Şîle: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Sayit25 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Sayit25 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Rêz 138:
'''Şîle''' ({{IPA-ku|ˈ|ʃ|i:|l|e|}};<ref>{{cite web |url=http://dictionary.reference.com/browse/Chile |title=Chile |publisher=Dictionary.reference.com |accessdate=14 November 2010}}</ref> {{IPA-es|ˈtʃile|lang}}), bi fermî '''Komara Şîleyê''' ({{Audio-es|República de Chile|RepChile.ogg}}),<!-- {{IPA-es|reˈpuβlika ðe ˈtʃile|}} --> dewletekî ji aliyê [[Amerîkaya Başûr]] gelek caran hate dagirkirin, di xeteka teng ên erdên ku di navbera [[zincîreçiyayên Andê]] a li rojhilat û li rojavayê [[Okyanûsa Pasîfîk|Okyanûsa Pasîfîkê]] ye. Paytext û bajarê mezin a Şîlîyê [[Santiago de Chile|Santiago]] ye. Sînorên wî bi [[Perû]] li bakur, bi [[Bolîvya]] li bakurrojhilat, bi [[Arjentîn]] li rojhilat, û bi [[Dertenga Dêrîk]] li başûrê dûr e. Erdên Şîleyê di Pasîfîkê de bi Giravên [[Juan Fernández Islands|Juan Fernández]], [[Salas y Gómez]], [[Desventuradas Islands|Desventuradas]], û [[Girava Paskalyayê]] li [[Okyanûsya]] ye. Şîle jî li ser {{convert|1250000|km2}} ya [[Antarktîka|Antarktîkayê]] îdîa dike, tevî ku hemû îdîaya di bin [[Peymana Antarktîkayê]] rawestandin in.
 
Şîle wek îdarî li pênc herêman tê belavkirin. Çardeh ji van, ji serî 1'an heta 15'an (13 rakirî ye) ku bi îfadekirina reqamên herêmên Romayî, [[Tarapacá]], [[Antofagasta]], [[Atacama]], [[Coquimbo]], [[Valparaíso]], [[O'Higgins]],[[ Maule]], [[Bío-Bío]], [[Araucanía]], [[Los Lagos]], [[Aysén]], [[Magallanes y la Antártica Chilena]], [[Los Ríos û Arica y Parinacota]] ne. Di nav wan de li paytext û derdora wê, ji bo reqemkirina herêma [[Región Metropolitana de Santiago]] wek bi kurtekirina peyva RM tê bikaranîn.
[[Wêne:Mapa administrativo de Chile.png|thumb|Nexşeya Şîleyê]]
 
==Etîmolojî==
Bi eslê xwe navê welatê ya bi spanî Chile ye, ku di welêt de bi tenê bi awayekî kifşkirî û vebir e. Bilêvkirin, herî zêde ew peyva wê ji zimanê [[Aymara]] ye. Di vî zimanê de peyva Chilli wek tê wateya welatê dawiya dinyayê. Ev rewş guherandinên ji herêma Aymarayê bi bûyerên pêşî yên çareseriya spanî ji Şîle jî piştgirî ne. Ji destpêkê ve xwedaniya spanî ji [[Atacama]] ya [[Amerîkaya Başûr]] yê li başûr ya li ser xaka bi navê Chile ravekirin.
 
Teoriya bêhtir û kêmtir jî, di zimanê [[Înka|Înkayê]] de koknavê [[Quechua]] nîşan dide. Kêmtir berfirehbûna [[Keyaniya Înkayê]] ya îro xwe digihêjin Santiagoyê. Înkayî di axên başûrê [[Río Aconcagua]] de, avûhewayê nisbeten sar û berfên girtî de tê wateya [[Andlar]]'ê ya li ser bingeha Tchil wan re dibêjin.
== Galerî ==
 
