Kolombiya: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Sayit25 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Rêz 1:
{{Koord|4|N|72|W|display=title}}
{{Infobox welat
{{Infobox Welat2
| nav = República de Colombia
|nav navê_fermî = Kolombiya
|navê rastî = {{navê rastî|es|República de Colombia|fontsize=70%}}
| navê_kurdî = Komara Kolombiya
|navê alhevbeş = Flag of Colombia.svgKolombiya
|konvansiyonel girêdana_alê navê dirêj = AlaKomara Kolombiyayê
|rewş nîşan = Coat of arms of Colombia.svg =
|wêneyê ala = Flag of Colombia.svg
| girêdana_nîşanê = Nîşana Kolombiyayê
|sernav dirûşmala = ¡Oh, Gloria Inmarcesible! =
|wêneyê mertal = Coat of arms of Colombia.svg
| sirûda_netewî =
|sernav mertal =
| cîh = Colombia on the globe (San Andrés and Providencia special) (Americas centered).svg
|dirûşma netewî = {{navê rastî|es|"Libertad y Orden"|italics=off|nolink=yes}}
| cîh_sernav =
|dirûşma bi kurdî = {{small|"Azadî û Pergal"}}
| zimanên_fermî = [[Spanî]]
|sirûda netewî = {{navê rastî|es|[[Sirûda Neteweyî ya Kolombiyayê|¡Oh, Gloria Inmarcesible!]]|nolink=yes}}<br />{{small|''Ey rûmeta naçilmise!''}}<br />[[Wêne:United States Navy Band - ¡Oh, gloria inmarcesible!.ogg|center]]
| zimanên_tev =
|wêneyê nexşe = COL orthographic (San Andrés and Providencia special).svg
| paytext = [[Bogota]]
|nexşe mezinî = 220px
| koordînat_paytext = {{Koord|4|36|36|N|74|4|55|W|type:country}}
|paytext bajarê_mezin = [[BogotaBogotá]]
|bajarê mezin = bajar
| sîstema_siyasî = [[Komar]]
|latd=4 |latm=35 |lats=53 |longs=33
| serok_cure = Serkomar
|latNS=N |longd=74 |longm=4 |longEW=W
| serok_nav = [[Juan Manuel Santos]]
|zimanên fermî = [[Zimanê spanî|Spanî]]<sup>a</sup>
| serok_cure1 =
|zimanên herêmî = 68 zarav û zimanên etnîkî hene. [[Zimanê îngilîzî|Îngilîzî]] jî wek li herêma [[Komgiravên San Andrés, Providencia û Santa Catalina]] fermî ye.
| serok_nav1 =
|komên etnîkî = {{vunblist
| serok_cure2 =
| 86% [[Kolombiyanê Mestîzo|Mestîzo]]
| serok_nav2 =
| 86% [[Kolombiyanê Spî|Spî]]
| rûerd = 1.141.748
| 10.6% [[Afro-Kolombiyan|Reş]]
| av = 8,8
| {{small|(tevî [[Mulatto]])}};
| gelhe = 45.566.856
| 3.4% [[Kolombiyanê çermesor|Çermesor]];
| gelhe_sal = [[2009]]
| 0.01% [[Gelê Romanî|Roma]]
| berbelavî = 39,91
}}
| serxwebûn = - [[20'ê tîrmehê]] [[1810]] rave kir <br /> - di [[7'ê gelawêjê]] [[1819]] de hat nasîn (ji Spanyayê)
|komên etnîkî sal = 2005 <ref>{{cite web
| TBH_giştî =
|title= visibilización estadística de los grupos étnicos
| TBH/kes =
|url=http://www.dane.gov.co/files/censo2005/etnia/sys/visibilidad_estadistica_etnicos.pdf
| TBH_sal =
|work=Censo General 2005
| dirav = Kina (PGK)
|publisher=Departamento Administrativo Nacional de Estadistica (DANE)
| dem = [[UTC-5]]
|accessdate=15 Pûşper 2013
| nîşana_înternetê = .co
}}</ref><ref>Bushnell, David & Rex A. Hudson (2010) "[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/pdf/CS_Colombia.pdf The Society and Its Environment]"; ''Colombia: a country study'': pp.&nbsp;87, 92. Washingtion D.C.: Federal Research Division, Library of Congress.</ref>
| koda_telefonê = +57
|demonîm nexşe = [[Kolombiyan]]
|awayê rêveberiyê = [[Sîstema serokatiyê|Serokatiya]] [[Dewleta yekîne|yekîne]] yên [[komara destûrî]]
| nexşe_sernav =
|sernav rêber1 = [[Serokê Kolombiyayê|Serok]]
|navê rêber1 = [[Juan Manuel Santos]]
|sernav rêber2 = [[Cîgirê Serokê Kolombiyayê|Cîgirê Serokê]]
|navê rêber2 = [[Germán Vargas Lleras]]
|sernav rêber3 = [[Serokê Kongreya Kolombiyayê|Serokê Kongreyê]]
|navê rêber3 = Mauricio Lizcano
|sernav rêber4 = [[Dadgeha Bilind a Dadê ya Kolombiya|Serokê Dadgeha Bilind]]
|navê rêber4 = Margarita Cabello Blanco
|sernav rêber5 =
|navê rêber5 =
|pêşvebirî = [[Kongreya Kolombiyayê|Kongre]]
|meclîsa jorîn = [[Senato ya Kolombiyayê|Senato]]
|meclîsa jêrîn = [[Menzelê Nûneran a Kolombiyayê|Menzela Nûneran]]
|awayê serxwebûnê = Serxwebûn {{nobold|ji [[Spanya|Spanyayê]]}}
