Kolombiya: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Sayit25 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Sayit25 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Rêz 141:
| country_code = CO}}
 
'''Kolombiya''' ({{IPA-ku|k|o|ˈ|l|o|m|b|i|j|a}} {{respell|ko|LOM|biya}}; {{IPA-es|koˈlombja|lang|Es-colombia.ogg}}), bi fermî '''Komara Kolombiyayê''' ({{Audio-es|República de Colombia|Es-republica_de_colombia.ogg}}),{{refn|IPA transcription of "''República de Colombia''": {{IPA-es|reˈpuβlika ðe koˈlombja|}}.}} yek welatekî [[Lîsteya welatên derî parzemînê|derî parzemînê]] ya bi giranî li bakurê [[Amerîkaya Başûr]] û bi herêmên di [[Amerîkaya Navîn]] hatiye rewanekirin. Sînorên Kolombiyayê li bakurê rojava bi [[Panama]], li rojhilatê bi [[Venezuela]] û [[Brazîl]] û li başûr bi [[Ekuador]] û [[PeruPerû]] re parve dike. Sînorên deryayî yên Kolombiyayê jî wek bi [[Kosta Rîka]], [[Nîkaragua]], [[Hondûras]], [[Jamaika]], [[Komara Domînîk]] û [[Haîtî]] re parve dike. Makezagona komara [[dewleta yekîne]] bi sî-û-du [[Departmentên Kolombiyayê|departmentan]] pêk tê. Herêmên tiştên ku niha Kolombiya di destpêkê de ji aliyê niştevanên [[Kolombiyanê çermesor|gelên çermesor]] tevî ku [[Gelê Muisca|Muisca]], [[Şaristaniya Quimbaya|Quimbaya]] û [[Tairona]] bû.
 
Destpêkirina spaniyan a di sala 1499'an de pêvajoyekî [[Fethê Spanî ya Muisca|fethê û mêtîngeriya]] di dawîya afirandina [[Cîgirkeyane ya Nû Grenada]], bi paytexta wê ya li [[Bogotá]] hatibû.
Rêz 155:
 
Ev malperana ji heyama [[Paleoindian]] (18,000-8000 de BZ) ye. Li [[Puerto Hormiga]] û malperên din jî, şopên ji serdema Arkaîk (~ 8000-2000 BZ de) hatin dîtin. Kevneşopên li herêmên [[El Abra]] û [[Tequendama]] ya li Cundinamarca nîşan didin ku dagirkirina zû bûn. Ji kevintirîn kûzxane li Amerîkayê li ba [[San Jacinto]] ji dewrana 5000-4000 BZ de vedîtin.
===Serdema berî fethkirinê===
Li axa Kolombiyayê ya îro bi bazirganiya navxweyî û qeytanên zêr li herêmê re eleqedar bûn. Li vir [[Împaratoriya Înkayê]], [[Muisca]], [[Tayrona]], [[Sinú]], [[Quimbaya]] û [[San Agustín]] çanda ji bo sedsalan jîyandin.
 
=== Dagirkeriya Spanyol ===
Bi navê Christopher Columbus qet behsa axa Columbus lingê nedanîn. Axa Kolombiyayê, di destpêka sedsala 16'an de [[Gonzalo Jimenez de Quesada]] û [[Sebastian de Belalcázar]] ji aliyê fermandarkirina spanî hate dîtin û nav kolonîyên de hate guhertin. [[Rodrigo de Bastidas]] di sala 1525'an de bajarê [[Santa Marta]] ava kir. Piştî vî bûyerê welat di peravên bakurê deryaya [[Karîb|Karîbê]] de li pey bajarê [[Cartagena]] ava bû. Di sala 1538'an de şêniyên Gonzalo Jimenez de Quesada bi dayîna navê cîwarê [[Bacatá]] rizgarkirin û di vir de bajarê Bogotá damezrandin.
 
