hev û tev heya roja din berê sibê bi hev re distrîn. Di vê navê de dengbêjê ku ji herkesî dengxweştir û hostatir derbiketa di dawiyê de ji aliyê xwediyê diwanê xelatek baş distand û herkesi ew piroz dikir. Ev e´detê qenc bıbi hezaran sale ku hê ji dıdi nava Kurdan de dıdomedidome û bi taybet ji giregirên Kurdan, Axa û Begên xwedi gund herdem deriyê kûşk û dîwanxaneyên xwe ji dengbêjên Kurd re vekiri hiştine û malên wan bûne xwindingehek ji bo bi hêzkirina edebiyata şifahî (devki) ya Kurdan. Dema mirov jiyana dengbêjê mezin [[Evdalê Zeynikê]] dixwine baştir bi vê rastiyê dihese. Ji berku Evdal bi piştgiriya maddi û me’inewiya Sûrmeli Mihemed Paşa bêtir di karê xwe de bi serdikeve. Osmanê bavê Eyşe Şanê ji ev karê bav û kalên xwe li gor hêza xwe didomanidin. DayıkaDayika Eyşe Şanê Heciye Xanimê ji carna bıbi lorikên ku jıji wê re dixwindin, riha wê ya teji hest û hissên hunera Kurdewari dixiste bizav û hereketê.

Dema ku dengbêjên Kurd di mala bavê Eyse Şanê de li dora hev diciviyan Eyşe Şanê jî ji wan çaxên bi qîmet mifa werdigirt û bi heval û destexuşkên xwe re li pişta deriyê dîwanxanê heya berê sibê rûdinişt û bi evînek kûr li dengê stranbêj û dengbêjên mêvan guhdarî dikir. Eyşe Şan carna bi bîhîstina dengê wan mest û mendehoş dibû û haya wê ji dinyayê nedima. Ew dibû Zîn û li Cizira Botan bi Memê Alan re dipeyvî, carna ji ew dibû Xecê û li serê çiyayên Sîpan û Xelatê bi [[Siyamend Silîvî]] re di geşt û gulzaran de digeriya. Dane berheva dengbêjê mezinê Kurdistanê [[Evdalê Zeynikê]] û [[Gulêya Ermenî]] weke careke din jêre zindî dibûn. Bi deng û naveroka stranên dengbêjên Kurd serbihuriya [[Derwêşê Evdî|Derwêşê Evdî û Edûlê]], mîna rêze filmekê li ber çavên wê zindî û derbas dibû. Di vê derbarê de Eyşe Şan dibêje:‘’ Xweziya der û diwarên mala bavê mınmin bıbi zımanziman bûna ku jıji were behsa wan roj û şevan bikirana, erê ez hertim bi hesret dibêjim xweziya zimanê dîwarê mala me ya li Diyarbakirê hebûya û ji me re qala wan sevbêrkên dengbêjan bikira. Min di quncikan de li dengbêjan guhdarî dikir. Min wisa guhdarî dikir ku yekî gazî min bikira, ezê veciniqiyama. Dengê bavê min yê zîz û xemgîn teisîrek mezin li min dikir. Sal diborîn lê dengê wî ji guhê min derneket ‘’

Malbata Eyşe Şanê pir dîndar bûn, herkes bi xwîndina Qûranê mijûl dibû û di nava dengxweşên xwindina Qûranê de, dîsa jî Eyşe Şan dikeve rêza yekemin. Lê ew evîndara strana Kurdî ye û li her derê dıdi nava kom û cıvatêncivatên xwebıxwexwebixwe de bi lorik û besteyên xwe xem û şahiyan di nava dilê mirovên derdora xwe dıafırinediafirine.

Eyşe Şan ji despêka xûyakirina hunera xwe ji aliyê bav û birayên xwe ve rastî nerazîbûnan tê, bavê wê ji bo jin û keçan stranbêjiyê bi gunehek mezin dihesbîne û li gor şeri’eta islamê dengê jinê ji bo stranbêjiyê heram û guneh dizane. Dema ji bavê Eyşe Şanê tê xwestınxwestin ku çend stranên xwe lıli kompaniyekê tomar bıkebike, ew bi xwe jî pêşnyara pilakçiyan ya ji bo amadekirina kasêtekê napejirîne, lê Eyşe Şan bi hemû zehmetî û kultura paşverotiyê ya li diji xebata huneriya jinan, li berxwe dide û dixwaze ew ji bıbi dengê xwe jıji civata xwe re xizmetekê bide meşandin.

