|
== Dîrok ==
Di dever de herî pirpirr [[titûn]] şîn dibe. Ji bilî viya BedlîsBidlîs bi bexçê meyweyan û ji alî dexl (zad) de gelekgellek dewlemend e. Av û hewaAvhewa wî gelekgellek hişk e.
Dîroka dever, bi dîroka [[Aryan]] dest pêkdestpê dike. Li gor lêkolînan hebûna wî digihîje beriya zayinê, salên 5000’ê.
Xera kirinaXerakirina mezin a li ser navçe, li gor hin çavkaniyan ji alî [[Asûriyan]] pêk hatiye. Ew dem jî dema desthiladariya [[Mîtaniyan]] e. Ji ber ku Mîtanî, zimanê Xurrîkî bikar di aniyandianiyan, ji vê kargeriyê rêre Împeratoriya '' “[[Xurrî]]-[[Mîtanî]] ''” tê gotin. Beriya zayinê di sedsala 13'an13’an de piştê helweşîna Mîtaniyan, di sedsala 12'an12’an de ya [[Hîtîtiyan]], li rojhilatê, di nêvendên çiyayî de gelê Aryan bi cih bûbicih nebûne. Di sedsala 9’an de gelê Aryan federasyonekî ku navenda wî [[Tûşpa]] ye, desthiladariya [[Urartû]] saz kirine. Bi talanên Asûran Urartû gell-ekgellek hêz wenda dike. Ji ber ku van êrîşan bi dawîbidawî bikin Aryan, di sedsala 7’an de li Îrana Rojava, bi [[Medan]] rêre digihîjin hev. Keyê Med [[Keyaksares]], welat ji hemî talan kirintalankeran paqij dike û heta [[Behra Sor]] Aryan di bin alekî de digihîjîne hev.
Di sedsala 6'an de [[Persiyan]] wek derb, tên li ser artêşa Med. Her çiqas bikevin nêvenda rêvebirina wan a ramyariyê jî pirpirr bihêz nîn in, ji ber vî yekê beriya zayinê, di sala 333'an de artêşên Persan bi [[cenga Îssas]] ji alî Keyê [[Makedonya]]yê [[Skender]] têk diçin. Ji vir û pê ve navçe di nav sînorên Gordyene de dimîne. Ji sedsala 1.'ê’ê pê ve her çiqas artêşên [[Roma]]yê du car êrîşê van axan bikin jî, pir nikari bûpirr nenikaribûne li vir bisekinînbisekinin û vegeriyane.
Zanînên li ser dîroka Bidlîsê, bi taybetî di pirtûka [[Şerefname]] de jî hatiye kom kirinkomkirin û hatiye weşandin. Li gor vê pirtûkê jî di wê demê de, di vî herêmê de 25 eşîrên [[Kurd]] ku ji hev cûdacuda dijîn, tên ba hev û bîryarabiryara bi hevre bû nêbihevrebûnê digrin. Wê demê hikûmdarêhukumdarê [[Gurcî]], [[Tadît]] li herêmê serwer e. Eşîr êrîşê artêşên vî hikûmdarîhukumdarî dikin û kelê û bajar bidest dixin. Van 25 eşîrên ku eşîra [[Rojkan]] pêk tînin û bi navê Rojkan hatine binav kirinbinavkirin, navên wan ev in: [[Qeysan]], [[Baykan]], [[Modkan]], [[Zoqeysî]], [[Zeydî]], [[Keleçeran]], [[Xirbelan]], [[Balkan]], [[Xiyartan]], [[Goran]], [[Bireşan]], [[Sekran]], [[Garisî]], [[Bêdoran]], [[Belakurdan]], [[Zerdûsan]], [[Endakiyan]], [[Pirtayan]], [[Qewalisî]], [[Girdîkan]], [[Suhrewerdiyan]], [[Kaşaxiyan]], [[Xaldan]], [[Istûkan]] û [[Ezîzan]]{{Çavk}}.
Li dûv vê hevgirtinê, [[Bîzans]] û [[Sasanî]] tên herêmê, lê pirpirr nena mînin. Di sedsala 11'ê de dagera [[tirkmen]]ên bi navê [[Selcûqiyan]] tên zanîn pêk tê. Navçe ku di nav sînorên Dugela [[Merwanî]] ya Kurd de ye, di sedsala 13'an de rûqalê dagira [[Moxolan]] tê. Piştê van dageriyan Bidlîs di nav Împeratoriya [[Eyûban]] de dimîne. Bidlîs piştê dagera [[Tîmûr]] jî derbas dike êdî di bin birêvebirina [[Şerefxaniyan]] de bi sedsalan dimîne.
Di dema Hz. [[Umer]] de Bidlîs Misilmaniyêmislimaniyê nas dike û di vê demê de gel dibe [[Misilmanmisliman]]. Bidlîs di bin birêvebirina [[Emewiyan]], [[Ebasiyan]], [[Merwaniyan]] de jî maye û di sala 1537'an de bûye bajarê [[Osmaniyan]]. Di sedsala 16'ê de Bidlîs bi tevahî girêdayê Osmaniyan e. Heta sala 1894'an ji alî Şerefxaniyan tê birêvebirin. Di sala 1915'an de bi dagîriya [[Rûsan]] rû bi rû tê. Ev dagîrî di Bidlîsê de hilweşînekî mezin pêk tîne. Di sala 1916'an de bi saya [[axa]], [[beg]] û hemî gelê Kurd, Bidlîs ji dagîriya Rûsan xelas dibe. Lê her çiqas ji dagîriyan xelas bibe jî herêm li gor demên berê nîn e. Lewra rûqalê gelek dagîriyan hatiye û gelek wenda bû nênwendabûnên wê hene. Berê gelhê Bidlîsê qasê 60 hezaran e, piştê van talanan, bi taybetî piştê dagirkeriya Rûsan hejmara gelhe dikeve hejmarên hezarê. Di sala 1929'an de Bidlîs dibe navçeya [[Mûş]]ê, lê di sala 1936'an de dîsa dibe bajar.
Bi taybetî jî Bidlîs; ji alî hunermendiyê gelek pêş ve çû yeçûye. Di sedsalên 17, 18, û 19'an de bû yebûye navenda çand û hunermendiyê. Her çiqas ji gelek talanan derbas bibe jî, ji vê taybetiya xwe tiştek wenda ne kiriyenekiriye. Bi sedsalan avahiyên Bidlîsê; [[mizgeft]], [[tirbe]], [[serşok]], [[mescîd]], [[xan]] û bi gelek avahiyên xwe bal kişandiye.
Navçeyên Bidlîsê: [[Elcewaz]], [[Xelat]], [[Çuxûr]] ([[Norşîn]]), [[Xîzan]], [[Motkî]] û [[Tetwan]] in.
|