=== Komara Kolombiyaya Mezin ===
Heta sedsala hîjdehê, welat ji aliyê Hispanikên spîyan de biryar hat girtin. Hingê di şerê ji bo serxwebûnê li Amerîkaya Bakur û şoreşên Fransayê bêhtir xurt dest pê kir. Di sala 1808'an de [[Napoleon]] şerê serxwebûnê kolonîyên Spanî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Parzemîna Amerîkayê]] îlankirin, dema ku [[Spanya]] hate dagirkirin. Bi vî awayî, [[Simón Bolívar]] serkêşiya hêzên serxwebûna xwe li Cartagena û Kolombiyayê ya di sala 1821'an de bi navê Kolombiyaya Mezin vegirtina li Kolombiyaya îro, Ekuador, Panama û Venezuela federasyon îlan kirin. Di sala 1829'an de Venezuela û di sala 1830'an de Ekuador ji [[Federasyon|federasyonê]] derketin.
 
=== Dewletên Yekbûyî yên Kolombiyayê û Komara Kolombiyayê ===
Di sala 1886'an de, welat û parzemîn ji aliyê Columbus hatibû keşif kirin û bi navê Komara Kolombiya hatibû îlan kirin. Di sala 1903'an de, ku welatê Panama parmendekî vî axê ye, dewletekî serbixwe ya ji Kolombiyayê bi alîkariya Amerîkayê ji hev veqetiyan. Panama di heman salê de xwedî mafê bikaranîna [[Cihoka Panamayê]] da [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]]. Ji ber vê cudabûnê heta sala 1921'an berdewam bû, ku di navbera Kolombiya û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hate jiyandin. Piştî vê dîrokê di rêveberiya Kolombiyayê de herdû partiyên mezin wek Partiya Kevneperestî û Partiya Lîberal serdest bûn. Lê, bi pevketina di navbera her du partiyan lihevketinên navxweyî û rêveberiya ji aliyê dîktatoriyê ji bo demekî dirêj bû sedema welat. Lihevketinên navxweyî, ku di dema niha de ji aliyê hikûmeta sivîl a li Kolombiyayê tê îdarekirin berdewam dike.
 
=== Serdema La Violencia ===
Tevlihevekî mezin li Kolombiyayê ji sala 1948'an heta sala 1953'an de pêk hat. Violencia bi navê şîdetekî pevçûnê de qewimiye. Di sala 1950'an de, hikûmeta kevneperest ên [[Mariano Ospina Pérez]] li ser kevneperestê din [[Laureano Gómez]] ku bi cîgirê wî [[Roberto Urdaneta]] re rêveberiya zexm pêşandan. Di dema erkeya sê-salî de tê texmînkirin ku 80.000 kesan jiyana xwe ji dest da. Violencia, heta sala 1963'an berdewam kir. 200.000 kes di vê demê de hatine kuştin. Komekî gerîlayên çepgir ên [[FARC|FARC'ê]] têkoşîna li dijî Violencia dan destpêkirin. Di sala 12 Tebax 2002'an de Serok [[Álvaro Uribe Vélez]] ji ber bûyerên li welat [[Rewşa awerte]] ji bo 90 rojan îlan kir.
 