<gallery>
==Dîrok==
Wêne:Pueblo de San Pedro de Atacama 2013-09-21 11-52-31.jpg|[[Atacama]]
Kevirê delîl alaveke dide ku mirov heta 18.500 sal berê gelek caran li herêma Geliyê [[Monte Verde]]. Derbarê 10.000 sal berê koçberên amerîkayên xwecih li gelî û bi bereket li herêmên deryayê ne, ku tiştên wek Şîleya roj-didome ye. Malperên bicîanînî ji warê zû mirovan de Monte Verde, [[Cueva del Milodon]] û bablîsoka lawayê ji [[Pali Aike Crater]] da. Bi kurtî [[Împaratorîya Înkayê]] xwe nav tiştên ku niha li bakurê Şîle ye dirêjkirin, lê belê [[Mapuche]] (an Araucanian ku ew ji aliyê Yariya naskirin) bi serkeftî gelek hewldanên ji aliyê Împaratoriya Înkayê li ber xwe û ji wan re bitewînin, tevî kêmbûna wan ji rêxistina dewletê. Wan li dijî Sapa Inca Tupac Yupanqui û artêşa wan şer kirin. Tên zanîn ku di encama pevçûna bi xwînê de sê rojan [[Şerê Mauleyê]] bû, ku fethê Înkayê ji axa Şîleyê di [[Çemê Mauleyê]] de bi dawî bû.
Wêne:Flag of Chile.svg|[[Ala Şîleyê]]
 
Wêne:Coat of arms of Chile.svg|Arma Şîleyê
==Erdnîgarî==
Wêne:LocationChile.png|Nexşeya Şîleyê
Dirêj û tengasiya ber keviya başûrê welatê li aliyê rojavayê çiyayên Andesê ya Şîleyê bakur ber bi başûr li ser 4,300 km (2,670 mi), di heman demê de bi tenê 350 km (217 mi) xala xwe ya rojhilat ta bi rojava de hate guherandin. Ev tenûra cihêrengiyeke balkêşên hercûmercê û erdnîgariyê ye. Ev li ser 756.950 çargoşe kîlometre (292,260 mi sq) ji herêma welatê dihewîne. Şîle di nava [[Agirçerxa Pasîfîkê]] ye. Yekineyên Giravên Pasîfîkê û îdîaya Antartîkê ya Şîleyê di navbera hêlîpan 17° û 56°S, û hêlîlar 66° û 75°W de ye.
 
Şîle di nav dirêjtirîn welatên bakur-başûr di cîhanê de ye. Eger yek tenê barên axê dibîne, Şîle yekane di nav vê komê de tengkirina xwe ji rojhilat ta bi rojava, bi welatên din yên bakur-başûr de dirêj e (ji wan [[Brazîl]], [[Rûsya]], [[Kanada]], û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ku di nav yên din ye), berfirehtir hemû ji rojhilatê ta bi rojava aliyê faktoreke zêdetir 10'an e. Şîle jî îdîa dike ku 1.250.000 km2 (480,000 mi sq) ya Antarktîka, wekî beşek ji axa xwe ([[Herêma Antarktîkaya Şîleyê]]) ye. Lê belê, ev îdîaya nebin, di bin şertên [[Peymana Antarktîkayê]], yên ku alîgirên Şîleyê rawestandin. Ev li başûrê welatê cîhanê de, ku ji aliyê erdnîgarî de li parzemînê ye.
 
Şîle kontrola [[Girava Paskalyayê]] û [[Girava Sala y Gómez]], ku li rojhilatê giravên Polînêzyayê ew li ser xaka xwe ya di sala 1888'an de cîh girtiye û [[Girava Robinson Crusoe]], zêdetir parzemîna 600 km (370 mi) di [[Giravên Fernandez Juanê]] ye. Jî demê de, di bin kontrola tenê ji bo demekê bijîn (ji aliyê hin masîvanên ne herêmî) bi giravên biçûk ên San Ambrosio û San Felix bûn. Di van giravan de berbiçav in, ji ber ku ew îdiaya Şîleyê, bi parvekirina avê ji beravên wê di nav [[Okyanûsa Pasîfîk]] dirêj derketin.
 
Li bakurê Atacama dewlemendî mîneralên mezin , di serî de [[sifir]] û [[nîtrat]] dihewîne. Nisba peywendeyên biçûk [[Valley Central]], ku tevî Santiago, di warên şêniyên çandiniyê û çavkaniyên serdesta welat in. Ev herêm navendekî dîrokî ye, dema ku entegreyê li herêmên bakur û başûr di dawiya sedsala 19'an de Şîleyê berfirehkirin. Başûra Şîleyê dewlemendî daristanan, axa zozanan û taybetiyên rêzikên volkanan û golan e. Li peravên başûr gêjgerînka fjordsê, pîyê deryayan, cihokan, berovajîkirina nîvgiravan û giravan e. Şîle ji çiyayên Andesê bi ser sînorê rojhilatan ve dikeve.
 
