Zazakî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
kurdistan çino. şıma her caye vano kurdistan inşallah heq belayı bıdı şıma şıma inşallah waxte tez de bımırı lace kutik
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
B Guherandina 176.40.90.137 hat betal kirin, vegerand guhartoya dawî ya Ghybu
Rêz 4:
| renga malbat = Hind û Ewropî
| dewlet = {{al2|Tirkiye}}
| herêm = {{al2|Kurdistan}}<br>{{al|Tirkiye}} [[Anatolya navîn|Anatolya]] <br>[[Diyasporaya kurdan]]
| nexşe = Mid_East_Linguistic_lg_Kopiellllll.jpg
| firehiya nexşe =
| binnexşe = Cihê zazakî di nav zaravayên kurdî de
| zimanê zikmakî = Navbera 2.500.000 û 3.500.000{{Çavk}}
| malbat1 = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
Line 11 ⟶ 14:
| malbat4 = [[Zimanên îranî#Zimanên îranî yên rojava|Zimanên îranî yên rojava]]
| malbat5 = [[Zimanên îranî yên bakur-rojava]]
| malbat6 = [[Zaza-GoranîKurdî]]
| malbat7 = [[Zaza-Goranî]]
| nivîs = Tîpên latînî, erebî
| netewe =
Line 20 ⟶ 24:
| iso3 = zza
| agahdarî =
}}
{{Nexşeya zimanên kurdî}}
 