|nota serxwebûnê =
|bûyera avakirinê1 = [[Daxuyaniya Serxwebûna Kolombiyayê|Îlankirin]]
|dema avakirinê1 = 20 Tîrmeh 1810
|bûyera avakirinê2 = Naskirin
|dema avakirinê2 = 7 Tebax 1819
|bûyera avakirinê3 = Unîterkirina dawî
|dema avakirinê3 = 1886
|bûyera avakirinê4 = {{nowrap|[[Destûra Bingehîn a Kolombiyayê 1991|Makezagona yekûn]]}}
|dema avakirinê4 = 4 Tîrmeh 1991
|bûyera avakirinê5 =
|dema avakirinê5 =
|rûerd =
|rûerd km2 = 1,141,748
|rûerd sq/mi = 440,831
|rûerd magnitude = 1 E12ColombiaColombia
|rûerd rêz = 25.
|rûerd jêrenot =
|ji sedî av = 8.8 (17.)
|gelhe texmînkirin = 48,786,100 <ref>{{cite web |url=http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php |title=Animated clock |publisher=Colombian State Department |accessdate = 24 July 2016}}</ref>
|gelhe texmînkirin sal = Tîrmeh 2016
|gelhe texmînkirin rêz = 28.
|gelhe giştî = 42,888,592
|gelhe giştî sal = 2005
|gelhe giştî rêz =
|gelhe tîrbûn km2 = 40.74
|gelhe tîrbûn sq/mi = 105.72
|gelhe tîrbûn rêz = 173.
|hejmara endaman =
|TBH PHK = $724.167 &nbsp;trilyon<ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=81&pr.y=8&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=233&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database: Colombia |publisher=International Monetary Fund |date= October 2016|accessdate= 16 Berfanbar 2016}}</ref>
|TBH PHK sal = 2017
|TBH PHK rêz = 31.
|TBH PHK her kesekî = $14,687
|TBH PHK her kesekî rêz =
|TBH nomînal = $300.988 &nbsp;trilyon
|TBH nomînal sal = 2017
|TBH nomînal rêz = 32.
|TBH nomînal her kesekî = $6,104
|TBH nomînal her kesekî rêz =
|Gini = 52.2 <!--tenê hejmar-->
|Gini sal = 2015
|Gini guherandin = kêmbûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertin-->
|Gini rêz =
|Gini çavk = <ref>{{cite web |url= http://www.dane.gov.co/files/investigaciones/condiciones_vida/pobreza/bol_pobreza_15_.pdf|title= socio-economic policies|publisher= dane.gov.co |accessdate= 2 Adar 2016}}</ref>
|EPM = 0.720 <!--tenê hejmar-->
|EPM sal = 2014
|EPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertin-->
|EPM rêz = 97.
|EPM çavk = <ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report|year=2015 |accessdate=14 Berfanbar 2015 |publisher=United Nations Development Programme }}</ref>
|dirav = [[Pesoya Kolombiyayê|Peso]]
|dirav kod = COP
|demjimêr = [[Demjimêra li Kolombiyayê|COT]]
|utc offset = −5<sup>b</sup>
|celebê dîrokê = rr−mm−ssss (CE)
|hatûçûn = rast
|koda înternetê = [[.co]]
|iso3166kod =
|koda telefonê = [[+57]]
|jêrenot a = Digel Makezagona Kolombiyayê bi Spanî dibêje (''Castellano'') wek zimanê fermî di hemû axa Kolombiyayê de, zimanên din ên li welat ji aliyê komên etnîk tê axaftin -- bi qasî 68 zimanan -- herkes jî bi fermî di herêma xwe de xwe ye.<ref>
Colombian Constitution of 1991 (Title I – Concerning Fundamental Principles – Article 10)
</ref> English is also official in the [[archipelago of San Andrés, Providencia and Santa Catalina]].<ref>
{{cite web
|url= http://www.alcaldiabogota.gov.co/sColombiaColombiaisjur/normas/Norma1.jsp?i=2780
|title = LEY 47 DE 1993
|publisher= alcaldiabogota.gov.co
|language= Spanish
| accessdate = 23 February 2014
}}</ref>
|jêrenot b = Navçeya demjimêra Kolombiyayê ya fermî<ref>
{{cite web
|url= http://horalegal.inm.gov.co/
|title = Navçeya demjimêra Kolombiyayê ya fermî
|publisher= horalegal.inm.gov.co
|language= Spanî
| accessdate = 23 Reşemî 2014
}}
</ref> Tê kontrolkirin û bi koordîne ji aliyê [[National Institute of Metrology (Colombia)|National Institute of Metrology]].<ref>
{{cite web
|url= http://www.secretariasenado.gov.co/senado/basedoc/decreto_4175_2011.html
|title= Decreto 4175 de 2011, artículo 6, numeral 14
|publisher = Presidencia de la República de Colombia
|language = Spanî
|accessdate= 14 Adar 2016}}
</ref>
| HPI_year = 2006
| HPI = 67.2
| HPI_category
| HPI_rank = 2.
| country_code = CO}}
 