=== Çiya ===
[[Wêne:Miscanti Lagoon near San Pedro de Atacama Chile Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|hochkant=1.23|Salar de Talar (4010 Metro) li nêzikî San Pedro li çola [[Atacama]]]]
 
Pêkanîna Andesê ya Şîleyê yek ji bilindtirîn çiyayên di dinyayê de û xwedî, pirejimarî ji bendavên li ser 6000&nbsp;m ye. Di nav wan de bilindtirîn çiyayên li Şîleyê [[Ojos del Salado]] (6893&nbsp;m) ye, ku di heman demê de herî bilind de volkanê di cîhanê de ye.
 
Di lîsteya jêr de çiyayên herî navdar ên li Şîleyê ne (ji bakur ber bi başûr):
* [[Volcán Parinacota]], 6342&nbsp;m, XV. Region (''[[Región de Arica y Parinacota]]'')
* [[Licancabur|Volcán Licancábur]], 5916&nbsp;m, II. Region (''[[Región de Antofagasta]]'')
* [[Llullaillaco|Volcán Llullaillaco]], 6739&nbsp;m, II. Region (''[[Región de Antofagasta]]'')
* [[Nevado Ojos del Salado]], 6893&nbsp;m, III. Region (''[[Región de Atacama]]'')
* [[Tupungato (Volkan)|Cerro Tupungato]], 6550&nbsp;m, Hauptstadt-Region (''[[Región Metropolitana]]'')
* [[Puyehue (Volkan)|Vulkan Puyehue]], 2236&nbsp;m, XIV. Region (''[[Región de los Ríos]]'')
* [[Descabezado Grande]], 3830&nbsp;m, VII. Region (''[[Región del Maule]]'')
* [[Villarrica (Volkan)|Volcán Villarrica]], 2840&nbsp;m, IX. Region (''[[Región de la Araucanía]]'')
* [[Volcán Osorno]], 2652&nbsp;m, X. Region (''[[Región de los Lagos]]'')
* [[Cerro Hudson|Volcán Cerro Hudson]], 1905&nbsp;m, XI. Region (''[[Región de Aisén]]'')
* [[Cerro Paine Grande]], 2800&nbsp;m, XII. Region (''[[Región de Magallanes y de la Antártica Chilena]]'')
 
=== Çem û Gol ===
Ji ber ku binesaziya taybetî yên welêt êdî ti çem ên Şîleyê heye. Ev ê bi 443&nbsp;Kîlometroyên herî dirêj a [[Río Loa]] li bakur di nav çola [[Atacama]] ye. Çemên ku rê domkirina avê bi piranî ji berf û cemedê de jî dihele Andesê têr bike. Li gor zêdebûna barînê tevlîhevbûna benda avê li başûr dike. Çem ji bo avdaniyê di çandiniyê de tê bikaranîn, ji bo hilberîna enerjiyê û bi qasî cidabûna ji bo tûrîzmê. Hin çem ji bakur ber bi başûr:
* [[Río Lluta]], 167&nbsp;km, XV. Region (''Región de Arica y Parinacota'')
* [[Río Lauca]], 160&nbsp;km, XV. Region (''Región de Arica y Parinacota'')
* [[Río Loa]], 443&nbsp;km, II. Region (''Región de Antofagasta'')
* [[Río Copiapó]], 162&nbsp;km, III. Region (''Región de Atacama'')
* [[Río Elqui]], 170&nbsp;km, IV. Region (''Región de Coquimbo'')
* [[Río Choapa]], 160&nbsp;km, IV. Region (''Región de Coquimbo'')
* [[Río Aconcagua]], 142&nbsp;km, V. Region (''Región de Valparaíso'')
* [[Río Mapocho]], 120&nbsp;km, Hauptstadt-Region (''Región Metropolitana'')
* [[Río Maipo]], 250&nbsp;km, Hauptstadt-Region und V. Region (''Región Metropolitana'', ''Región de Valparaíso'')
* [[Río Cachapoal]], 172&nbsp;km, VI. Region (''Región O’Higgins'')
* [[Río Maule]], bi gerîna keştiyê,<ref name="schiffbar">Binêre jî lîsteya navên çemên bi gerîna keştiyê û golên ji aliyê D.O. Nº 36.093, ji 19. Pûşper 1998 li http://www.bordecostero.cl/documentos/nomina_rios_lagos.pdf</ref> 240&nbsp;km, VII. Region (''Región Maule'')
* [[Río Bío Bío|Río Biobío]], 380&nbsp;km, VIII. Region (''Región del Biobío'')
* [[Río Imperial]], bi gerîna keştiyê,<ref name="schiffbar" /> 52&nbsp;km, IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Río Valdivia]], bi gerîna keştiyê,<ref name="schiffbar" /> 15&nbsp;km, XIV. Region (''[[Región de Los Ríos]]'')
 