Bûyerek tal di jiyna Eyşe Şanê de ew ji ezîztirîn kesên wê dûr xist. Eyşe Şan hê 20 salî bû ku li ser daxwaza bavê xwe bi xurtekî yê bi navê Sewket Tûran re zewcî. Hercend ew xwediyê kecekê jî bûn, lê ew li hev nehatin û Eyşe Şan piştî vê bûyera nexweş hat bajarê Entabê. Wê dev ji keca xwe ya sê mehî û hemû kesûkarên xwe berdabû û ji bona wê hindê jî xerîbiyê di rewsek wha de teisîrek gelek xirab li ser jiyana wê cêdikir. Li Entabê wê bi hizar zemetiyan û bi karê pinîkirin û dirûtina kincên qetyayî debara jiyana xwe dikir. Eyşe Şanê bi hevkariya zilamekî yê bi navê [[Naîl Baysû]] du salan li radiyoya bajarê E´ntabê bi [[zimanê tirkî]] stran gotin. Lê ji ber ku di dilê Eysana E´lî de evîna strana Kurdî heye, wê ji karê di radyoya E´ntabê derdixin. Pişt re Eysana Kurd hat Îstembolê û bo cara yekê bi [[zimanê kurdî]] û Tirkî stranên xwe tomarkirin. Lê xwediyên plakan mafê wê yê rastîn nedanê û bi firotina kasêtên wê bûn xwediyê her tiştî. Wê ji herçend bıbi dengê xwe yê xweş dikari bıbebibe xwediyê hertıştihertişti û pir dewlemend bıbebibe lê bêdadiya xwediyên kompaniyên kasêt tomarkırınêtomarkirinê, mafê wê nedıdanênedidanê û ew hertim feqir û bêkes bû. Bi salan keda wê hat xwarin, ji bona wê ji Eyşe Şanê jıji ber vê bêe´daletiyê gelek xem dikişandin. Ji aliyekê dındin ew bi vê heqiqetê ji hesilyabû ku sistema cumûreyta Tirkiyê hebûna Kurd û Kurdistanê inkar diken û zimanê Kurdi ji qedexeye û dema ew li gor zagonên sistema Kemalîstan pêngavan hilnegire, mafê wê ji yê mina mafê 25 mılyonmilyon Kurdên bakurê Kurdistanê bê xwarin û pêpestkirin.

1_ Stranên kilasik û kilamên bav û kalan ku bıbi sedan sale sıngsing bıbi sıngsing jıji aliyê dengbêjên Kurd ve hatınehatine gotıngotin û parastınparastin û samanek netewi û diroki tên hesıbandınhesibandin. Eyşe Şanê ji riya wan şopandiye û gelek stranên kilasik ji mirinê rizgar kirine: Weke strana Cembeliyê mirê Hekariyê, Strana Mem û Zinê(1), Lê lê Bêmal(2), Zeriî heyran, Cemîle, Bêrîvanê, Kocerê, Lawikê Metînî, Meyro, Hesenîko û gelekên dındin.

2_ Stranên ku serûkaniya wan jiyan û ditinên Eyşe Şanê ne û wê di çaxê jiyana xwe de afirandine û xwindine. An ji mırovmirov dıkaredikare bêje naveroka wan stranan xwedik û awêneya jıyanajiyana Eyşe Şanê ne.

JıJi wan strana (Derdê Hewiyê an wela te nastînim) ku lıli ser paşverotiya a´det û o´rfên cıvakacivaka Kurdistanê û zordariya mêran û tehqirkırınatehqirkirina şexsiyeta jınênjinên Kurd hatiye gotıngotin, bala mirovan pir dıkişinedikişine ser xwe. HerwıhaHerwiha strana (Qederê Yar) ku lıli ser jıyanjiyan û bextreşiyên xwe yên dıdi cihanê de kişandine, weke tabloyeki bedew neqişandiye.

3_ PıştiPişti sala 1990’an ku agırêagirê şoreş û serhıldanênserhildanên netewi li bakurê KurdıstanêKurdistanê berfırawanberfirawan bûn, êşiq û heza Eyşe Şanê ya jıji bo KurdıstanêKurdistanê ku bıbi salan jıji alıyêaliyê Kemalistan ve hatıbûhatibû serkutkırınserkutkirin, ji nûve geş û gor bûn. JıJi bona wê ji Eyşe Şanê bıbi dengê xwe yê hertınhertin xweş bûyerên sıyasisiyasi ji ku dıdi cıvatacivata wê de dıqewmindiqewmin anin zımanziman. Stranên siyasi ku Eyşe Şanê di salên dawiya jiyana xwe de xwindınexwindine bıbi pıranipirani behsa wêrankırınawêrankirina gund û bajarên KurdıstanêKurdistanê û qetılamênqetilamên ku dagırkerêndagirkerên KurdıstanêKurdistanê pêkanine dıkedike û bıbi vi rengi Eyşe Şan helwesta xwe ya jıji doza welatê xwe re dıdedide dıyardiyar kırınkirin.