== Erdnîgarî ==
{{Pisûle
[[Wêne:Mapa de Colombia (regiones naturales).svg|thumb|left|Herêmên Erdnîgariyên Kolombiyayê]]
|Navend = Kolombiya
|type= dan
|Bakur rojava = [[Wêne:Flag of Panama.svg|30px|border]] [[Panama]]
|Bakur = [[Deryaya Karîbîk]]
|Bakur rojhilat = [[Wêne:Flag of Venezuela.svg|30px|border]] [[Venezuela]]
|Rojava = [[Okyanûsa Pasîfîk]]
|Rojhilat = [[Wêne:Flag of Venezuela.svg|30px|border]] [[Venezuela]]
|Başûr rojava = [[Wêne:Flag of Ecuador.svg|30px|border]] [[Ekuador]]
|Başûr = [[Wêne:Flag of Peru.svg|30px|border]] [[Perû]]
|Başûr rojhilat = [[Wêne:Flag of Brazil.svg|30px|border]] [[Brezîl]]
}}
Kolombiya li rojavayê [[Amerîkaya Başûr]] de cih digre û sînorên li ser [[Atlantîk|Atlantîkê]] (1626 km bendikê peravê) û sînorên li ser [[Okyanûsa Pasîfîk]] de (1448 km) cih digre. Li başûrê Kolombiyayê sînorên li ser welatên cîran wek Ekuador (590 km sînor) û [[Perû]] (1626 km), li başûrê [[Brazîl|Brazîlê]] (1645 km), li bakurê [[Venezuela]] (2050 km) û li bakurê rojavayê li ser sala 1903'an de hevqetandina ji aliyê Kolombiyayê ve [[Panama]] (225 km) ye.
 
;=== Avûhewa ===
Ji ber ku [[Ekvator]] ji aliyê Kolombiyayê ve digere, welat di qada hewayê ya tropîkalê de ye. Li bakur, ango li [[Peravên Karîbê]] zuha yên pirtir ji welatên din e. Li gor Bilindahî ya Deryayî çar herêmên avûhewa cihêkirin. Li deştan (Llanos) ji avûhewayê tropîkal 24°C ra digre, wek di navbera 1000 û 2000 m mezintirîn avûhewayê tropîkal (17-30°C), di navbera 2000 û 3000 m saretropîkal (12-17°C) û li herêmên çiyayî (Páramos) 3000 m alpê bilind avûhewayê cemedan (di bin 12°C) e.
 
;=== Bajar ===
Bajarê herî mezin ên Kolombiyayê ev in: [[Bogotá]], [[Medellín]], [[Cali]], [[Cartagena de Indias]], [[Barranquilla]], [[Ibagué]], [[Manizales]], [[Pasto]], [[Cúcuta]] û [[Bucaramanga]].
 
== DepartmentênNavenda Kolombiyayêîdarî ==
Departmentên Kolombiyayê ji 32 herêman pêk tê.
{{clear|left}}
 