Di hejmarkirina golên Şîleyê de li bakur [[Gola xwê]], ku herî mezin û navdar ên [[Salar de Atacama]] (3000&nbsp;çargoşe kîlometre) ye. Li herî bakur 21,5&nbsp;çargoşe kîlometre mezintir [[Lago Chungará]] li gor 4500&nbsp;Metro Bilindayî yek ji yên herî bilind, gola di cîhanê de.
 
[[Wêne:Parinacota.jpg|thumb|[[Lago Chungará]] û Volkana [[Parinacota]]]]
 
Baştir golên mezin û çiyagerên Şîleyê dirêjkirina başûrê bajarê [[Temuco]] heta [[Puerto Montt]] li gor rêza jêr:
* [[Lago Colico]], 56&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Caburga]], 51&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Villarrica]], 176&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Calafquén]], 120&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'') û X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Panguipulli]], 116&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Riñihue]], 77&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Ranco]], 401&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Puyehue]], 156&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Rupanco]], 223&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Llanquihue]], 860&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago General Carrera]], 970&nbsp;km², XI. Region (''Región de Aisén''), perçeya rojavayê Arjentînê [[Lago Buenos Aires]]
 
Gelek gol bi gerîna keştiyê ye ne.<ref name="schiffbar" />
 
===Xweza û Avûhewa===
<div class="tleft">
[[Wêne:Klimadiagramm-Antofagasta-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|ohne|Şêwekariya Avûhewaya Antofagasta]]
[[Wêne:Klimadiagramm-Santiago-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|without|Şêwekariya Avûhewaya Santiago]]
[[Wêne:Klimadiagramm-Punta Arenas-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|without|Şêwekariya Avûhewaya Punta Arenas]]
</div>
[[Wêne:ValleLuna-002.jpg|thumb|Valle de la Luna, [[San Pedro de Atacama]]]]
 
Bakurê Şîleyê (bi navê "bakurê mezin") xwediyê çiyayên gelek li ser 6000 m bilind in. Dikeve navbera qeraxê û ser merbenda Andeyana rojava, ku li [[Çola Atacama]] dirêj in. Ev çol yek herî zuhatirên li dinyayê ye; gelek caran ji bo salan baran nabare. Li çolê ji bo guherçîleya mezin wê di dema borî de diyar bû, dema ku li wir bi taybetî sifir îro xurtkirin. Herî mezin û herî girîng a bendergeha Antofagastayê ku li herêma vî bajarî xwediyê (310,000 şênîyan) e.
 
Li navenda Şîleyê, avûhewayê herêma [[Deryaya Navîn]] yên dişibin hev hene. Vê herêmê gelek adan û cihên lê dijîn dîtin e. Li vir paytexta Santiago de Chile bi derdora 5.5 milyon welatiyan e. Ji bilî [[Valparaíso]] (bendergeh û rûniştgeha parlementoyê 280.000 şênîyan) in, [[Viña del Mar]] (der û mijûliya bijareya 320.000 şênîyan) in û [[Concepción]] (navenda çandinî û pîflesaziyê 216.000 şênî) girîng e. Li herêma bakurê Santiago "Bakurê biçûk" û li başûrê paytexta Santiago bi navê "Başûrê biçûk" tê zanîn.
 