Stranên WerınWerin werınwerin Pêşmergene, Newroz û Diyarbekir lıli ser bûyerên KurdıstanêKurdistanê hatine strin.

Giringiya xebat û hunera Eyşe Şanê di vir de ye ku wê dıdi wan salên reş de ku sıyasetasiyaseta asimilasyona TırkanTirkan her dera KurdıstanêKurdistanê gırtıbûgirtibû bınbin bandora xwe û zimanê Kurdî li bakûrê Kurdistanê heta di nava malbatên Kurd de jî qedexe bû, bi zimanê şirînê Kurdî lorik û stranên kurdî gotin û awazên wê bûn melhemek jıji bo tenahiya dılbırindardilbirindar û Kurdistaniyên ku nedixwastin serê xwe ji ber dagirkeran bitewinin.

Di çaxê ku jin û mêrên Kurdan li her derê neçar bûn kincên Kurdî ji ber xwe bavêjin, Eyşe Şan bi kiras û fîstanên Kurdî li bajarên Kurdistan û Tirkiyê derket pêşberiya gel û bi dengê xwe yê şilik û nazik evîna ji bo welat, ziman û strana Kurdî di dilê herkesî de diafirand. Ew ji dijminên axa bav û kalên xwe qet netirsya, ji ber ku heya dawiyê baweriya wê bi hebûna gelê Kurd hebû. Li hemberi vê heza wê dijminê nıfşparêznifşparêz jî li her derê jê re astengi derxistin û ew ji çalakiyên kar û xebata hunerî berbend kirin.

Berevaji xwestekên wan Eyşana Osman jî sond xwar ku qet teslîmî xwestekên Kemalistên nıfşparêznifşparêz û inkarkar nebe û bıbi rasti ji xanımaxanima Kurd Eyşe Şanê heya dawiyê ev soza xwe bi cîh anî û qet ji helwesta xwe ya Kurdayetiyê nehat xwarê. Wê dilê gelê xwe şakir û dilê neyaran jî bi deng û stranênê xwe yên bi zimanê qedexekiri, şewtand.

Eyşana Kurd li sala 1972’an çû Elmaniya û li bajarê Munşên bi cihwar bû. Li wir keça wê Şehnaz ku ji bo dayika xwe ji her tiştê dinyayê bi qîmetir û eziztıreziztir bû jiyana xwe ji dest da. Piştî vê bûyera tal xemgînîyek mezin li ser jiyana Eyşe Şanê rûnişt û demeke dirêj dev ji xebatên hunerî berda. Piştre careke din ji Almaniya vegerî Kurdistanê.

Sala 1979’an Eyşe Şan ku bıbi salan bıbi hesreta ditınaditina başûrê KurdıstanêKurdistanê bû, çû seredana Kurdên vê perça Kurdistanê û bıbi germi jıji aliyê Kurdên hemû deverên başûrê KurdıstanêKurdistanê hat pêşwazi kırınkirin. LıLi Bexda, DıhukDihuk, Kerkûk û Hewlêrê bıbi hunermendên mina M. ArıfêArifê CıziriCiziri, İsa Berwari, GulbıharGulbihar, Tehsin Teha, Nesrîn Sêrwan û gelek kesên dındin re derket ser sehnê û bıbi hevre konsert pêşkêşi gel kırınkirin. Herwiha wê bi gelek kesayeti û hunermendên Kurd re hevditin pêkanin. Segvan Ebddulhekim û Macida xanima wi, hunermend Nesrin Şêrwan, Ebdulrehman MızoriMizori, Dr. Bedirxan Sindi, Resûl Gerdi û gelek kesên din ji wan kesatiyên Kurd bûn ku Eyşe Şan çû ditina wan. Dema Eyşe Şan vegerî Tirkiyê ji aliyê Mîta dewleta Tirkiyê ve pir hat tehdid û nerihet kirin. Di vê derbarê de Eyşe Şan dibêje:’’ Çaxê ez vegerim Tirkiyê, wan ez girtim û pir heqaret li min kirin. Min got xweziya ez neçûbama Kurdistanê û ez poşman bûm, wan ji min re digotin tu karê Kurdinyê dikî…’’.