'''Kolombiya''' ({{IPA-ku|k|o|ˈ|l|o|m|b|i|j|a}} {{respell|ko|LOM|biya}}; {{IPA-es|koˈlombja|lang|Es-colombia.ogg}}), bi fermî '''Komara Kolombiyayê''' ({{Audio-es|República de Colombia|Es-republica_de_colombia.ogg}}),{{refn|IPA transcription of "''República de Colombia''": {{IPA-es|reˈpuβlika ðe koˈlombja|}}.}} yek welatekî [[Lîsteya welatên derî parzemînê|derî parzemînê]] ya bi giranî li bakurê [[Amerîkaya Başûr]] û bi herêmên di [[Amerîkaya Navîn]] hatiye rewanekirin. Sînorên Kolombiyayê li bakurê rojava bi [[Panama]], li rojhilatê bi [[Venezuela]] û [[Brazîl]] û li başûr bi [[Ekuador]] û [[Peru]] re parve dike. Sînorên deryayî yên Kolombiyayê jî wek bi [[Kosta Rîka]], [[Nîkaragua]], [[Hondûras]], [[Jamaika]], [[Komara Domînîk]] û [[Haîtî]] re parve dike. Makezagona komara [[dewleta yekîne]] bi sî-û-du [[Departmentên Kolombiyayê|departmentan]] pêk tê. Herêmên tiştên ku niha Kolombiya di destpêkê de ji aliyê niştevanên [[Kolombiyanê çermesor|gelên çermesor]] tevî ku [[Gelê Muisca|Muisca]], [[Şaristaniya Quimbaya|Quimbaya]] û [[Tairona]] bû.
'''Kolombiya''', (República de Colombia), welatekî li bakur-rojavayê [[Emerîkaya başûr]] e. Cîranên Kolombiyayê; [[Venezuêla]], [[Brezîlya]], [[Pêrû]], [[Ekvator]] û [[Panama]] ne.
 