'''Zazakî''' (yan jî [[dimilî]], [[kirdkî]], [[kirmanckî]]) yek ji zaravayên [[kurdî]]<ref name="Lerch1">Lerch, Peter J. A. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg]</ref><ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3 </ref><ref name="Bonwick">Bonwick, James (1873), [http://archive.org/stream/treasuryoflangua00bonwiala#page/300/mode/2up The Treasury of languages; a rudimentary dictionary of universal philology, London : Hall and Co., r. 300] "ZAZA. KURDISH dialect of N.W. Persia, allied to BUKHAREE."</ref><ref name="Jaba-Justi">Jaba, Alexandre & Justi, Ferdinand (1879) Dictionnaire kurde-français, St.-Pétersbourg, Commissionaire de l'Académie impériale des sciences</ref><ref name="Schindler">Houtum-Schindler, A. (1884), "Beiträge zum kurdischen Wortschatze", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Bd. 38</ref><ref name="Socin">Albert Socin, “Die Sprache der Kurden”, Grundriss der Iranischen Philologie, Editor: Wilhelm Geiger & E.Kuhn, Band: I, Strassburg 1898, p.250</ref><ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin]</ref><ref name="Soane">Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6</ref><ref name="Fossum">Fossum, Ludvig Olsen (1919), [http://archive.org/stream/APracticalKurdishGrammar/Practical-Kurdish-Grammar#page/n1/mode/2up A Practical Kurdish Grammar, The Inter-Synodical Ev. Lutheran Orient -Mission Society, Augsburg Publishing House, Minneapolis] "As a conclusion, we seem to be justified in making the assertion, that for linguistic purposes, we may collect all the Kurdish dialects into three large groups, covering the three large districts of North, Central, and South Kurdistan. In North Kurdistan we have the Zaza group, in Central Kurdistan we have the Kermanji group, and in South Kurdistan we have the Lur and Kelhur group."</ref><ref name="Bedirxan">Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6 "Zarê dumilî: Ev zar zimanê kurdên dumilî an zaza ne. Kurdên dumilî di welatê jorîn di rojavayê wî welatî de rûniştî ne."</ref><ref name="Safrastian">Safrastian, Arshak (1948), Kurds and Kurdistan, Harvill Press, London .r.106 "The tribes of Dersim speak the Zaza-Dialect of the Kurdish language"</ref><ref name="McCarus">McCarus, Ernest N. (1958), A Kurdish Grammar, American Council of Learned Societies, s.1</ref><ref name="Bedirxan-Lescot">Bedirxan, Celadet Ali & Lescot, Roger (1970), Grammaire kurde, Maisonneuve, Paris, s.V</ref><ref name="Kurdo">Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), [http://books.google.com.tr/books/about/%E1%B8%A4%C4%81latak%C4%81n%C4%AB_jins_u_b%C4%ABn%C4%81y_bark%C4%81r_l.html?id=4nA7lAEACAAJ Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish], Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.</ref><ref name="Akrawy">F. R. Akrawy (1982), Standard Kurdish grammar, s.19</ref><ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.])</ref><ref name="Houston">Houston, Christopher (2001), [http://books.google.com.tr/books?ei=q7SCUYjBNYKFO5mTgcAN&hl=tr&id=KWttAAAAMAAJ&dq=%22zazaki%22#search_anchor Islam, Kurds and the Turkish nation state, Berg, s.129] "Zazaki (a Kurdish dialect)"</ref><ref name="Kenstowicz">Kenstowicz, Michael J. (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL, s.1-2, 10 vd. "Zaza dialect of kurdish"</ref><ref name="Walter">Walter, Mary Ann (2004), [http://faculty.wcas.northwestern.edu/~maw962/docs/glow-zazaki-handout.pdf "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Thessaloniki, 18-21 April 2004] "Kurdish: Sorani, Kurmanji, Zazaki..."</ref><ref name="ONeil">O'Neil, Mary Lou (2007), "Linguistic Human Rights and the Rights of Kurds", [http://books.google.com.tr/books?id=ubjCDGcZ1Z4C&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q=%22zaza%20is%20actually%20a%20Kurdish%20dialect%22&f=false Human Rights in Turkey, Editör: Zehra F. Kabasakal Arat, University of Pennsylvania Press, s.74] "Zaza is actually a Kurdish dialect"</ref><ref name="Aygen">Aygen, Gülşat (2010), [http://lincom-shop.eu/shop/article_ISBN%2B9783862880157/LWM-479%3A-Zazaki_Kirmanck%C3%AE-Kurdish.html?pse=apq Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa]</ref><ref name="Ridgeway">D. Ridgeway (2010), [http://books.google.com.tr/books?id=F2SRqDzB50wC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q=%22Zazaki%20Kurdish%20%28Dimli%29%22&f=false "Etruscan", Concise Encyclopedia of Languages of the World, Elsevier, Oxford, r.401] "Zazaki Kurdish (Dimli)"</ref><ref name="Watts">Watts, Nicole F. (2010), [http://books.google.com.tr/books?id=yXWl40KJfKEC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q=%22Zazaki%20and%20Gurani%22&f=false Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (Studies in Modernity and National Identity), University of Washington Press, r.xii, 12, 151] "Linguistically, there is no single Kurdish language, but two main language groups (Kurmanji and Sorani) and two other dialects (Zazaki and Gurani)."</ref><ref name="Encyclopedia1">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325225/Kurdish-language "Kurdish language", Encyclopædia Britannica], Online: 29 Adare 2013</ref><ref name="Encyclopedia2">[http://kurds_history.enacademic.com/142/Dimili Academic Dictionaries and Encyclopedias] (li gora malpera "Academic Dictionaries and Encyclopedias" Zazakî zaraveyekî kurdî ye)</ref><ref name="Encyclopedia3">[http://www.bibliomonde.com/donnee/turquie-les-langues-117.html Biblio Monde Bibliographie] (li gora bibloteka "biblio-monde" zazaki dîyalekta kurdî ye)</ref><ref name="Encyclopedia4">[http://www.mideastweb.org/Middle-East-Encyclopedia/kurds.htm Encyclopedia of the Middle East] (li gora "Encyclopedia of the Middle East", zazakî zaraveya kurdî ye)</ref><ref name="Teheran">[http://www.teheran.ir/spip.php?article1146 Mireille Ferreira,"Le kurde, langue du peuple des montagnes", la revue de Téhéran] (li gora rojnameya îranî "la revue de Téhéran", zazakî zaraveya kurdî ye)</ref><ref name="Lugatname">[http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-ddb0d9d15521422d8121428c8a7a02fe-fa.html Elî Ekber Dehxuda, Lugatname] - Onlîne: 29 Adar 2013 "Zazakî, cureyeke taybet a zimanê kurdî ye" "زازائی . نوعی مخصوص از زبان کردی" </ref><ref name="meb1">T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, Talim Ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, [http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2012_09/11051949_kurtce_ortaokul_5.pdf Ortaokul Ve İmam Hatip Ortaokulu Yaşayan Diller Ve Lehçeler Dersi (Kürtçe; 5. Sınıf) Öğretim Programı, Ankara 2012], "Bu program ortaokul 5, 6, 7, ve 8. sınıflar seçmeli Kürtçe dersinin ve Kürtçe’nin iki lehçesi Kurmancca ve Zazaca için müşterek olarak hazırlanmıştır. Program metninde geçen “Kürtçe” kelimesi Kurmancca ve Zazaca lehçelerine birlikte işaret etmektedir."</ref><ref name="meb2">Prof. Dr. Kadrî Yildirim & Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman Adak & Yrd. Doç. Dr. Hayrullah Acar & Zülküf Ergün & Îbrahîm Bîngol & Ramazan Pertev, [http://ttkb.meb.gov.tr/dosyalar/kitaplar/kurdi_5_zazaki.pdf Kurdî 5 – Zazakî, Milli Eğitim Bakanlığı, 2012]</ref><ref name="Taylor">J. G. Taylor, [http://www.jstor.org/stable/3698077 Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood, Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol. 35, 1865, p.39]</ref><ref name="Bordie">John G. Bordie, [http://books.google.de/books?id=U5Wv8czGxE8C&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false "Kurdish Dialects in Eastern Turkey", Linguistic and Literary Studies, Vol: 2 Descriptive Linguistics], Ed. Mohammad A Jazayery, TiLSM, Mouton De Gruyter, The Hague, Netherlands, 1978, p. 205-212</ref><ref name="Ghiyasabadi">Riza Muradi Ghiyasabadi, [http://irania.ir/ie/2609 Ferhengnamê Îran/Irania Encyclopedia, 2013]</ref><ref name="Waheed">Sheikh A. Waheed, The Kurds and Their Country: A History of the Kurdish People, from Earliest Times to the Present, University Book Agency, Lahore, Pakistan, 1958, (First edition: Published by United LTD, 1955) p.12</ref><ref name="PerLinde">Per Linde, [http://www.saradistribution.com/detkurdis.htm Om det kurdiska språket, 02-02-1989, Kurdernas Vänner, nr2]</ref> ye.
 