[[Wêne:CapeHorn.jpg|thumb|[[Kap Hoorn]]]]
 
Ew ê ku başûrê Şîleyê gelek zirav mistemlekekirin (bi navê "Başûrê mezin") herêmeke gelekî barînekî dewlemend e. Li peravên aliyên giravên di deryayan de gelek kevir in. Li başûrê parzemîna girava [[Tierra del Fuego]], ku bi dabeşkirina cîraniya Arjentînê ye. Li ser Tierra del Fuego di giravê deryayan de [[Isla Hornos]] cih girtina [[Kap Horn]] heye, ku li ser xala başûrê Şîleyê û [[Amerîkaya Başûr]] e.
 
;Avûhewaya taybet
Bi tevayî, li ber bandora vê hewaya Şîle ya tund di peravên ji aliyê Okyanûsa Humboldt e. Ev, ji başûr de berve bakur û veguhastina avderyaya sar a [[Antartîka]] diherike. Gava ku di danberheva [[Ewropaya Bakur]] ji berjewendiyên germ [[Herikîna Kendavê]], germiya avê de li Şîleyê ji bo analog ne [[hêlîpan]] (Bakur-/Koordînata başûr) bi awayekî nizimtir in. Li [[Punta Arenas]] (Başûrê Şîle) - ku bi qasî hev nêzikî ji Ekwatorê dûrî wek cih girtina [[Hamburg]] - germiya têkrayî rojane di havînê 12&nbsp;°C ye.
 
Taybetiyek ên avûhewaya Şîleyê ya li Bandora-[[El Niño|El-Niño]] ye, jî wek "Vetewşa başûr" tê zanîn. Tevî ku ev diyardeyeke avûhewayê bi taybetî bandorê welatên wekî [[Perû]] û [[Endonezya]] dike. Di heman demê de jî li Şîleyê, ew li ser her heft salan bandorekî li gorî salên normal e û li vir ber bi zêdebûna barînê ye.
 
===Flora û Faûna===
Ji ber ku di navbera mezin ên zêdetir ji 4.000 kîlometre dirêjahiya li Şîleyê gelek herêma şînahiyên beravan hene. Li devera Çola Atacama kêm hêşin dibin. Hêşinbûn tenê li qeraxê an li herêma [[Anden|Andenê]] hene. Li vir gelek cureyên cuda yên kaktûs, avûmêwe û boçiyên devî hêşin dibin. Lê belê, her çend salan bi barana li çolê, da ku rûberên rûerdên çolê mezin ji bo çend rojan bi milyonan kulîlk (kulîlkî yên di çolê de ne) tênê.
 
Başûrê Çol li pey [[berî]] bi çêrgehên hişk û li Andenê bi dijwariya latê ya Yareta (Azorella yareta) hêşin dibe, jî wek "Balgeha Andenê" tê gotin. Li herêmên hişk yên "Cuhurê [[boldo]]" (''boldus Peumus'') hêşin dibin. Li ser çiyaçolan û di nav Andenê [[perdeya mij]] (''daristana hîdrofîlîk'') hene, li ku ji bo nimûne, [[tilîperê darokî]] (bi spanî Helecho arborescente) hêşin dibe.
 
Li bax û bostanên herêma çemê [[Río Elqui]] dest pê dike, berevajî tenê li derveyî newala çemê [[Şîlan|Şîlanan]] û [[Kaktûs|Kaktûsan]] hene.
 
Li navenda Şîleyê di Nexilên hingivan (''Jubaea chilensis'') de xurtir dibe. Darûkên (''Araucaria araucana'') dara pîroz ên Mapuche, xwarinên tovên mezin a xwe yên wan bûn. Li Şîleyê jî gelek [[Plantasyon]] ên [[Okalîptûs|Okalîptûsên]] mezin hene.
 
<gallery heights="180" widths="180">
Lapageria rosea.jpg|[[Gulezengil]] a Şîleyê<br />(''Lapageria rosea'')
Nothofagus pumilio.jpg|[[Spîndarê başûrî]]
Zweig einer Araukarie.jpg|[[Arokarya]] ya Şîle
Jubaea chilensis Hyères gross.jpg|[[Nexilhingiv]] (''Jubaea chilensis'')
</gallery>
 
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|ChileŞîle}}
{{Wikiatlas|ChileŞîle}}