{| class="sortable wikitable" style="text-align:right;" cellpadding="3px"
{| border="0"
|- bgcolor="lightgrey"
|-----
! !! Department !! Paytext
|
! Herêm (km²) !! Gelhe !! Dîrok
* [[Amazonas]] ([[Leticia]])
|- bgcolor="#f8d8f8"
* [[Antioquia]] ([[Medellín]])
| - ||align="left"| [[Bogotá]] ||align="left"| [[Bogotá|Parêzgeha Paytextê]]
* [[Arauca]] ([[Arauca, Arauca|Arauca]])
| 1587 || 7117984 || 1886
* [[Atlántico]] ([[Barranquilla]])
|- bgcolor="#d8f8d8"
* [[Bolívar]] ([[Carthagène (Colombie)|Carthagène]])
| 01 ||align="left"| [[Amazonas (Kolombiya)|Amazonas]] ||align="left"| [[Leticia]]
* [[Boyacá]] ([[Tunja]])
| 109665 || 80360 || 1991
* [[Caldas]] ([[Manizales]])
|- bgcolor="#f8f8d8"
* [[Caquetá]] ([[Florencia]])
| 02 ||align="left"| [[Antioquia]] ||align="left"| [[Medellín]]
* [[Casanare]] ([[El Yopal]])
| 63612 || 5750478 || 1858
* [[Cauca]] ([[Popayán]])
|- bgcolor="#d8f8d8"
* [[Cesar]] ([[Valledupar]])
| 03 ||align="left"| [[Arauca]] ||align="left"| [[Arauca (Arauca)|Arauca]]
* [[Chocó]] ([[Quibdó]])
| 23818 || 282302 || 1991
* [[Córdoba]] ([[Montería]])
|- bgcolor="#f8f8d8"
* [[Cundinamarca]] ([[Bogotá]])
| 04 ||align="left"| [[Atlántico]] ||align="left"| [[Barranquilla]]
* [[Guainía]] ([[Puerto Inírida]])
| 3388 || 2365663 || 1910
* [[La Guajira]] ([[Riohacha]])
|- valignbgcolor="top#d8f8d8" |
| 05 ||align="left"| [[Bolívar]] ||align="left"| [[Cartagena|Cartagena de Indias]]
* [[Guaviare]] ([[San José del Guaviare]])
| 25978 || 2229967 || 1857
* [[Huila]] ([[Neiva]])
|- bgcolor="#f8f8d8"
* [[Magdalena]] ([[Santa Marta]])
| 06 ||align="left"| [[Boyacá]] ||align="left"| [[Tunja]]
* [[Meta]] ([[Villavicencio]])
| 23189 || 1411239 || 1858
* [[Nariño]] ([[Pasto]])
|- bgcolor="#d8f8d8"
* [[Norte de Santander]] ([[Cúcuta]])
| 07 ||align="left"| [[Caldas]] ||align="left"| [[Manizales]]
* [[Putumayo]] ([[Mocoa]])
| 7888 || 1170187 || 1905
* [[Quindío]] ([[Armenia, Colombia|Armenia]])
|- bgcolor="#f8f8d8"
* [[Risaralda]] ([[Pereira]])
| 08 ||align="left"| [[Caquetá]] ||align="left"| [[Florencia]]
* [[San Andres y Providencia]] ([[San Andres]])
| 88965 || 463333 || 1982
* [[Santander]] ([[Bucaramanga]])
|- bgcolor="#d8f8d8"
* [[Sucre]] ([[Sincelejo]])
| 09 ||align="left"| [[Casanare]] ||align="left"| [[Yopal]]
* [[Tolima]] ([[Ibagué]])
| 44640 || 325713 || 1991
* [[Valle del Cauca]] ([[Cali]])
|- bgcolor="#f8f8d8"
* [[Vaupés]] ([[Mitú]])
| 10 ||align="left"| [[Cauca]] ||align="left"| [[Popayán]]
* [[Vichada]] ([[Puerto Carreño]])
| 29308 || 1363054 || 1857
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 11 ||align="left"| [[Cesar (Kolombiya)|Cesar]] ||align="left"| [[Valledupar]]
| 22905 || 1050303 || 1967
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 12 ||align="left"| [[Chocó]] ||align="left"| [[Quibdó]]
| 46530 || 413173 || 1947
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 13 ||align="left"|[[Córdoba (Kolombiya)|Córdoba]] ||align="left"| [[Montería]]
| 25020 ||1392905 || 1952
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 14 ||align="left"| [[Cundinamarca]] ||align="left"| [[Bogotá]]
| 24210 ||9467562 || 1857
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 15 ||align="left"| [[Guainía]] ||align="left"| [[Inirida]]
| 72238 || 43314 || 1963
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 16 ||align="left"| [[Guaviare]] ||align="left"| [[San José del Guaviare]]{{spaces|2}}
| 53460 || 133236 || 1991
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 17 ||align="left"| [[Huila]] ||align="left"| [[Neiva]]
| 19890 || 994218|| 1905
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 18 ||align="left"| [[La Guajira]] ||align="left"| [[Riohacha]]
| 20848 || 524619 || 1965
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 19 ||align="left"| [[Magdalena]] ||align="left"| [[Santa Marta]]
| 23188 || 1403318 || 1824
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 20 ||align="left"| [[Meta (Kolombiya)|Meta]] ||align="left"| [[Villavicencio]]
| 85635|| 771089 || 1960
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 21 ||align="left"| [[Nariño]] ||align="left"| [[Pasto]]
| 33268 || 1775139 || 1904
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 22 ||align="left"| [[Norte de Santander]] ||align="left"| [[Cúcuta]]
| 21658 || 1493932 || 1910
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 23 ||align="left"| [[Putumayo]] ||align="left"| [[Mocoa]]
| 24885 || 378483 || 1991
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 24 ||align="left"| [[Quindío]] ||align="left"| [[Armenia, Quindío|Armenia]]
| 1845 || 613375 || 1966
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 25 ||align="left"| [[Risaralda]] ||align="left"| [[Pereira]]
| 4140 || 1024362 || 1966
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 26 ||align="left"| [[San Andrés, Providencia û Komgiravên Santa Catalina|San Andrés]] ||align="left"| [[San Andrés]]
| 52 || 83491 || 1991
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 27 ||align="left"| [[Santander (Kolombiya)|Santander]] ||align="left"| [[Bucaramanga]]
| 30537 || 2085084 || 1857
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 28 ||align="left"| [[Sucre (Kolombiya)|Sucre]] ||align="left"| [[Sincelejo]]
| 10917 || 868648 || 1966
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 29 ||align="left"| [[Tolima]] ||align="left"| [[Ibagué]]
| 23562 || 1312972 || 1886
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 30 ||align="left"| [[Valle del Cauca]] ||align="left"| [[Cali]]
| 22140 || 4524678|| 1910
|- bgcolor="#d8f8d8"
| 31 ||align="left"| [[Vaupés]] ||align="left"| [[Mitú]]
| 54135 || 33152 || 1991
|- bgcolor="#f8f8d8"
| 32 ||align="left"| [[Vichada]] ||align="left"| [[Puerto Carreño]]
| 100242 || 97276 || 1991
|}
 