Destpêkirina spaniyan a di sala 1499'an de pêvajoyekî [[Fethê Spanî ya Muisca|fethê û mêtîngeriya]] di dawîya afirandina [[Cîgirkeyane ya Nû Grenada]], bi paytexta wê ya li [[Bogotá]] hatibû.
== Kolombiya ji 32 herêman pêk tê. ==
 
== Etîmolojî ==
Navê "Kolombiya" navdêrekî navê dawî ji [[Christopher Columbus]] (Îtalî: Cristoforo Colombo, Spanî: Cristóbal Colón) e. Ev ji aliyê şoreşgerê Venezuelayê [[Francisco de Miranda]] wekî referansa ji bo hemû cîhana nû ducan bû, lê bi taybetî jî ji bo wan beşên di bin serweriya [[Zimanê spanî|Spanî]] û [[Zimanê portûgalî|Portûgalî]] bûn. Nav paşê ji aliyê Komara Kolombiya ya di sala 1819'an de ji navçeyên Cîgirkeyaneya kevn yên Nû Grenada (ku Kolombiyaya îro, [[Panama]], [[Venezuela]], [[Ekuador]], û bakurê rojavayê Brazil) avakirin hate qebûl kirin.
 
Dema ku Venezuela, Ekuador û [[Departmenta Cundinamarca|Cundinamarca]] hatibû ku ji bo wek dewletên serbixwe hebin, Wezareta berê yê Cundinamarca wek bi navê "[[Komara Nû Grenada]]" pejirandin. Nû Grenada bi awayekî fermî navê xwe di sala 1858'an de ji [[Konfederasyona Grenadayê]] guhertin. Di sala 1863'an de nav dîsa hate guherandin, ev dem ji bo Dewletên Yekbûyî yên Kolombiyayê bû, berî dawiya pejirandina navê yekûn wê di sala 1886'an de wek – Komara Kolombiyayê – hate guhertin.
 
Ji bo ku vî welatî û hikûmeta Kolombiyayê venêrîn, mercên ''Kolombiya'' û ''República de Colombia'' bi kar tînin.
== Dîrok ==
Ji ber cihên xwe, herêma ku niha ji Kolombiya korîdorên koçberiya mirovan ji [[Mezoamerîka|Mezoamerîkayê]] û li [[Karîb|Karîbê]] ber [[Andes]] û [[Amazonia|Amazon]] zûtir bû. Arkeolojîkên malperên [[Pubenza]] û [[El Totumo]] di [[Geliyê Magdalena]] ku 100 km dikeve başûrê rojavayê Bogotá kevntir dibînin.
 
Ev malperana ji heyama [[Paleoindian]] (18,000-8000 de BZ) ye. Li [[Puerto Hormiga]] û malperên din jî, şopên ji serdema Arkaîk (~ 8000-2000 BZ de) hatin dîtin. Kevneşopên li herêmên [[El Abra]] û [[Tequendama]] ya li Cundinamarca nîşan didin ku dagirkirina zû bûn. Ji kevintirîn kûzxane li Amerîkayê li ba [[San Jacinto]] ji dewrana 5000-4000 BZ de vedîtin.
 
== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Mapa de Colombia (regiones naturales).svg|thumb|left|Herêmên Erdnîgariyên Kolombiyayê]]
Kolombiya li rojavayê [[Amerîkaya Başûr]] de cih digre û sînorên li ser [[Atlantîk|Atlantîkê]] (1626 km bendikê peravê) û sînorên li ser [[Okyanûsa Pasîfîk]] de (1448 km) cih digre. Li başûrê Kolombiyayê sînorên li ser welatên cîran wek Ekuador (590 km sînor) û [[Perû]] (1626 km), li başûrê [[Brazîl|Brazîlê]] (1645 km), li bakurê [[Venezuela]] (2050 km) û li bakurê rojavayê li ser sala 1903'an de hevqetandina ji aliyê Kolombiyayê ve [[Panama]] (225 km) ye.
 
;Avûhewa
Ji ber ku [[Ekvator]] ji aliyê Kolombiyayê ve digere, welat di qada hewayê ya tropîkalê de ye. Li bakur, ango li [[Peravên Karîbê]] zuha yên pirtir ji welatên din e. Li gor Bilindahî ya Deryayî çar herêmên avûhewa cihêkirin. Li deştan (Llanos) ji avûhewayê tropîkal 24°C ra digre, wek di navbera 1000 û 2000 m mezintirîn avûhewayê tropîkal (17-30°C), di navbera 2000 û 3000 m saretropîkal (12-17°C) û li herêmên çiyayî (Páramos) 3000 m alpê bilind avûhewayê cemedan (di bin 12°C) e.
 