Li gorî hin [[fîlolog]]ên rojavayî dimilkî ne zarava, lê zimanekî kurdî <ref>http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/asie/turquie_1general.htm (li gora zimannas, Jacques Leclerc, ji zaningeha Laval Quebec/Canada, zazakî zimankê kurd e, û zaza kurd in)</ref><ref>[http://www.slrk.info/articles/kurds.html Dr. Orville Boyd Jenkins, "The Kurdish Peoples"]</ref><ref>[http://www.hennerbichler.info/-kurdish-complex-.html Ferdinand Hennerbichler (according to: Prof. Dr. Gernot L. Windfuhr), "Kurdish Complex"] Onlîne: 29 Adar 2013</ref><ref>http://www.joshuaproject.net/people-profile.php?rog3=TU&peo3=11560</ref><ref name="Anand-Nevins1">Pranav Anand & Andrew Nevins (2003), [http://130.203.133.150/viewdoc/download;jsessionid=5E8FF784445995FEA64E2F700DE702B9?doi=10.1.1.3.7379&rep=rep1&type=pdf "On Indexicals in Zazaki Reported Speech", University of Texas, Austin: October 10, 2003] "Zazaki, also known as Dimili, is an Indo-Iranian language spoken mostly in southeast Anatolia, the Turkish section of Kurdistan, by 2-4 million ethnic Kurds."</ref><ref name="Anand-Nevins2">Pranav Anand & Andrew Nevins (2004), [http://elanguage.net/journals/salt/article/download/14.20/1732 "Shifty Operators in Changing Contexts", R. Young (ed), SALT XIV 20-37, Ithaca, NY: Cornell University, r.36] "Zazaki, also known as Dimili, is an Indo-Iranian language spoken mostly in Turkey by 2-4 million ethnic Kurds."</ref><ref name="Anand">Pranav Anand (2006), [http://dspace.mit.edu/handle/1721.1/37418 De De Se, Thesis (Ph. D.), Massachusetts Institute of Technology, Dept. of Linguistics and Philosophy, 2006, r.67] "Zazaki, also known as Dimili, is an Indo-Iranian language spoken mostly in Turkey by 2-4 million ethnic Kurds."</ref><ref name="Stephenson">Tamina C. Stephenson (2007), [http://dspace.mit.edu/bitstream/handle/1721.1/41695/221284980.pdf?sequence=1 Towards a theory of subjective meaning, Thesis (Ph. D.) Massachusetts Institute of Technology, Dept. of Linguistics and Philosophy, 2007, r.134] "Zazaki is an Indo-Iranian language spoken by ethnic Kurds in Turkey"</ref> ye. Ango li gorî wan her zaraveyekî kurdî bi serê xwe zimanekî serbixwe ye û mirov ji bo [[zimanê kurdî]] divê bêje zimanên kurdî.
 
== Belavbûn ==
Zazakî bi piranî li [[bakurê Kurdistanê]] tê axaftin, lê ji aliyê hejmareke biçûk ve li hinek herêmên [[başûrê Kurdistanê]] û [[Anatolyaya Navîn]] jî tê axaftin. Wekî din ji ber sedemên koçberiyê di van dehsalên bihurî de, hejmareke mezin ji zazakîaxêfan li gelek bajarên Tirkiyeyê û [[rojavayê Ewropayê]] belav bûne. Parêzgeh û bajarên ku li wan zazakî tê axaftin ev in:
 
#[[Aksaray]] ([[Hîlkecîk]])
#[[Bidlîs]] ([[Motkî|Modkan]])
#[[Çewlîg]] ([[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], [[Dara Hênî]], [[Gêxî]], [[Kanîreş]] û [[Xorxol]])
#[[Dêrsim]] ([[Çemişgezek]], [[Mazgêrd]], [[Pêrtag]], [[Pilemûriye|Pilemuriye]], [[Pulur]], [[Qisle]] û [[Xozat]])
#[[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] ([[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Gêl]], [[Hênê]], [[Hezro]], [[Licê]], [[Karaz]], [[Pasûr]], [[Pîran]] û [[Şankuş]])
#[[Erdêxan]] ([[Mêrdînik]])
#[[Erzingan]] ([[Îlîç]], [[Kemaliye]], [[Kemax]], [[Mose]] û [[Têrcan]])
#[[Erzirom]] ([[Aşqele]], [[Çad]], [[Hesenqele]] û [[Xinûs]])
#[[Meletî]] ([[Şîro]])
#[[Mûş]] ([[Gimgim]])
#[[Riha]] ([[Sêwreg]])
#[[Semsûr]] ([[Aldûş]])
#[[Sêrt]] ([[Hewêla]])
#[[Sêwas]] ([[Qengal]], [[Zara]], [[Ulaş]], [[Macîran]] û [[Dîvrîgî]])
#[[Xarpêt]] ([[Dep]], [[Maden]], [[Miyaran]], [[Palo]], [[Qovanciyan]], [[Sîvrîce]] û [[Xulaman]]). <ref name="Malmîsanij1">Malmîsanij, [http://tr.scribd.com/doc/44991767/ Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996, r. 3-4]</ref> <ref name="Malmîsanij2">Malmîsanij, “Destpêka Edebîyata Kirmanckî (Zazakî)”, Gotarên Konferansa Edebiyata Rojhilata Navîn û Pirçandiyê, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Îstanbul 2004, r. 39-43</ref> <ref name="Çem1">Munzur Çem, [http://tr.scribd.com/doc/44990387/ Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri]</ref>
 
Li derdora sê-çar milyon kes hene ku xwe wek [[kird]], [[kirmanc]], [[dimilî]] yan jî [[zaza]] dibînin.
 
