Eskerê Boyîk: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Eskerê Boyîk (Askiyar Broyan) 31 ê31ê tebaxa sala 1941 ê1941ê li gundekî kurdayî navça Ermenistanê ya Axbaranê: Qundesazê (niha Rîya Teze li herêma Aragasotinê) malbeteke êzdî da hatîye dinê.

Piştî tamkirina dibistanên gundê xwe û gundê cînar Elegezê ew sala 1961 ê1961ê înstîtûta Malhebûna gundîtîyêGundîtîyê ya bajarê Yêrevanê da tê qebûlbûn û sala 1966 a1966an bi qîmetên here bilind dewyêdawiyê li wê tîne. Demekê li înstîtûteke zanyaryê-lêkolînê ya Yêrêvanê da wek pêşekzanê sereke dixebite, paşê Instîtûta zanyaryê ya Aborîya Malhebûna gundîtîyêGundîtîyê da dikeve Aspîrantûrayê (xwendina standina dereca doktorîyê).

Sala 1974 a1974a têza doktorîyê diparêze û navê doktorê êkonomîkîyêêkonomiyê (aborîyê) distîne. Wî kivş dikin wek serokê beşeke wê înstîtûtê. Tevî karê zaniyaryê ew usawusa jî gelek sala Zanîngeha Yêrêvanê ya Malhebûna gundîtyêGundîtiyê da dersê rêvabirina (serkarîkirina) malhebûnên gundîtîyê dide. Di warê zaniyarîya aborîya (êkonomîka) gundîtîya Ermenistanê da xudanê devedevî 40 xebatê zanyarî ye.

Piştî hilweşîna Yekîtîya Sovyêtiyê sala 1993 a1993a dest ji kar û barê xwe berdide, diçe Komara Qazaxistanê. Sê sala li wurwir dimîne û pey ra berê xwe dide Awropayê û li Almanîyayê bi cî dibe, kîderêwî derê jî hetanî roja îroyîn karê xwe yê nivîskarîyê, zanyaryêzanyariyê, civakîyê dimeşîne, lê êdî bi temamî di warê edebyet, çand û dîroka kurdî da.

Her çiqas jî, di warê zanyarîya aborîya malhebûna gundîtîyê da bi cîanînabicîanîna lêkolînên zanîyarîyê û perwerdekirinê da barekî giran hilgirtibû û bi serketn dimeşand, lê wî li nav xwendevanên kurd da weke helbestvan, diramatûrg, rojnemevan, pûblîsîst deng dabû.

Eskerê Boyîk bi ruhê xwe va helbestvan e. Di salên karekarê ewlin da wî bi xwe jî tê derdixist, ku karê wî edebyet e, jîyana wî da şaşî çê bûye, ku pêşekîbêşekî din bijartîye, lê çiqasî jî dixwest şaşîya xwe serrast bike, nikaribû. Ji ber ku tu nivîskarê kurd li SovêtstanêSovêtîstanê nikaribû tenê bi nivîskarîya kurdî ebûra(debara) xwe û neferaneferên xwe bike. Ji bo vê yekê jî, ez dixwezimdixwazim Eskerê Boyîk weke fênomênekî bi nav bikim, çimkî bilî karê xwe yê fermî, yê di warê bi zanyarî çareserîkirina pirsgrêkênpirsgirêkên aborîya gundîtîya komara Ermenistanê, usanwusan jî bi serketin rêya kar û barê edebyetedebiyat û çanda kurdî da dimeşya.

Ev karê dawî Esker êdî bi saya xwegîhandin, xweperwedekirina di warê ziman, edebyet û çanda kurdî da bi cî danî. Tenê ji piştî sala 1993 a1993a ra gava ewî Ermenistan pişt xwevaxwe va hîşt, ji pey gelek zehmetîyazehmetîyan jê ra (welate dereke da) jêra îmkan û fersend çê bûn ku ew xwe bi temamî nivîskarîyê, kurdzanîyê, bi tebyetî bitaybetî cîanînabicîanîna lêkolînên di warê dîrok û oladînê kurdên êzdî va mijûl bike.

