Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
Kurteya guhartinê tine |
||
Rêz 1:
{{Infobox Welat2
|
|
|navê hevbeş = Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
|rewş =
Line 136 ⟶ 135:
}}
'''Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê'''
Li 3.8 milyon km (9.8 milyon km2) û li ser 324 mîlyon kesan, ku ji aliyê herêma giştî (ji aliyê herêma axê çaremîn herî mezintir) û di tîrbûna gelan de sêyemîn bûye Dewletên Yekbûyî çarem-mezintirîn welatê cîhanê ye. Ev yek ji neteweyên etnîkî ve herî cîhêreng û pirçandî ya cîhanê ye û koçberên malan ji bo xelkên mezin di cîhanê de ye. Bajarvaniyê, di sala 2010'an de li ser 80% bejik û ber bi megaherêm ve zêde dibe. Paytexta welat [[Washington D.C.]] ye û bajarê herî mezin a Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê [[New York City]] e; li deverên metropol bajarên din ve hemû bi derdora pênc milyonan an jî zêdetir şênî ên girîng li bajarên wekî [[Los Angeles]], [[Chicago]], [[San Francisco]], [[Boston]], [[Dallas]], [[Philadelphia]], [[Houston]], [[Miami]], û [[Atlanta]] ne.
Paleo-Resen herî kêm 15.000 sal berê ji [[Asya|Asyayê]] koçberî sereka welatê parzemîna Amerîkaya Bakûr bûn. [[Dagîrkeriya Ewropayê]] di sedsala 16'an de dest pê kiribû. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji [[13 Koloniyên Brîtanyayê]] li ser [[Deravê Rojhilatê]] derketin holê. Nakokiyên gelek kesan di navbera [[Brîtanyaya Mezin]] û ji kolonîyên piştî [[Cenga Heft Salan]] bû sedema [[Şoreşa Amerîkayê]], ku di 1775'emîn ve da destpêkirin. Di 4'ê Tîrmeh 1776'an de, wek koloniyalîzma şerê Brîtanyaya Mezin ku di [[Şerê Şoreşgerên Amerîkayê]] de bûn, delegeyên ji 13 koloniyan bi yekdengî [[Daxuyaniya Serxwebûnê]] pejirandin. Şerê di sala 1783'an de bi naskirina fermî serxwebûna Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi Brîtanyaya Mezin re bi dawî bû û yekemîn şerê serkeftina serxwebûnê ya li dijî [[Împaratoriya Koloniyal a Ewropayê]] bû. Makezagona yekûn di sala 1788'an de hate qebûl kirin, piştî ku [[Gotarên Konfederasyonê]] ya di sala 1781'an de hate pejirandin, hest pê kirin ku hêzên federal neqbûl hatiye pêşkêş kirin. Yekem serrastkirinên deh, di sala 1791'an de bi awayekî komî bi navê [[Danezana Mafê]] hatiye pesend kirin û dîzaynkirin, ku ji misoger gelek [[azadiyên bingehîn yên sivîl]] hatin kirin.
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bûkanîyê li ser berfirehkirina kelecanî li seranserî Bakurê Amerîkayê li seranserê sedsala 19'an de, bi darê eşîrên Amerîkîyên resen, ku bidestxistina erdên nû û hêdî hêdî mukirê dewletên nû bikin, heta ku ew parzemîn ji aliyê 1848'an de belavbûn. Di nîveka duyem ya sedsala 19'an de, [[Şerê Navxweyî yên Amerîkayê]] ji bo dawiya koletiya hiqûqî li welatê birin. Di dawiya sedsalê de, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di nav Okyanûsa Pasîfîk û aboriya xwe de beşek mezin ku ji aliyê [[Şoreşa Pîşesazî]] û çolistanan destpêkirin, pir zêde bûn. [[Şerê Spanyol-Amerîkan]] û [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] ve rewşa welat wek gerdûnî ya hêzekî leşkerî piştrast kir. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], wekî hêzekî gerdûnî de yekemîn welatekî bo çêkirina çekên navokî ye, ku bi tenê welatekî ji bo bikaranîna di şer de ye û di endamê daîmî yên [[Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]] derketin holê. Ev endamekî damezrênerê [[Rêxistina Dewletên Amerîkayê]] (UAS) ye û rêxistinên din ên cudahî wek [[Pan-Amerîkan]] û navneteweyî ye. Di dawiya [[Şerê Sar]] û [[Hilweşandina Yekîtiya Sovyetê]] ya di sala 1991'an de Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wek tenha hêza yekemxweş ya cîhanê de hiştin.
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê [[welatê pêşketî|welatekî pêşketî]] ya cîhanê de mezintir ji aliyê [[Lîsteya welatên têrbûna berhemên hundurîn|aboriya TBH nominal]] e. Ev di rêza bilind de li çend tedbîrên performansa sosyoekonomîk tevî ku di nav wan de [[meaşê navincî]], [[Endeksa Pêşveçûna Mirovî|pêşveçûna mirovî]], [[Lîsteya welatên têrbûna berhemên hundurîn her serî|ji her serî TBH]] û berhemdariya her kesêkî ye. Dema ku [[Aboriya Amerîkayê]] bi [[Koza pîşesaziyê]] tê hesibandin, bi şikilkî serdestiya xizmetan û aboriya zanînê sektora çêkirina herî duyemîn li cîhanê dimîne. Digel ku gelê wê tenê ji sedî 4.4% dinyaya giştî ye, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê nihêrînên bo nêzikî çaryeka nesafî ya cîhanê û hema hema ji sê paran mesrefên gerdûnî ya leşkerî, hêza leşkerî û aboriyê de di serî de li cîhanê ye. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hêzekî siyasî û [[çand|çandî]] yên navdarê di warê navnetewî û serokê di lêkolîna zanistî û nûkirinên [[teknolojî|teknolojîk]] e.
== Nav ==
| |||