== Binavkirina xwebixwe ==
Kesên zazakîaxêv zimanê xwe bi hin navên cuda-cuda nav dikin.
 
* '''Kirdkî''': Li herêma [[Çewlîg]], bakurê [[Diyarbekir]]ê bi piranî ji xwe re [[kird]] û zimanê xwe re jî [[kirdkî]] an jî [[kirdî]] dibêjin. Peyva "kird" û "kurd" ji aliyê etîmolojîk ve heman kok in.<ref name="Malmîsanij1"/> <ref name="Zazaki.net1">"Roşan Lezgîn, [http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm Among Social Kurdish Groups – General Glance At Zazas]".</ref><ref name="Zazaki.net2">"Bilal Zilan, [http://www.zazaki.net/file/tar%C3%AEx%C3%AA-xonamekerdis%C3%AA-kirdan.pdf "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi, 4-6 Mayıs 2012]</ref>
 
* '''Kirmanckî''': Li herêma [[Dêrsîm]] û [[Erzingan]]ê ji xwe re dibêjin kirmanc û ji zimanê xwe re jî [[kirmanckî]]. Peyva "kirmanc" û "kurmanc" ji aliyê etîmolojîk ve heman kok in.<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1"/><ref name="Zazaki.net2"/>
 
* '''Dimilkî''': Li herêma [[Çêrmûg]], [[Sêwreg]], [[Aldûş]]ê ji xwe re dibêjin [[dimilî]] û ji zimanê xwe re jî dibêjin [[dimilkî]] an jî [[dimilî]].<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1"/><ref name="Zazaki.net2"/>
 
* '''Zazakî''': Li herêma [[Xarpêt]] û [[Maden]] ji xwe re dibêjin [[zaza]] û ji zimanê xwe re jî dibêjin zazakî. Lê ev binavkirin di salên dawî de, li deverên din jî belav bûye.<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1"/><ref name="Zazaki.net2"/>
 
* '''Navên Din''': Li herêma [[Qoçgirî]] û [[Sêwas]]ê mirov ji zimanê xwe re dibêjin dimilkî an jî zazakî, ji xwe re jî dibêjin zaza an jî dimilî. Ji wan re [[Ginî]] jî tê gotin. Li herêmên [[Xinûs]] û [[Varto]] jî gelê wê derê ji xwe re dibêje ''[[Şarê Ma]]'', anku "gelê me", zimanê xwe re jî dibêjin ''[[Zonê Ma]]'', "zimanê me". Ji wan re [[Çarek]] û [[Lol]] jî tê gotin. Ginî, Çarek û Lol navên eşîrê kirmanc in.<ref name="Zazaki.net2"/>
 
Di encama xebata standardîzekirina vê lehçeyê de, ji van navan '''kirmanckî''' hatiye tercîhkirin<ref name="vate1">Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî, Weşanxaneya Vateyî, Îstanbul 2005</ref> û niha di warê nivîsînê de bi pirranî ev nav tê bikaranîn.
 
== Cihê zazakî di nav zimanan de ==
 
Zazakî yek ji zimanên kurdî ye ku ev jî zimanê îraniya bakurê rojavayî ye.
 
Li ser cihê zazakî di nav zimanzanan de du nêrîn hene. Piraniya zimanzanan dibêjin ku zazakî yek ji zimanên kurdî ye. Li gor [[Peter Lerch]]<ref name="Lerch1"/> (1856-57), Friedrich Müller<ref name="Muller"/> (1864), Albert van Le Coq<ref name="Lcoq1"/> (1903), E. B. Soane<ref name="Soane"/> (1913), K. R. Ayyoubi, I. A. Smirnova<ref name="Ayubi-Smirnova"/> (1998), M. J. Kenstowicz <ref name="Kenstowicz"/> (2004), Gülşat Aygen<ref name="Aygen"/> (2010) zazakî yek ji zimanên kurdî ye. Her wiha li gorî piraniya kurdan zazakî yek ji zaravên zimanê kurdî ye. Li gor hin zimanzanan jî zazakî-goranî ne zimanên kurdî ne. Cara yekem [[Oskar Mann]] û şagirtê wî [[Karl Hadank]]î îdîa kirine ku zazakî ne zaraveyekî kurdî ye<ref>Karl Hadank, Mundarten der Zâzâ, Hauptsächlich aus Siwerek Und Kor, Kurdisch-Persische Forschungen, abt. III (Nordwestiranisch), Band IV. 1932</ref>. Ji ber vê yekê heta îro jî hin zimanzan zazakî wekî zimanekî cihê qebûl dikin.
 