Ji alîkî va vê welatvanî û hogirtîya nêzîk û helal ya navbera min û Esker da ez didefandim berbi cîanîna peyveke xweş û germ ji bo sersala wî, alîyê dinê va eynî tiştê ez bi pisîkolojî hetanî warekî bend dikirim, ku dibe hinek bêjin Wezîrê Eşo jî ber wê yekê haqasî Eskerê Boyîk bilind dike? Ev fikir û ev tişt dilê min da disêwirîn gava jimara rojnemeke me kurdan ya hêja- „RÛDAWÊ „ ya 21 ê21ê tîrmeha îsalin ket ber destê min. LiDi wê da hevpeyvîna Alî Gûler tevî hunermend-stiranbêjê kurdî bi nav û deng Nîzamettîn Arîç hatibû çapkirinê, ku zemanekî bi navê Feqîyê Teyran jî deng dabû. Hevpeyvîn derheqaderbarî weşena albimaalbûma Nîzamettîn Arîç ya nû da bû. Di bersîva pirsekê da hunermendê pirşuret wa dibêje: „… "di nav kurdên Kavkas û Serhedê de cîhê Fêrîkê Ûsiv cudayecuda ye. Helbestvanekî girîngegirîng e. Di helbestên wî da cihaneke kûr û fire heye. Merivan ji xwe ra dike heyîran. Raman û felsefa wî gelekî kûre. Eskerê Boyîk jî ne kêmekêm e. MerovMeriv dikare gelek bi hêsanî helbestên wan bike sitiran“stran".

Hevpeyvînê da tê agahdarkirin ku: „Alboma"Albûma „Azadî“'Azadî' ji 10 sitirananstranan pêk tê. Hemû sitiranstran jî li ser helbestên kurdên KafkasîyaKafkasyayê Fêrîkê Ûsiv û Eskerê Boyîk hatîye amadekirin“amadekirin". Navê albomê ji navê helbesta hogerêhogirê min Eskerê Boyîke „Azadî“'Azadî' hatîye hildan.

Van gotinên Nîzamettîn Arîç û vê agahdarîya rojnemê şabûneke mezin xistin dilê min. Çawa şa nebî, ku du weletî û du hogirên teyete yê nêzîk, li dervayî sovêta berê jî têne naskirinê û keda wan bi hêjatî tê nirxandinê: ya Fêrîk û Esker.

Gava Esker, ji bo sitandinastandina xwendina bilind sala 1961 ê1961ê hate paytextê Ermenistanê Yêrêvanê

atmosfêra wurwir bi bîn û buxsa çanda kurdî va dagirtî bû. Evan salên pêşketina edebyetedebiyat, çand, hunerhûner û kurdzanîyê yên here xweş bûn. Piştî salên 1937-1938 a1938a yên rêprêsyayên stalînîzmê salên 50 î50î mecal û îmkan kurdeyatîêrakurdayetî ra berfire vebûn, îmkanê ji bo nunû va welidandin, xuliqandina çanda kurdî çê bûn. Em dikarin wê demê weke Ronêsans bi nav bikin, kîjanku dişibîya Ronêsansa (Awropa) Rojavayê ya berya çend sedsala. Yêrêvanê da dezgeh, rêxistin, hevaltîyênhevaltî edebyetyên edebiyat û çanda kurdî, her usa jî kurdzanîyê çê bûn: rojnema Rîya Teze ji nû va hate weşendinêweşandinê, weşenênweşanên radîyoyaradyoya Ermenistanê bi zimanê kurdî ji Yêrêvanê herojher roj bi zemanê angor dirêj û kifşkirî hatin bi cîanînê, Înstîtûta Rojhlatzanîyê ya Akadêmîya Ermenistanê ya Zanîyarîyê da beşa kurdzanîyê dest bi karê xwe kir, di nava goveka Yekîtîya Nivîskarên Ermenistanê da sêksîya nivîskarên kurd hate demezirandinê, weşenxana Yêrêvanê da beşa çapkirina pirtûkên kurdî hate vekirinê. Em êdî derheqaderheqê wê yekê da nabêjin, ku dora wan dezgehan artêşek ronakbirên kurd civyaciviyabûn. Bi dehan dûhatîyên wan hersal zanîngeh û înstîtûtên Yêrêvanê yên xwedinaxwendina bilind temam dikirin. Her çiqas jî, Eskerê Boyîk xwe li perwerde û pêşepêşî jî ji edebyetedebiyet û çanda kurdî xerîb girtibû, lê gîyanê kurdîtîyê û kemala helbestvanîya wîyewî ya xwezayî ew defandin nava refên ronakbirên kurd. Esker hewil da û zûtirekê cîyê xwe yê anegor di nava artêşa ronakbiran da girt.