;Bajar
Bajarê herî mezin ên Kolombiyayê ev in: [[Bogotá]], [[Medellín]], [[Cali]], [[Cartagena de Indias]], [[Barranquilla]], [[Ibagué]], [[Manizales]], [[Pasto]], [[Cúcuta]] û [[Bucaramanga]].
 
== Departmentên Kolombiyayê ==
Departmentên Kolombiyayê ji 32 herêman pêk tê.
 
{| border="0"
Line 81 ⟶ 206:
* [[Vichada]] ([[Puerto Carreño]])
|}
 
== Siyaset ==
;Partî
* [[Partido Social de Unidad Nacional]]
* [[Partido Liberal (Kolombiya)]]
* [[Partido Conservador Colombiano]]
* [[Movimiento de Salvación Nacional]]
* [[Alianza Democrática M-19]]
* [[Polo Democrático Independiente]]
* [[Unión Democrática]]
* [[Unión Patriótica (Kolumbien)|Unión Patriótica]]
* [[Partido Comunista de Colombia]]
* [[Movimiento Obrero Independiente y Revolucionario]]
* [[Partido para Defensa del Folklore Nacional]]
* [[Partido Verde (Kolumbien)|Partido Verde]]
* [[Cambio Radical]]
* [[Partido Centro Democrático]]
 
== Rêveberkirin ==
{{Nexşewêneya Kolombiya|Colombia, administrative divisions - de - colored (+box).svg|thumb|upright=1.2|3=Kolombiya û Departamentên [[Bogotá]]}}
# [[Amazonas (Kolombiya)|Amazonas]] ([[Leticia]])
# [[Antioquia]] ([[Medellín]])
# [[Arauca (Kolombiya)|Arauca]] ([[Arauca (Bajar)|Arauca]])
# [[Atlántico]] ([[Barranquilla]])
# [[Bolívar (Kolombiya)|Bolívar]] ([[Cartagena (Kolombiya)|Cartagena de Indias]])
# [[Boyacá]] ([[Tunja]])
# [[Caldas]] ([[Manizales]])
# [[Caquetá]] ([[Florencia]])
# [[Casanare]] ([[Yopal]])
# [[Cauca (Kolombiya)|Cauca]] ([[Popayán]])
# [[Cesar (Kolombiya)|Cesar]] ([[Valledupar]])
# [[Chocó]] ([[Quibdó]])
# [[Córdoba (Kolombiya)|Córdoba]] ([[Montería]])
# [[Cundinamarca]] ([[Bogotá]])
# [[Guainía]] ([[Inírida]])
# [[Guaviare]] ([[San José del Guaviare]])
# [[Huila (Kolombiya)|Huila]] ([[Neiva]])
# [[La Guajira]] ([[Riohacha]])
# [[Magdalena (Kolombiya)|Magdalena]] ([[Santa Marta]])
# [[Meta (Kolombiya)|Meta]] ([[Villavicencio]])
# [[Nariño]] ([[Pasto]])
# [[Norte de Santander]] ([[Cúcuta]])
# [[Departamento de Putumayo|Putumayo]] ([[Mocoa]])
# [[Quindío]] ([[Armenia (Quindío)|Armenia]])
# [[Risaralda]] ([[Pereira (Kolombiya)|Pereira]])
# [[San Andrés û Providencia]] ([[San Andrés (Kolombiya)|San Andrés]])
# [[Santander (Kolombiya)|Santander]] ([[Bucaramanga]])
# [[Sucre (Kolombiya)|Sucre]] ([[Sincelejo]])
# [[Tolima]] ([[Ibagué]])
# [[Valle del Cauca]] ([[Cali]])
# [[Departamento del Vaupés|Vaupés]] ([[Mitú]])
# [[Vichada]] ([[Puerto Carreño]])
# [[Bogotá|Bogotá – Distrito Capital]]
 
 
== Girêdanên derve ==
Line 88 ⟶ 267:
{{Welatên Amerîkayê}}
 
== Çavkanî ==
[[Kategorî:Kolombiya| ]]