Di sala 1985'an de [[Zanîngeha Michiganê]] ([[DYA]]) [[Terry Lynn Todd]] lêkolîna bi navê ''A Grammar of Dimli (Also known as Zaza)'' pêşkêş kir<ref>Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985</ref>; Dr. [[Ludwig Paul]] ji [[Zanîngeha Giessen]]ê (ew alman e û niha li [[Zanîngeha Hamburgê]] ye)<ref>Ludwig Paul, Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie (Zazaki: Gramer u cerrebê diyalektolociye), Wiesbaden 1998</ref> û Dr. [[Zülfü Selcan]]î jî ji [[Zanîngeha Berlînê]] li ser zazakîya Dêrsimê kitêb der anîne. Dîsa, zimannas û kurdolog K. R. Ayyoubi û I. A. Smirnova jî li ser zazakîya Dêrsimê kitêbek amade kirine.<ref name="Ayubi-Smirnova"/> Zimannas Gülşat Aygen jî li ser zazakî kitêbek amade kiriye û ji aliyê zimannasiyê ve zazakî analîz kiriye<ref name="Aygen"/>. Hinek zimanzanên mîna kurdolog Prof. [[Qanatê Kurdo]] ji zanîngeha [[Zanîngeha Lênîngradê]] ([[Saint Petersburg]])<ref name="Kurdo"/>, Prof. Dr. D. [[MacKenzie]] ji zanîngeha Giessenê{{Çavk}} û Prof. Dr. [[Jost Gippert]] ji [[Zanîngeha Frankfurtê]] jî li ser zazakî meqale nivisandine û lêkolîn jî çêkirine.
 
Ji aliyê tarîxa zimên ve zazakî zêdetirîn bi [[zimanê partî]] nêzikî nişan dide{{Çavk}}. Ango, zazakiya wê demê bi partî re pirr nêzîk bûye{{Çavk}}, lêbelê partiya ku hat nivîsandin, bi xwe nebûye. Lê halê îro jî zazakî ji hêla gramer û peyvan, mînak sazkirina dema nihayîn û gelek jî guharina dengên îraniyên kevn xwe kefş dike{{Çavk}}. Di nav zimanên kurdî de zazakî û [[goranî]] gelek nêzikê hev in.{{Çavk}}
 
Di warê zanistî de jî nêzîkbûnên cihê hene. Mirov dikane bi pîvanên xwerû zimanzanî nêzîk bibe, an jî li gor pîvanên civakî û zimanzanî bi hev re. Kesên ku zimên ji civakê bi tevahî îzole dikin meyla wan ew e ku zazakî weke zimanekî serbixwe nîşan bidin. Kesên ku zimên weke endakî zînde yê civakî dinirxînin, meylan wan ew e ku divê civaka axaftvanên vî zimanî xwe çawa bi nav dike, nasnameya wê û zimanê wê jî weha be.
 
Ji bo standartkirina zazakî di sala [[1996]]'an de li [[Stockholm]]ê Grûba Xebate ya Vateyî hat avakirin. Di sala [[2004]]'an de li [[Frankfurt]]ê [[Enstîtuya Zazakî]] hat avakirin. Ji bo aktuelkirina zazakî di sala [[2010]]'an de [[Ziwan-Kom]] hat avakirin.
 
== Devokên zazakî ==
[[Wêne:Zaza DialectsMap-5.gif|thumb|260px|
{{legend|#1273f0|Zazakiya bakur|border=1px solid #aaa}}
{{legend|#cc0033|Zazakiya navîn|border=1px solid #aaa}}
{{legend|#001552|Zazakiya başûr|border=1px solid #aaa}} ]]
 
Di zazakî de gelek devokên biçûk hene. Li gor zimannas û nivîskarên ku li ser zazakî dixebitin, meriv dikane bi giştî zazakî bike du devokên mezin:<ref name="lezgin1">Roşan Lezgîn, Dersê Ziwanî (Kirdkî-Kırmanckî-Zazakî-Dımılkî), Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir 2012, r.15</ref><ref name="pamukcu1">Fahri Pamukçu, Gramarê Zazaki, Tij, Stenbol 2001</ref>
 
# '''Zazakiya bakur''' an jî '''devoka (şîweya) Dêrsimê''': Li herêma [[Dêrsîm]], [[Erzingan]], Qoçgirî û [[Gimgim]]ê tê qise kirin. Meriv dikane bibêje ku kurdên [[elewî]] diaxifin.
# '''Zazakiya başûr''' an jî '''devoka (şîweya) derveyî Dêrsimê''': Li [[Çewlîg]], [[Elezîz]], [[Diyarbekir]] û [[Siwêrek]]ê tê qisekirin. Meriv dikane bibêje ku kurdên sunnî diaxifin.
 
Li gor hin zimanzanan û nivîskaran jî di zazakî de sê devokên sereke hene.
 
# '''Zazakiya bakur''': Li herêma [[Dêrsîm]], [[Erzingan]], Qoçgirî û [[Gimgim]] tê qise kirin.
# '''Zazakiya navîn''': Li [[Çewlîg]], [[Elezîz]] û hin qezayên [[Diyarbekir]]ê tê qisekirin.
# '''Zazakiya başûr''': Li herêma [[Çêrmûg]], [[Siwêrek]] û [[Aldûş]]ê tê qisekirin.
 