HelbestêHelbestên wî yên yekemîn ser rûpelên rojnema „Rîya"Rîya Teze”Teze" û bi radîyoyêradyoyê bi zimanê kurdî hatin weşendinêweşandinê. Lê sala 1966 a1966a berevoka helbestên wî ya ewlin bi navê „Siverê”"Şiverê" li Yêrêvanê hate weşendinê: pirtûk eynî weke şiverê tenik, lê warê hunurêhûnerê û naverokê da, eger em dikarin wa bêjin, qelaw û kûr bû. Bi sebebên dervayî îrade û daxweza wî pirtûka wî ya duyemîn, piştî zemanekî dirêj, eynî bajarî da, sala 1975 a1975a bi sernavekî xweşik: „ "Kulîlkên çîya“Çîya" hate weşendinweşandin. Wê pirtûkapirtûkê helbesta navbi ûnavûdeng deng ûda naskirin û çawa li nav xwendevanê kurd yên Ermenistanê usabelav bû wusa jî ji sînorê wê dêrderve jî helbestvanêdi gêncnav rahelbestvanên anîgenc da belav bû. Ji dervayî sînorê Ermenistanê li du welatên derva bi orgînala xwe kurdî û bi wergera ser zimanê tirkî hate weşendin. Pirtûk wergerandibû û weşabdibû sîyasetmeder û helbestvanê kurdî mezin Kemal Bûrkayweşandin.

Eskerê Boyîk şayîrêhelbestvanê dewrana meyeme ye. Ji alyêaliyê xwendevanadaxwendevanan da hêjayî hizkirinê bûye. DîharkirinekeDiyarkirineke vê hizkirinê jî ewe, wekî me li cîyê pêwîst da jî kivş kir, ku hunermendekî kurd yê pirr hêja ne ku tenê helbestek lê çend helbestên wî kirîye sitiranstran. Şedetîke hêjatîya wîyewî ye helbestvanîyê jî ewe, ku Esker cûre û peyva xwe ya xwexatyê anîye nava helbestvanîya kurdî, qet misqalekê jî şayîrên berîya xwe û yên zemanê xwe dubare nake. Ew bi awazê xwe yê cuda û xisûsî dinivîse û xwendevanên, ku pirî-hindikî haya wan ji poyêzîya helbestvan heye, gava helbesteke wî ya nû, bê kifşkirina navê wî dixûnin- dest xweda serva diçin ku ew helbesta Eskerê Boyîk e.

Ew dengbêj û evîndarê cihanê, xwezayê û xweşikbûnê ye. Tê bêjî ew bi germayî û hizkirna dilê xwe, heta bi „porê'porê dayka xwe“xwe' dixweze serma zivistanêda cihanê germke.

Çiqas xweş, çiqas bi hunerahûner û helbestvanîyê ya bilind hatîyê gotinê. Helbestvan xwe wek “sî“ lê evîna xwe jî wek “tav” nav dike. Berhevdanîneke çiqasî bi cî û bedew ji bona kirîn û xweşikirîna dilê keçikê.

Felsefa poêzîya Esker gelekî kûrekûr e û bi pêra jî di alîyê moralîyê û pisîkolojîyê da pir tehsîrdare. Ew vê helbesta kurt da wê fikirê îlan dike, ku civaka mirovayê da cinsê mê û nêr nikarin bêyî hev bijîn, loma jî bihara jîyanê bi ji hev hizkirinê, evîndarîyê û amintîyê xweşe.

Nav esmanê sînşîn-sayî

Helbestvan xwendevan jî bi xwe ra dike heyr û motac, evîndarê xwezaya bi jiyan û jiyanber. Ev şuretên hunermendîyê û hostatîya berhemdayînê, efrandarîêyeefrandariyê ye, bi sêwirandina xiyal û mitalên di nav xweşikaya jîyanê da tên temam kirinê. Bêy vê faktora jîyanî bi tenê hostatîya helbestvan nikare tesîrê li ser gîyana xwendevanan çê bike. Ev herdu keremên Xwedê jî jî Esker ra hene.