Ji sala 1979’an heya geşbûna şoreşa li bakurê Kurdistan Eyşe Şanê pir kêm xuya dikir û ji bo debara jiyana xwe di idareyek postxana bajarê İzmirê de dest bi kar kir. Sala 1991’an piştî reva Kurdên başûrê Kurdistanê ji destê Be’isiyên xwînmêj kasêtek pêşkêşî dostên mûzîka Kurdî kir û bi vi rengi careke din bêdengiya salên dûr û dirêj şikand. Dema mirov strana „Werin werin pêşmergene“ li ser reşerojî û qedera gelê Kurd dibîhîse, bêtir bi kûratiya evin û dılsojiyadilsojiya Eyşe Şanê ya ji bo gelê Kurd dihese:

Eyşe Şanê gelek stran tomar kırınekirine ku bi rasti analizkirina berhemên wê kareki hêsan niye.

Eyşe Şanê dıdi jıyanajiyana xwe de jıji ber paşverotiya cıvakicivaki û zordariya dagırkerêndagirkerên KurdıstanêKurdistanê qet xweşi neditin û hertımhertim jıji bo bêşansi û êşa gıranagirana jıyanajiyana xwe stran dıxwindındixwindin. Dema Heciye XanımaXanima dayıkadayika Eyşe Şanê li Diyarbekirê dımıredimire, ew jıji tırsatirsa bırabira û kesên xwe bo cara heri dawiyê ji nıkarenikare dayıkadayika xwe bıbinebibine û vi derdê xwe wıhawiha tine zımanziman:

DayıkêDayikê qorban ava çemê DıyarbekırDiyarbekir iro dıherıkediherike leme leme e e e

Daykê qorban pêl lıli pêlê dıxedixe davê ser keleme

Wele iro dayıkadayika mınmin nexweşe waya mınmin tunine

HêsırêHêsirê çavê mi dêrana Xwedê weke baranê biharê dıherıkediherike, nasekınenasekine

Heywax dayê xeribımxeribim dayê, hey wax dayê neminımneminim dayê, Heywax dayê bêkesımbêkesim dayê, bê te kesê mınmin nemaye lıli vê dunyayê dayê ez bımırımbimirim dayê…

Ew hertımhertim bıbi tenê bû û dıdi nava xembari û xemginıyekxemginiyek bêdawi de jıji nava me koçkırkoçkir. Ev karê me bêqedriyek mezin bû ji bo xizmeta Eyşe Şasnê ya salên dûr û dirêj.

Qedir û bihayê Eyşe Şanê ji ber bindestiya gel û welat wê, biqasi ku pêwist bû, nehat zanin û girtin. Lê ger wê li hemberi peymana xwe ya teji evin ji bo huner û strana Kurdi bê soz û qirar bûya, an ji bi wi dengê xwe yê bênımunebênimune bi zimanê gelên serdest stran bixwindana, bêgoman ewê mina pirensisekê, mezin û bihagiran bûya. Lê di nava Kurdan de pirensisek bê tac û text bû. Wê bêgoman felsefeya Emedê Xani xwindibû û bi derdê gel û welatê xwe baş zanibû.

Eyşe Şan xanımekxanimek rewşenbir û welatperwer bû û baş bıbi derdê bındestiyabindestiya gel û welatê xwe hesiya bû. JıJi bona wê ji hertim wıhawiha digot:

Belê …Ger Eyşe Şanê ji mina hınekhinek hunermendên bêhelwest jıji bona pere û malê dınyayêdinyayê huner û kesayetıyakesayetiya xwe ya netewi bıfıroştanabifiroştana, bêgoman ewê dıdi rewşek baştırbaştir de bıjiyabijiya.

Hunermenda navdar Eyşe Şan di 18’ê Kanuna sala 1996’an de piştî ku gelek salên dûr û dirêj ji hunera resena gelê xwe yê bindest re xizmetek bêwestan kir ,bıbi nexweşiya kanser(şirpenc)ê li nexweşxaneya bajarê Izmîrê çû ber dilovaniya Xwedê.

Eyşe Şan ji weke gelek hunermendên dındin jıji nıfşênifşê pişti xwe re bû xwindıngehekxwindingehek dewlemend û dıdi roja iro de gelek hunermendên Kurd dane ser şopa wê û kılamênkilamên wê dıxwinındixwinin