=== Mînak ===
 
* Di nav devokên zazakî de hin peyvên sînonîm:
 
{| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;"
!Bakur||Başûr û Navendî||[[Kurmancî]]
|--
|doman||qeçek, qij, tût, gede, leyîr||''zarok''
|--
|nas kerdene||şinasnayîş, nas kerdiş|| ''nas kirin''
|--
||niya dayene, qayt kerdene||ewnîyayene, ownîyayîş||''nihêrîn, qeyd kirin''
|--
|werte (< [[Tirkî|Trk.]])||mîyan||''navber''
|--
|thal||veng||''vala, tal''
|--
|kepûge||vinî, zince, pirnike||''bêvil, poz, kepû''
|--
|kemere||kerra, sîye||''kevir''
|}
 
* Di devokên bakur û başûr de du qertafên mestarê hene (ji bo lêkeran ''-ene'', ji bo navan ''-iş''). Di devoka navîn (navendî) de tenê ''-iş'' heye.
 
{| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;"
!Bakur û Başûr||Navendî||[[Kurmancî]]
|--
|kerd-ene||kerd-iş||kirin (''lêker'')
|--
|kerd-iş||kerd-iş||kirin (''nav'')
|--
|}
 
* Li gor devokan ''jî'':
 
{| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;"
!Bakur||Başûr||Navendî||[[Kurmancî]]
|--
|kî||jî||zî||jî
|--
|}
 
* Di nav devokên zazakî de guherandina dengên '''k''' û '''ç''':
 
{| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;"
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Bakur (giştî)'''||çê||çêna||cên-||cêra(y)ene||cî
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Bakur (hindikahî)'''||kê||kêna||gên-||gêra(y)ene||gî
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Başûr û Navendî'''||keye||keyna||gên-||gêrayene, geyrayene, geyrayîş||gî/gi
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''[[Kurmancî]]'''||xanî||keç||girtin (dema nika)||gerîn||gû
|--
|}
 
*Li gor devokan guherandina dengên '''j''', '''z''' û '''c'''
 
{| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;"
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Başûr û Navendî'''||roc/roj||zewac/zewaj (< [[Erebî|Ar.]])||lac/laj||vac-/vaj-||dec/dej-||poc-/pewc-/pewj-
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Bakur'''||roz||zewez||laz||vaz-||dez||poz-
|--
|bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''[[Kurmancî]]'''||roj||zewac||kur, law||bêj- (emîr)||êş||pijandin (dema nika)
|--
|}
 
== Rêziman ==
 
=== Zayend ===
 
Hemî peyvên zazakî di halê xweser de yan nêr û yan mê ne. Di [[rengdêr]] û [[lêker]]an de jî ev taybetmendî wisa ye. Çend îstisna hene, lê peyvên mê bi giştî di dawiyê de dengê "-'''e'''" digrin, peyvên pirjimar jî di dawiyê de dengê “-'''î'''” digrin. Mînak:
 
{| class="wikitable"
|-
! colspan=2 | Yekjimar || colspan=2 | Pirjimar
|-
! nêr || mê || netewandî || tewandî
|--
| golik || golik'''e''' || golik'''î''' || golik'''an'''
|--
| merdim || merdim'''e''' || merdim'''î''' || merdim'''an'''
|--
|}
 
Ev peyv li her sê halan jî di [[kurmancî]] de mîna “golik” tê nivîsîn. Yanî, di kurmancî de heta ku peyv di nav hevokê de neyê xebitandin, diyar nabe ku gelo ka peyv nêr, mê yan pirjimar e. Lê di zazakî de peyv bi tena serê xwe jî taybetiya xwe nîşan dide. Ev taybetmendî di zimanê kevnare de heye. Di rewşa tewandî de qertafa pirjimarîyê "-'''an'''" e.
 
=== Zemîrên kesî (Cihnavên şexsî) ===
{| class="wikitable"
|-
! Rowspan=2| Kes ||colspan=2| Kirdkî || colspan=2| [[Kurmancî]] ||rowspan=2| [[Soranî]] ||rowspan=2| [[Kelhûrî]] ||rowspan=2| [[Lekî]] ||rowspan=2| [[Hewramî]]
|-
! Netewandî || Tewandî || Netewandî || Tewandî
|-
|1. Yekjimar||ez||mi(n)||ez||min||min||min||mi||min
|-
|2. Yekjimar||ti||to||tu||te||to||tu||tu||to
|-
|3. Yekjimar (nêr)||o||ey||rowspan="2" align="center|ew||wî||rowspan="2" align="center|ew||rowspan="2" align="center|ew||rowspan="2" align="center|iw||ad
|-
|3. Yekjimar (mê)||a||aye||wê||ade
|-
|1. Pirjimar||colspan="2" align="center"|ma||em||me||ême||îme||îme||ême
|-
|2. Pirjimar||colspan="2" align="center"|şima||hûn||we||êwe||îwe||hume||şime
|-
|3. Pirjimar||ê||înan||ew||wan||ewan||ewan||iwin||adî
|}
 
=== Dema borî ===
 
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" padding="5"
! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]]
|--
| mi kerd || min kir|| (min) kirdim
|--
| to kerd || te kir|| (to) kirdit
|--
| ey kerd (nêr) || wî kir (nêr) || (ew) kirdî
|--
| aye kerd (mê) || wê kir (mê) || (ew) kirdî
|--
| ma kerd || me kir || (ême) kirdman
|--
| şima kerd || we kir || (êwe) kirdtan
|--
| înan kerd || wan kir || (ewan) kirdyan
|--
|}
 