=== Cîwarbûn ===
{{Bajarên mezin
| nav = Bajarên mezin ên Kolombîyayê
| welat = Kolombiya
| statîstîk çavk = Enstîtuya Statîstîkên Kolombiyayê 2013<ref>http://www.dane.gov.co/index.php/about-dane</ref>
| lîsteya gelhe = <!-- link to the list of cities in the given country, if possible sorted by population -->
| class = nav
| div_name = Department
| div_link = <!-- the template will automatically create a link for "div_name of country" (e.g. Provinces of Chile), if this doesn't work you can use this field -->
 
| city_1 = Bogotá | div_1 = Bogotá{{!}}Parêzgeha Paytextê | pop_1 = 7.674.366 | img_1 = BOG187.JPG
| city_2 = Medellín | div_2 = Antioquia | pop_2 = 2.417.325 | img_2 = Panoramica de Medellin-Colombia.jpg
| city_3 = Cali | div_3 = Valle del Cauca | pop_3 = 2.319.684 | img_3 = North downtown.JPG
| city_4 = Barranquilla | div_4 = Atlántico | pop_4 = 1.206.946 | img_4 = Panorámica general de Barranquilla.JPG
| city_5 = Cartagena de Indias | div_5 = Bolívar | pop_5 = 978.600 | img_5 = Cartagena skyline, Colombia.jpg
| city_6 = Cúcuta | div_6 = Norte de Santander | pop_6 = 637.302
| city_7 = Soledad | div_7 = Atlántico | pop_7 = 598.408
| city_8 = Bucaramanga | div_8 = Santander (Kolombiya){{!}}Santander | pop_8 = 582.774
| city_9 = Ibagué | div_9 = Tolima | pop_9 = 542.876
| city_10 = Soacha | div_10 = Cundinamarca | pop_10 = 488.995
| city_11 = Santa Marta | div_11 = Magdalena | pop_11 = 469.066
| city_12 = Pereira | div_12 = Risaralda | pop_12 = 464.719
| city_13 = Villavicencio | div_13 = Meta (Kolombiya){{!}}Meta | pop_13 = 463.121
| city_14 = Bello | div_14 = Antioquia | pop_14 = 438.577
| city_15 = Valledupar | div_15 = Cesar (Kolombiya){{!}}Cesar | pop_15 = 433.242
| city_16 = Pasto | div_16 = Nariño | pop_16 = 428.890
| city_17 = Montería | div_17 = Córdoba (Kolombiya){{!}}Córdoba | pop_17 = 428.579
| city_18 = Buenaventura | div_18 = Valle del Cauca | pop_18 = 384.504
| city_19 = Manizales | div_19 = Caldas | pop_19 = 393.167
| city_20 = Neiva | div_20 = Huila | pop_20 = 337.848
}}<noinclude>
 