=== Dema niha ===
 
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" padding="5"
! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Hewramî]] || [[Erdelanî]] || [[Soraniya hewlêrî]] || [[Kelhûrî]]
|--
| ez şina || ez diçim || emin/min lû/milû || min eçim || min/emin deçim || min/mi çim/diçim
|--
| ti/tu wenî/wena || tu dixwî || to/etu/tu werî/morî || to exweyt || to/eto dexoy|| tû/to/ti xwey/dixwey
|--
| o/a keno/kena || ew dike || ad kero/mikero || ew/o ekat || ew dekat || ew/o keyd/dikey
|--
| ma zanê/zanîme || em dizanin || êma/ême zanim/mizanim || ême ezanîm|| ême dezanîn|| îme zanîm/dizanîm
|--
| şima rişnenê || hûn/hingo dirijnin || şima/şime rişîd/merişîd ||êwe erêjnin/erêşnin || êwe derêjnin || îwe/yûwe rişnin/dirişnin
|--
| ê vînenê || ew dibînin || ed wînên/moynên || ewan ewînin || ewan debînin || ewan diwînin/dînin
|--
|}
 
=== Raweya fermanî (împeratîf) ===
 
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" padding="5"
! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Hewramî]] || [[Erdelanî]] || [[Soraniya hewlêrî]] || [[Kelhûrî]]
|--
| şo! ||biçe! || bilû! || biço! ço! || biço! || biço!
|--
| bê! || be! / were! || borê! || bê! bêre! || bê! were! || bew!
|--
| bike! || bike! || kere! || bike! || bike! || bike!
|--
| biwere! / bûre! || bixwe! || were! || bixwe! || bixo! || bixwe!
|--
| bivîne! || bibîne! || biwîne! || biwîne! || bibîne! || biwîn! / bîn!
|--
| vaje! / vace! || bêje! || waçe! / baçe! || bêje! || bile! || bîj!
|--
| bivare! || bibare! || biware! || biware! || bibare! || biwar! / bar!
|--
|}
 
== Xebata standardîzekirinê ==
Xebata standardîzekirina zazakî di sala 1996'an de li [[Swêd]]ê bi avakirina [[Grûba Xebate ya Vateyî]] destpê kir. Vê koma xebatê serê pêşî encamên kombûnên xwe wekî broşur belav kir, lê dû re kovareke bi navê [[Vate (kovar)|Vate]] derxist. Ev koma xebatê heta niha 22 caran bona standardîzekirina vê diyalektê kom bûye. Vê xebatê pêşî li nivîsîna vê dîyalektê û geşbûna edebiyata wê vekiriye. Ev xebat bi awayekî biîstîqrar her berdewam e.
 
Di standardîzekirina kirmanckî (zazakî) de ji krîterên hilbijartin an jî tesbîtkirina forma peyvan yek jê ev e ku, divê diyalektên kurdî nêzî hev bibin.
 
Di çarçeweya xebata standardîzekirinan diyalekta zazakî de [[Vate (kovar)|kovara Vateyê]] ku dengê [[Grûba Xebate ya Vateyî]] ye û xwerû bi kirmanckî (zazakî) diweşe, heta niha 39 hejmar weşiyaye.<ref name="haberdiyarbakir1">[http://www.haberdiyarbakir.com/humara-39-ya-vateyi-vejiya-56063h/ Haberdiyarbakir, Hûmara 39. ya Vateyî Vejîya]</ref> Ferhenga tirkî-kirmanckî (zazakî) ku ji peyvên standardkirî pêk tê<ref name="ferheng1">Vate Çalışma Grubu, Türkçe – Kırmancca (Zazaca) Sözlük, Genişletilmiş üçüncü basım, Vate Yayınevi, İstanbul, 2009</ref> û ferhenga kirmanckî (zazakî)-tirkî ku ji peyvên standardkirî û versiyonên wan pêk tê,<ref name="ferheng1"> Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî/Kırmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009</ref> cara sisêyan wekî çapa firehkirî hatin weşandin. Dîsa, kitêba rastnivîsa zazakî ya bi navê ''Rastnuştişê kirmanckî (zazakî))'' ji aliyê vê komê ve amade bû û hat weşandin.<ref name="vate1"/> Ev xebatên hanê yên organîzekirî pêşî li geşedana nivîsîna zazakî vekirin ku bi dehan kitêb li gor standardê Vateyî hatin weşandin.
 
== Ferhengok ==
 
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:300px" | {{pad}}'''Hejmarên kirdkî'''
|-
|
{|
| valign="top" |
{| class="wikitable"
!''hj.'' || Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]]
|--
| ''0'' || sifir || sifir || sifir
|--
| ''1'' || yew || yek || yek
|--
|''2'' || di, didi || du, dudu || dû
|--
| ''3'' || hîrê || sê || sê
|--
| ''4'' || çar || çar || çwar
|--
| ''5'' || panc || pênc || pênc
|--
| ''6'' || şeş || şeş || şeş
|--
| ''7'' || hewt || heft || hewt
|--
| ''8'' || heşt || heşt || heşt
|--
| ''9'' || new || neh || no
|--
| ''10''|| des || deh || de
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
!''hj.'' || Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]]
|--
| ''11''|| yewendes || yazdeh || yazde
|--
| ''12''|| duwês || diwazdeh || dwazde
|--
| ''13''|| hîrês || sêzdeh || sêzde
|--
| ''14''|| çarês || çardeh || çwarde
|--
| ''15''|| pancês || pazdeh || pazde
|--
| ''16''|| şîyês || şazdeh || şazde
|--
| ''17''|| hewtês || hevdeh || hevde
|--
| ''18''|| heştês || hejdeh || hejde
|--
| ''19''|| newês || nozdeh || nozde
|--
| ''20''|| vîst || bîst || bîst
|--
| ''21''|| vîst û yew || bîst û yek || bîst û yek
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
!''hj.'' || Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]]
|--
| ''30''|| hîris || sî || sî
|--
| ''40''|| çewres || çil || çil
|--
| ''50''|| pancas || pêncî || penca
|--
| ''60''|| şeştî || şêst || şêst
|--
| ''70''|| hewtay || heftê || hefta
|--
| ''80''|| heştay || heştê || heşta
|--
| ''90''|| neway || nod || newed
|--
| ''100''|| se || sed || se, sed
|--
| ''500''|| panc sey || pênc sed || pênc sed
|--
| ''1000''|| hezar || hezar || hezar
|}
|}
|}
 
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:300px" | {{pad}}'''Demsal'''
|-
|
{| cellpadding="0" cellspacing="0" style="border-top: 1px solid #AAAAAA;"
|-
| colspan="4" align="center" height="10" style="background-color: #E0E0E0; font-size: small; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Nameyê Mewsiman'''
|- align="center"
| style="border-left: 1px solid #AAAAAA;" | Wisar
| Hamnan
| Payîz
| style="border-right: 1px solid #AAAAAA;" | Zimistan
|-
| [[Wêne:Muir1.jpg|85px|link=bihar]]
| [[Wêne:Strohräder.jpg|90px|link=havîn]]
| [[Wêne:Autumn.westonbirt.750pix.jpg|85px|link=payîz]]
| [[Wêne:Windbuchencom.jpg|85px|link=zivistan]]
|}
|}
 
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:300px" | {{pad}}'''Mehên kirdkî'''
|-
|
{| class="wikitable"
|+ colspan="2" | Nameyê Aşman/Mengan
|-
!''Meh'' || Kirdkî
|--
| ''1'' || Çele
|--
|''2'' || Sibate
|--
| ''3'' || Adare
|--
| ''4'' || Nîsane
|--
| ''5'' || Gulane
|--
| ''6'' || Hezîrane
|--
| ''7'' || Temmuze
|--
| ''8'' || Tebaxe
|--
| ''9'' || Êlule
|--
| ''10''|| Teşrîna Verêne
|--
| ''11''|| Teşrîna Peyêne
|--
| ''12''|| Kanûne
|--
|}
|}
 
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:300px" | {{pad}}'''Navên rojan'''
|-
|
{| class="wikitable"
|+ colspan="2" | Nameyê Rojan
|-
! Kirdkî || [[Kurmancî]]
|--
| şeme || şemî
|--
| yewşeme || yekşem
|--
| dişeme || duşem
|--
| sêşeme || sêşem
|--
| çarşeme || çarşem
|--
| panşeme || pêncşem
|--
| îne || în
|--
|}
|}
 
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="3" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:300px" | {{pad}}'''Navên rengan'''
|-
|
{| class="wikitable"
|+ colspan="3" | Nameyê Rengan
|-
! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Lekî]]
|--
| sipî || spî || ispê, çermê
|--
| sîya, qer || reş || reş, sê
|--
| kewe, kiho || şîn || kaû
|--
| sûr || sor || sor
|--
| sewz, hewz, kesk, yaşil || kesk || siwz
|--
| qeweyî || qehweyî || hoîl, qehveyî
|--
| gewr || gewr || xakî
|--
| zerd, çeqer || zer || zerd
|--
|}
|}
 
== Binêre jî ==
* [[Zaza]]
* [[Xanepel]] (Malpera zazakî)
* [[Kurmanckî]]
 
== Çavkanî ==
{{çavkanî|3}}
 
== Girêdanên derve ==
{{InterWiki|code=diq|dimilkî}}
{{Incubator|kiu/Serrîpel}}
* [http://www.zazaki.net zazaki.net]
* [http://www.kirdki.com/ kirdki.com]
* [http://www.kirmancki.com/ kirmancki.com]
* [http://www.dimilki.net/ dimilki.net]
* [http://dersiminfo.com/ dersiminfo.com]
* [http://www.vateyayin.com/ vateyayin.com]
* [http://www.dimli.net/ dimli.net]
* [http://www.zazakionline.com/ zazakionline.com]
* [http://www.zazaki.de zazaki.de]
* [http://www.zazaki-institut.de/ zazaki-institut.de]
* [http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Mid_East_Linguistic_lg.jpg Zimanên li Rojhilata Navîn de, Columbia University, USA]
 
 
{{Zimanên îranî}}
{{Zimanê kurdî}}
 
[[Kategorî:Zazakî| ]]
[[Kategorî:Zimanê kurdî]]