=== Têkilî yên derve ===
Kolombiya, endamê rêxistinên wekî [[Neteweyên Yekbûyî]] (1943), [[Rêxistina Dewletên Amerîkayê]] (1948), ya [[G-77]] (1964), [[Civaka Ant'ê]] (1969), ya [[G-24]] (1971), [[Rêxistina Peymana Hevkariya Amazonê]] (1978), [[Yekîtiya Neteweyên Amerîkaya Başûr]] (ji 2004 ), [[Civakên Amerîkaya Latîn û Dewletên Karîbê]] CELAC (2010) û [[Yekbûna Pasîfîkê]] (2013), wekî yek ji endamên damezrêner yên rêxistinên navneteweyî ye.
 
== Siyaset ==
;=== Partî ===
* [[Partido Social de Unidad Nacional]]
* [[Partido Liberal (Kolombiya)]]
Line 223 ⟶ 350:
* [[Cambio Radical]]
* [[Partido Centro Democrático]]
 
== Rêveberkirin ==
{{Nexşewêneya Kolombiya|Colombia, administrative divisions - de - colored (+box).svg|thumb|upright=1.2|3=Kolombiya û Departamentên [[Bogotá]]}}
# [[Amazonas (Kolombiya)|Amazonas]] ([[Leticia]])
# [[Antioquia]] ([[Medellín]])
# [[Arauca (Kolombiya)|Arauca]] ([[Arauca (Bajar)|Arauca]])
# [[Atlántico]] ([[Barranquilla]])
# [[Bolívar (Kolombiya)|Bolívar]] ([[Cartagena (Kolombiya)|Cartagena de Indias]])
# [[Boyacá]] ([[Tunja]])
# [[Caldas]] ([[Manizales]])
# [[Caquetá]] ([[Florencia]])
# [[Casanare]] ([[Yopal]])
# [[Cauca (Kolombiya)|Cauca]] ([[Popayán]])
# [[Cesar (Kolombiya)|Cesar]] ([[Valledupar]])
# [[Chocó]] ([[Quibdó]])
# [[Córdoba (Kolombiya)|Córdoba]] ([[Montería]])
# [[Cundinamarca]] ([[Bogotá]])
# [[Guainía]] ([[Inírida]])
# [[Guaviare]] ([[San José del Guaviare]])
# [[Huila (Kolombiya)|Huila]] ([[Neiva]])
# [[La Guajira]] ([[Riohacha]])
# [[Magdalena (Kolombiya)|Magdalena]] ([[Santa Marta]])
# [[Meta (Kolombiya)|Meta]] ([[Villavicencio]])
# [[Nariño]] ([[Pasto]])
# [[Norte de Santander]] ([[Cúcuta]])
# [[Departamento de Putumayo|Putumayo]] ([[Mocoa]])
# [[Quindío]] ([[Armenia (Quindío)|Armenia]])
# [[Risaralda]] ([[Pereira (Kolombiya)|Pereira]])
# [[San Andrés û Providencia]] ([[San Andrés (Kolombiya)|San Andrés]])
# [[Santander (Kolombiya)|Santander]] ([[Bucaramanga]])
# [[Sucre (Kolombiya)|Sucre]] ([[Sincelejo]])
# [[Tolima]] ([[Ibagué]])
# [[Valle del Cauca]] ([[Cali]])
# [[Departamento del Vaupés|Vaupés]] ([[Mitú]])
# [[Vichada]] ([[Puerto Carreño]])
# [[Bogotá|Bogotá – Distrito Capital]]
 
 
== Girêdanên derve ==